Lesbók Morgunblaðsins - 02.08.2003, Page 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 2. ÁGÚST 2003
V
IÐ rætur Appenínafjallanna
skammt sunnan við borgina
Parma dvöldum við nokkra
daga í húsi einsetumanns
sem stendur á hæð í skóg-
arjaðri með útsýni yfir
Pósléttuna og hæðirnar í
kring. Það var hitamolla og
þungur ilmur af villimintu, rósmaríni og lav-
ander í blindandi birtu sólarinnar undir hús-
veggnum. Jafnvel salamöndrurnar leituðu
skjóls í forsælunni undan brennandi geislum
sólarinnar. Kyrrðin í loftinu var einungis rof-
in af stöðugu suði krybbunnar og fuglasöng
sem barst frá skóginum þar sem villt kirsu-
berjatréin svignuðu undan eldrauðum berja-
klösunum. Í skógarrjóðrinu voru hérar á
vappi um hábjartan daginn og fuglarnir
mynduðu síbreytilegan kór þar sem fasaninn
og skjórinn sáu um bassann í bland við rop-
ann úr froskunum í skógartjörninni en smá-
fuglatístið blandaðist suði krybbunnar í
hærri nótunum. Þegar nóttin skall á og lagði
sinn stjörnubjarta himinn yfir sviðið breytt-
ist tónlistin og taktfastir tónar næturgalans
og gauksins rufu nú næturþögnina með
stöku framíkalli fjallageitar og þruski villi-
galtarins inni í myrkviði skógarins um leið og
eldflugurnar lýstu upp runnana við húsið
með stöðugu sveimi frá einum runna til ann-
ars. Á einum stað sá ég snákinn liðast um í
grasinu og leita skjóls í þyrnirunna. Hann
var nánast samlitur botngróðrinum og minnti
okkur á hættuna sem leyndist í þessari
paradís sem er kennd við lýsandi turn:
Torrechiara.
Við eyddum tímanum í gönguferðir þar
sem forsæla skógarins verndaði okkur frá
skerandi birtu brennandi sólarinnar og á
kvöldin hlustuðum við á tónlist næturgalans
og horfðum á eldflugurnar í grasinu. Ég var
að lesa ritgerð James Hillman um Pan[1], og
vissulega fannst mér ég vera staddur í ríki
hans: það hefði ekki komið mér á óvart að
sjá hann sitjandi á bakka seftjarnarinnar í
félagsskap dísanna og blásandi í panflautu
sína í takt við ropa froskanna, sem þar hopp-
uðu um með skvampi. Og Hillman minnir
mig á bæn Sókratesar til hins mikla skógar-
guðs: „Ó, kæri Pan, og allir þið guðir sem
byggið þennan stað, færið mér innri fegurð
sálarinnar og að ytra útlit mitt verði eitt með
hinum innra manni.“[2]
Hinn mikli Pan
„Hinn mikli Pan er dáinn!!“ Þessi orð eru
höfð eftir gríska rithöfundinum Plútarkosi,
sem var uppi á 1. öld eftir Krist. Tíðindin
mörkuðu þáttaskil í sögu mannkyns: Pan var
lýstur dáinn með sigri eingyðistrúarinnar, og
dauða hans átti jafnvel að hafa borið upp á
þá sömu stund er Kristur lét lífið á kross-
inum á Golgata, ekki til þess að deyja, heldur
til þess að sigra dauðann og tryggja sigur
hins eina og algilda lögmáls um alla framtíð.
Eingyðistrúin markaði endalok Pans, þessa
altæka guðs náttúrunnar og hjarðlífsins sem
var hálfur geit og hálfur maður með loðna
fótleggi, klaufir, horn og tjúguskegg geithaf-
ursins og bar andlitsdrætti geitar frekar en
manns. Pan var tákn þess margræðis sem
einkenndi hinn gríska menningararf okkar.
Með dauða Pans vék margræðni Ódisseifs-
kviðu fyrir hinu algilda og eina lögmáli Bibl-
íunnar.
Pan var sagður sonur Hermesar og dísar
nokkurrar sem yfirgaf þetta afkvæmi sitt
með hryllingi strax eftir fæðingu vegna
óskapnaðs þess. Pan var hins vegar fagnað af
hinum ólympísku guðum og ekki síst af
Díonýsosi, og nafn hans merkir að hann sé
allra eða algildur. Af nafni hans er einnig
dregið orðið „paník“, sem merkir skelfing.
Samkvæmt goðsögunni skapaðist paník í
dýrahjörðinni ef guðinn var ónáðaður um há-
degisbilið og dísirnar sem honum tengdust
fóru í paník vegna óseðjandi ásóknar hans í
hömlulaust kynlíf. Dísirnar sem fylgdu Pan
eru í raun hluti þessarar guðsmyndar og
órjúfanlega tengdar henni. Sumar þeirra
voru nafngreindar, þar á meðal Selene, sem
var persónugerving tunglsins og næturinnar.
Pan er guð náttúruaflanna, náttúrunnar, dýr-
anna og líkamans. Hann er líka guð hvatalífs
líkamans eða eðlishvatanna og sem slíkur var
hann bannfærður með tilkomu kristinnar
eingyðistrúar og tók þá á sig mynd djöfulsins
og hins illa. „Eigi leið þú oss í freistni, heldur
frelsa oss frá illu …“, segir lögmálið og ekk-
ert var nær ímynd hins illa en einmitt Pan. Í
hinum gríska goðaheimi voru hvatirnar ekki
skilgreindar sem freistingar hins illa. Hið illa
í skilningi kristindómsins var ekki til. Því
þurfti maðurinn ekki á frelsun að halda und-
an náttúru sinni eða hvötum líkamans. Hann
átti hins vegar að þekkja sinn innri mann.
Bæn Sókratesar til Pans er bæn um það að
maðurinn geti yfirstigið þá tvíhyggju sem
fólgin er í aðskilnaði sálar og líkama og
leiddi af sér fordæmingu líkamans í hug-
myndaheimi miðaldakristninnar. Þá fordæm-
ingu má reyndar rekja aftur til lærisveins
Sókratesar, sjálfs Platóns, sem skilgreindi
líkamann sem fangelsi sálarinnar.
Landslag sálarinnar
Í ritgerð sinni um Pan talar James Hill-
man um hinn gríska goðaheim sem eins kon-
ar landslag sálarinnar, þar sem guðirnir
standa fyrir hinar ólíku frumgerðir (eða erki-
týpur) sálarlífsins, eins og þær voru skil-
greindar af Carl Gustav Jung. Ágreiningur
Jungs og Freuds snérist sem kunnugt er um
það að á meðan Freud taldi dulvitund sér-
hvers einstaklings mótaða af persónulegri
reynslu hans og sögu, þá leit Jung á landslag
dulvitundarinnar sem sameiginlegan líffræði-
legan arf allra manna, þar sem hinar ein-
stöku myndir, sem hún gat á sig tekið, voru
skilgreindar sem frumgerðir eða „erkitýpur“.
Trúarbrögðin sem slík eru mörkuð þessum
skilningi samkvæmt Jung, og ekkert bregður
jafn skýru ljósi á frumgerðir sálarlífsins en
einmitt persónugerðir goðsagnanna.
Með yfirlýstum „dauða“ Pans var náttúran
lýst dáin í vissum skilningi. Hin ytri náttúra
hafði glatað goðmögnun sinni og var hlutgerð
PAN Í VERÓNU
Björk Guðmundsdóttir
hélt tónleika í Verónu á
Ítalíu 8. júní síðastliðinn.
Hér fara hugleiðingar
um þessa tónleika og
þátt gríska guðsins Pans
í tónlist Bjarkar.
E F T I R Ó L A F G Í S L A S O N
Pan eftir flæmska listmálarann Peter Paul Rubens.
„Vísanir í goðsagnaheim Pans eru óteljandi í allri tónlist Bjarkar og birtast þar í ýmsum myndum.“