Lesbók Morgunblaðsins - 09.08.2003, Qupperneq 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 9. ÁGÚST 2003
Inngangur1
M
argir telja Völuspá eitt
merkasta norræna
miðaldakvæðið. Það er
trúarlegt kvæði að því
leyti að það fjallar um
sköpun heimsins,
sköpun mannsins, ör-
lög guða og manna og
átök góðs og ills. Það er heimsslitakvæði sem
fjallar um úrslitaátök goða við jötna, ill öfl,
endalok hins þekkta heims og tilkomu nýs.
Höfundurinn (eða höfundarnir) viðar að sér
efni bæði úr heiðnum og kristnum sið og
skapar úr því heildstætt listaverk. Hann gjör-
þekkir forngermanskar goðsagnir og hug-
myndaheim heiðninnar, en hann þekkir einn-
ig kristnar trúarhugmyndir og táknheim
þeirra.
Flestir fræðimenn eru sammála um að
kvæðið sé ort, eða mótað í þeirri mynd sem
það hefur varðveist, rétt fyrir árið 1000 og
skal tekið undir þá fullyrðingu hér. Enda þótt
öruggt sé að höfundurinn, sem lagði smiðs-
högg á verkið, hafi ekki haft aðgang að text-
um á sínu eigin máli, þ.e. á fornnorrænu, þá
hefur hann sennilega haft aðgang að lat-
neskum og grískum textum Biblíunnar og
annarra kristinna trúarrita. Ekki er ólíklegt
að höfundurinn og þeir, sem hann hafði í huga
þegar hann mótaði kvæðið, hafi ekki síður
heillast af litfögrum lýsingum þessara hand-
rita en textanum sjálfum. Sennilega hafa þeir
þegar kynnst táknheimi kristninnar af íkon-
um og myndum á krossum, minnismerkjum
og legsteinum. Myndlistin var notuð í þjón-
ustu kirkjunnar við trúboðið og til eru kross-
ar og steinar þar sem greina má biblíulegt
myndefni við hlið heiðinna tákna og mynda
ekki með öllu ólíkt því sem við sjáum í Völu-
spá. Slíkar myndir voru án efa notaðar til trú-
boðs. Hinn kristni boðskapur hefur verið
heimfærður upp á aðstæður og hugsun heið-
inna manna með því að setja saman stef sem
gátu átt saman sem hliðstæður og vísanir.
Áhugaverð dæmi um þetta eru krossinn,
legsteinarnir og myndin af Miðgarðsormi sem
varðveist hafa í kirkjugarðinum og kirkjunni í
Gosforth á norðvestur Englandi og taldar eru
vera frá fyrri hluta tíundu aldar. Þar má finna
myndrænar frásagnir úr norrænni goðafræði
sem átt hafa að gera kenningu kristninnar
um sigur Krists yfir dauðanum og illum öflum
skiljanlega heiðnum mönnum.
Myndin af Miðgarðsormi sem er um 60 x 90
cm hefur annað hvort verið hluti af legsteini
eða veggmynd, en á neðri hlutanum sýnir hún
hvar Þór hefur í báti með Hymi sett nauts-
haus á krókinn til að veiða Miðgarðsorm.
Eins og kunnugt er tókst Þór ekki að vinna
ógnvaldinn því að Hymir varð hræddur þegar
hann beit á agnið og hjó sundur veiðarfærið.
Efri hluti myndarinnar sýnir hins vegar hvar
hjörtur, sem táknar Krist, trampar á orm-
inum ógurlega. Myndin sýnir því að Kristi
tókst það sem Þór hafði mistekist.
Keltneski krossinn í kirkjugarðinum í
Gosforth er einn sá hæsti sem varðveist hef-
ur. Ólíkt öðrum krossum líkist sívalur bol-
urinn tré enda hafa fræðimenn getið sér þess
til að hann tákni Ask Yggdrasils. Hann er
ríkulega skreyttur myndum og mynstrum
eins og margir aðrir keltneskir krossar sem
varðveist hafa.
Loki gat bæði Fenrisúlf og Miðgarðsorm
við gýginni Angurboðu og þegar hann verður
laus þá geysast þessar ókindur einnig fram
móti ásunum. Hér eru tengsl við frásögn Op-
inberunarbókar Jóhannesar af því þegar
drekinn mikli verður laus í lok þúsund ára
ríkisins.
Á krossinum í Gosforth má einnig sjá ridd-
ara með vopn í hendi á hesti og fer þar að öll-
um líkindum Óðinn sjálfur á leið í lokabardag-
ann og hér gæti um leið verið vísun í
reiðmennina í Opinberunabók Jóhannesar.
Völvur sem vita meira
Höfundur Völuspár hefur verið kunnur
Sybilluhefðinni, eða spákonuhefðinni, eins og
hún hafði aðlagast kristnum hugmyndum og
helgisiðum í Evrópu. Ágústínus kirkjufaðir
(354-430) ritar um spákonuna frá Erythreu í
bók sinni De civitate Dei2 og telur sig hafa
heimildir fyrir því að hún hafi löngu fyrir
Krists burð spáð fyrir um fæðingu hans og
endurkomu á dómsdegi. Hann staðhæfir, að
hún hafi eingöngu stuðst við opinberun frá
Guði og að hvorki seiður né galdur hafi verið
þar með í spilinu. Á þessum grundvelli þróað-
ist kristin söngleikjahefð um endalok heims-
ins og endurkomu Krists sem kennd var við
Sybilluna og sett á stall með spámönnum
Gamla testamentisins og Davíð konungi, en
sálmarnir sem kenndir eru við hann fjalla
eins og getið verður um síðar m.a. um dóms-
stól Drottins og komu hans á efsta degi.3
Í þessari ritgerð verða leiddar að því líkur
að höfundur Völuspár hafi beinlínis ort hluta
kvæðisins út frá kristnum myndum af dóms-
degi, bæði keltneskum og bysönskum. Annað
hvort hefur hann sjálfur haft þær fyrir aug-
unum, sem verður að teljast líklegast, eða
hann hefur stuðst við lýsingar annarra af
þessum myndum sem á níundu öld höfðu
fengið fastákveðinn stíl hvað varðar fram-
setningarmáta og innihald. Keltnesku kross-
arnir sem um ræðir og varðveist hafa fram á
okkar daga eru flestir frá níundu og tíundu
öld. Kirkjan lagði blessun sína yfir þessar
myndir sem stuðst var við í helgihaldi og trú-
boði. Völuspá er því mun nær kristnum hug-
myndum en margir íslenskir fræðimenn vilja
vera láta þó hæpið sé að kalla það kristið í
eiginlegri merkingu þess orðs frekar en goð-
sögurnar sem íslenskir kristniboðar í Afríku
heyra á trúboðsakri sínum. Þar má greina
frásögur af persónum úr Gamla testamentinu
innan um og saman við alheiðnar hugmyndir.
Guðfræðingar nútímans kalla þetta stundum
grautartrú, en þegar um Völuspá og stein-
myndirnar í Gosforth er að ræða stöndum við
frammi fyrir stórbrotnum heildstæðum lista-
verkum. Völuspá skírskotar bæði til menning-
arlegra og pólitískra aðstæðna á Íslandi rétt
fyrir árið 1000.
Írsku munkarnir sem hér voru þegar nor-
rænir menn komu hafa haft með sér krossa
þótt litlar vísbendingar finnist nú um það. Þó
ber þess að geta að brot úr krossi með írsku
lagi fannst við uppgröft á kirkju á Stöng í
Þjórsárdal, líklega frá síðari hluta tíundu ald-
ar.4 Krossar gegndu miklu hlutverki við upp-
haf kristni á Íslandi. Þeir voru tignaðir og við
þá voru haldnar messur. Þeir voru notaðir til
að helga landarmerki og fólk trúði á vernd-
andi mátt þeirra og hét á þá. Margar heim-
ildir geta um þýðingu krossa fyrir kristniboð-
ið. Nægir að minna á krossana sem Ólafur
konungur Tryggvason sendi þá Hjalta og
Gissur með til Alþingis og reistir voru á Þing-
völlum árið 1000 (eða 999). Annar var jafnhár
Hjalta en hinn þeim sem gaf hann.
Fjalirnar í Þjóðminja-
safni Íslands
Hörður Ágústsson og Selma Jónsdóttir
sýndu fram á að svokallaðar Flatartungufjalir
sem bárust Þjóðminjasafninu árið 1924 séu
hluti af gríðarstórri byzanskri dómsdags-
mynd. Í doktorsritgerð sinni Byzönsk dóms-
dagsmynd í Flatartungu, sem Almenna bóka-
félagið gaf út árið 1959, taldi Selma myndina
vera frá því seinni hluta elleftu aldar. Hún
hélt því fram að myndin hefði prýtt skálavegg
einn mikinn sem var í Flatartungu í Skaga-
firði og sagt er frá í Þórðar sögu hreðu.
Mynd þessi hefur verið tæpir 9 metrar á
lengd og um 2,2 metrar á hæð en af henni
hefur aðeins varðveist einn tíundi hluti.
Vegna þess hve formfastar og líkar bysansk-
ar dómsdagsmyndir eru innbyrðis er hægt að
gera sér í stórum dráttum grein fyrir því
hvernig hún leit út, bæði stærð hennar og
myndefni. Útlínur myndraðanna hafa verið
ristar í viðinn þannig að þær fá áferð upp-
hleyptrar veggmyndar. Fínni útlínur og flet-
irnir hafa verið málaðir í litum og undirlagið
hefur að öllum líkindum verið kalkblanda eins
og tíðkaðist í byzanskri list.5 Beinar fyrir-
myndir þessarar myndar er að finna í lýs-
ingum handrita á útskornum fílabeinsplötum
og í hefðbundnum dómsdagsmyndum frá
áhrifasvæðum byzönsku kirkjunnar frá því á
áttundu öld. Slíkar myndir eru einnig að finna
víða í kirkjum í Svíþjóð þar sem tengsl voru
mikil um Rússland til Miklagarðs.
Hörður Ágústsson byggir í bók sinni
Dómsdagur og helgir menn á Hólum, sem út
kom hjá Hinu íslenska bókmenntafélagi árið
1989, á rannsóknum Selmu og tekur undir
kenningar hennar um að myndin hafi verið
byzönsk dómsdagsmynd en staðsetur hana á
vesturgafl fyrstu dómkirkjunnar á Hólum.
Það þýðir að hún hefur verið gerð í upphafi
tólftu aldar. Slíkar myndir voru og eru í
mörgum kirkjum einmitt á vesturgafli til að
minna kirkjugesti, í hvert skipti sem þeir yf-
irgefa kirkjuna í lok messu, á alvöru boðskap-
arins um syndina og nauðsyn sinnaskipta sem
eiga að birtast í líferni manna í heiminum.
Byzönsku dómsdagsmyndirnar eru allar
byggðar upp á svipaðan hátt og myndefnið er
eins í aðalatriðum. Stíll þeirra hefur verið
mótaður þegar á áttundu öld og efni þeirra
má að mestu rekja til ákveðinna ritningastaða
í Biblíunni. Í efstu myndröðinni miðri sést
Kristur konungur koma í skýjunum í geisla-
baugi, mandorla, til að dæma lifendur og
dauða. Honum til hægri handar stendur
María mey, en til vinstri handar Jóhannes
skírari. Hjá þeim standa erkienglarnir Gabrí-
el og Mikael og út frá þeim postularnir sitt
hvorum megin. Fyrir miðju annarrar mynd-
raðarinnar er hið auða hásæti Drottins
(etimasia) sem greint er frá í Saltaranum
(9.8) og tengist dómsdegi. Á því má greina
bók lífsins og klæði Krists. Fyrir ofan er
grískur kross og sitt hvorum megin eru tveir
kerúbar og til hliðar annað englapar sem
gætir krossins. Við hásætið krjúpa Adam og
Eva. Í þessari myndröð má einnig sjá bæði
sjávardýr og landdýr skila aftur líkömum og
líkamspörtum manna sem þau hafa rifið í sig
svo þeir geti risið aftur upp á degi dómsins
sem englarnir blása til. Þar sést einnig engill
svipa himintunglum og stjörnum af himni
eins og bókfell væri (Jes. 34.4).
Undir altarinu má sjá Mikael erkiengil með
vogina sem vegur og metur gerðir manna,
sem ákvarðar hvort þeir fá vist í paradís sem
er til hægri handar Kristi eða í logum helvítis,
sem eru til vinstri. Svartir púkar koma úr
helvíti til og pota á vogina þeim megin sem
hallinn er óhagstæður. Mikael er miskunn-
samur og ýtir á móti.6 Á tveimur neðstu
myndröðunum birtast svo andstæðir bústaðir
hinna hólpnu annars vegar og hinna for-
dæmdu hins vegar. Frá fótskör Krists kemur
eldstraumurinn sem talað er um í Daníelsbók
(7. 9-10) og leiðir niður í elda vítis.
Hér verður gengið út frá því að íslenskir
menn á seinni hluta 10. aldar hafi séð sams-
konar myndir og að þær hafi að öllum lík-
indum borist þá þegar til Íslands, t.d. sem
íkonamyndir, lýsingar í handritum eða sem
myndir skornar í bein. Einnig má ætla að á
Íslandi hafi verið keltneskir trékrossar með
myndefni af dómsdegi. Hugmyndir um end-
urkomu Krists hafa ætíð orðið kristnum
mönnum hvati til trúboðs því að mikið reið á
að menn tækju sinnaskiptum fyrir slík tíma-
mót. Á þetta lagði Ólafur konungur Tryggva-
son ofurháherslu í landvinningapólitík sinni.
Sigurður Nordal hefur bent á að trúaráhugi
konungs hafi ekki síður en hagsmunapólitík
ráðið gerðum hans árin rétt fyrir aldamótin
1000.7 Konungur er því líklegur til þess að
hafa séð til þess að dómsdagsmyndir væru til
á Íslandi í aðdraganda kristnitökunnar.
Völvan sem sá víg Baldurs
Í Davíðssálmum (Saltaranum) eru m.a.
helgiljóð sem ort voru á löngum tíma og
tengjast helgihaldi í musteri gyðinga. Þar
kom þessi rödd spákonunnar fram í upphafi
49. sálms, sem er Kóraítasálmur fyrir kven-
raddir:
Heyrið þetta, allar þjóðir,
hlustið á, allir heimsbúar,
bæði lágir og háir,
jafnt ríkir sem fátækir!
Samsvörunin við upphaf Völuspár getur
varla verið tilviljun. Völvan hefur mál sitt
þannig:
Hljóðs bið eg allar
helgar kindir,
meiri og minni
mögu Heimdallar.
Framhald vísunnar minnir einnig á fram-
hald versins sem vitnað var til úr 49. sálmi
Davíðs. Báðar völvurnar reyna að ráða mik-
ilvægar gátur fyrir þá sem þær ávarpa með
myndugleika. „Munnur minn talar speki“ seg-
ir kvenröddin í 49. sálmi Saltarans. Völvan í
Völuspá telur vel fyrir „forn spjöll fira, þau er
fremst um man.“ Kvenröddin í Saltaranum
leggur áherslu á hyggindi sín og ígrundun
hjartans, en völvan í Völuspá leggur fremur
áherslu á forna þekkingu sína og minni.
Þessi völva er ekki undir Óðin sett. Hún
hefur myndugleika til að spyrja hann hvort
hann vilji heyra. Hvaðan hefur þessi völva
myndugleika sinn?
Völvan, sem höfundur Völuspár notar sem
rödd sína, talar tveimur tungum og er það
stílbragð skáldsins en ekki misræmi. Annars
vegar er það hin heiðna norn sem veit sínu
viti vegna samneytisins við hin myrku öfl og
huldu verur tilverunnar. Og hins vegar er það
völvan, Sybillan, sem Ágústínus kirkjufaðir
leiddi til öndveigis í ríki Guðs.
Sú fyrri hefur búið með jötnum og Óðinn
sækir til hennar styrk og visku. En með því
að verða fyrri til að horfa í augu hennar nær
hann valdi yfir henni.
Sambærilegar Sybillur, eða völvur, eru til í
grískum og rómverskum sagnaheimi. Þaðan
lá leið þeirra til öndvegis í kristinni spásagna-
hefð fyrir tilstilli Ágústínusar kirkjuföðurs.
Sú Sybilla sem Ágústínus nefnir til sögunnar
er kennd við Erythreu. Í riti sínu um ríki
Guðs, De civitate Dei, leggur hann áherslu á
guðlega opinberun hennar þegar hún segir
fyrir um dómsdag og endalok heimsins. Ljóð-
ið sem hann hefur eftir henni svipar um
margt til ákveðinna sálma í Saltaranum.
Þessi völva hefur sjálf ekki yfir að búa
hæfileikum seiðkonunnar eða nornarinnar og
gerir ekkert tilkall til þess. Hún telur sig út-
valda af Guði og hún leggur áherslu á mey-
dóm sinn sem eins konar tryggingu fyrir trú-
verðugleika hlutverks hennar sem farveg
opinberunar Guðs.8 Hún ávarpar mennina og
flytur spár sínar á allt annan hátt en norn
sem talar í annarlegu ástandi um hinn hulda
veruleika. Það er nornin eða seiðkonan sem
einnig er sögumaður í Völuspá og sem sekkur
með gamla heiminum eftir að Kristur birtist í
skýjum himinsins í mandorlunni með englum
og kerúbum.
Endurkoma Krists í Völuspá er kynnt sem
lausn á þeirri kreppu sem gamli heimurinn er
kominn í vegna spillingar mannanna og eið-
rofa goðanna. Endurkoman felst í þessari sýn
sem á sér að öllum líkindum rætur í áhrifa-
mikilli kristinni mynd af dómsdegi:
Þá kemur inn ríki
að regindómi
öflugur ofan,
sá er öllu ræður.
Sybillan segir frá dauða Baldurs og lætur
hlustandann finna fyrir sorg Óðins yfir sonar-
missinum eins og hún hafi sjálf staðið við
krossinn á Golgata með hermönnunum, sem
stungu spjótinu í síðu Guðs sonar, lærisvein-
inum Jóhannesi og Maríu móður Jesú. Baldur
verður í þessu samhengi það sem við getum
VÖLUSPÁ, DÓMSDAGUR OG
KRISTNITAKAN Á ALÞINGI
Höfundur Völuspár gjörþekkir forngermanskar
goðsagnir og hugmyndaheim heiðninnar, en hann
þekkir einnig kristnar trúarhugmyndir og táknheim
þeirra, segir í þessari grein þar sem verða leiddar
að því líkur að höfundur Völuspár hafi beinlínis
ort hluta kvæðisins út frá kristnum myndum af
dómsdegi, bæði keltneskum og bysönskum.
E F T I R P É T U R P É T U R S S O N