Lesbók Morgunblaðsins - 09.08.2003, Síða 13

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 9. ÁGÚST 2003 13
AFSKIPTASTA grein sígildrar kirkjutón-
listar á Íslandi er án mikils vafa barokkkant-
atan. Sérstaklega úr sjóði rúmlega tvöhundruð
varðveittra slíkra verka eftir J.S. Bach, sem ber
höfuð og herðar yfir alla aðra höfunda á þeim
tónvangi. Það var því ekki lítil eftirvænting í
lofti þegar Sumartónleikar í Skálholti kórónuðu
vertíðina í ár með ofangreindum tveim úrvals-
kantötum Bachs. Létu áheyrendur sig né held-
ur vanta, því undirritaður minnist ekki að hafa
séð annað eins fjölmenni fylla kirkjuna í mörg ár.
Forntónlistarflutningur á vegum Sumartón-
leika í Skálholti hefur frá fyrstu tíð verið innan
vébanda svokallaðs upphaflegs túlkunarmáta,
er enskumælendur nefna „historically informed
performances“ (nettilega skammstafað „HIP“).
Eldri barokkunnendur tóku endurmatsstefnu
þessari blendnum huga þegar hreyfingin kvaddi
sér hljóðs fyrir aldarþriðjungi, og ekki alveg að
ósekju meðan sérhæfð barokkspilamennska var
enn uppúr og ofan. Síðan hefur margt breytzt til
betri vegar, og æ fleiri afbragðsupptökur hafa
ratað á hljómdiska hin seinni ár undir þessum
formerkjum. Málið er nefnilega að litlu gildir
hversu samvizkusamlega túlkunarheimildir eru
kannaðar, ef útkoman hljómar ósannfærandi.
Og ekki aðeins á einn veg, sbr. t.d. ofurmann-
legan spilhraða Reinhards Goebel og Musica
Antiqua Köln er ósjaldan hljómar of góð til að
geta verið sönn. Raunar er færni margra HIP-
sveita í dag orðin slík, að hún gæti í versta falli
fælt ósérhæfða flytjendur frá gimsteinum bar-
okksins. Þætti þá sumum verr farið en heima
setið ef „sögulega upplýstur“ flutningsmáti
verður að einkaleyfi.
Að þessu sinni gafst spennandi tækifæri til að
heyra árangur glóðvolgra tónsagnfræðirann-
sókna. Um var að ræða kóráhöfnina í seinni
kantötu dagsins, „Wachet auf, ruft uns die
Stimme“ frá 1731. Lengi hefur verið deilt um
stærð kóranna er Bach hafði til umráða sem
kantor í Leipzig, þó að fáum dytti lengur í hug
að nota hátt í 200 söngvara eins og Mendelssohn
við enduruppgötvun Mattheusarpassíunnar í
Leipzig 1829. Samt er hætt við að nýjustu niður-
stöður tónsagnfræðinga ýti rækilega við mönn-
um, því þær þykja benda til að Bach hafi aðeins
haft í huga blandaðan kvartett færustu söngv-
ara fyrir flóknari kórþætti sína.
Í samræmi við þær niðurstöður var kór Bach-
sveitarinnar í Skálholti einungis skipaður einum
manni í hverri rödd, þ.e. einsöngvurum dagsins.
Mæddi mest á þeim í voldugum inngangsþætti
kantötunnar, þar sem sálmalag Nicolais svífur á
löngum cantus firmus nótnagildum sóprans og
horns yfir pólýfóníu neðri radda í tignarlega
punktuðum ¾ brúðarmarsi.
Sjálfsagt er maður eitthvað sligaður af vana-
festu. En jafnvel með þeim fyrirvara fannst
manni tilraunin ekki koma nógu vel út. A.m.k.
ekki lengst aftan úr turni þar sem kvartettinn
hljómaði heldur dauflega, og áttu innraddir,
einkum altinn, erfiðast með að komast til skila.
Einnig kann hljómburðarkæfandi áheyrenda-
fjöldinn að hafa dregið úr söngfyllingu. Hvað
sem öllum vel studdum rökum nýjustu rann-
sókna líður átti maður því erfitt með að sætta
sig við að mesti raddfærslusnillingur allra tíma
skyldi hafa fúlsað við 12–16 manna úrvals-
kammerkór – hefði hann átt þess kost – er kom-
ið gæti öllum innviðum tryggilega til skila í full-
komnu jafnvægi. Nema tónsagnfræðingum hafi
hugsanlega yfirsézt eitthvað er skýrir málið bet-
ur. T.d. í líkingu við misskildar forsendur upp-
hafshyggjufrumkvöðulsins Harnoncourts fyrir
því að nota drengjaeinsöngvara í erfiðar sópran-
aríur (er heimildum ber saman um að Bach hafi
líka gert), þrátt fyrir svo klénan árangur að
Harnoncourt kvað löngu hættur þeirri iðju.
Að öðru leyti sungu einsöngvarar eins og
englar. Eftirvænting aðsteðjandi hýnætur ljóm-
aði af Eyjólfi Eyjólfssyni tenór í sönglesinu „Er
kommt, er kommt“ og fyllti hann vel sálma-
lagsröddina á móti frægum kontrapunkti Bachs
í „Zion hört die Wächter singen“, þrátt fyrir
stirðbusalega löng-stutt alla breve hrynjandi
fylgibassans, er frekar hefði mátt svífa portato á
jöfnum fjórðapartsnótum.
Rannveig Sif Sigurðardóttir sópran og Bene-
dikt Ingólfsson harmóneruðu frábærlega vel
saman í dúettunum „Wann kommst du?“ við
lipra „violino piccolo“ fylgirödd Schröders og
„Mein Freund ist mein“ við rennilegan óbóleik
Peters Tompkins (ef að líkum lætur) er einnig
jók viðhöfn inngangskórsins með tveim félögum
sínum í 2. óbói og veiðióbórödd („taille“). Auk
þess var Benedikt hlýr Kristur í gervi brúðgum-
ans í sönglesinu „So geh herein zu mir“. Aðeins
lokakórallinn virkaði ekki nógu vel fyrir fá-
mennis sakir, enda nær öruggt að Bach hafi á
slíkum endapunkti tjaldað öllu sem til var, hæfu
sem minna hæfu.
Fyrri kantata dagsins, „Ich habe genug“ frá
1727, er unnendur seinni Vínarskólans þekkja
óbeint frá kóraltilvitnun Albans Bergs í Fiðlu-
konsert sínum, flokkast meðal einsöngvara-
kantatna Bachs, og er í þessu tilviki bassi í fyrir-
rúmi. Hvað textaviðfang varðar fjallar hún um
dauðann, líkt og systurkantatan Ich will den
Kreuzstab gerne tragen, og er óhætt að segja að
sjaldan ef nokkurn tíma hafi dauðlegum hlust-
anda gefizt öflugri huggun í tónum en með þess-
um tveim verkum sem eru innblásin andagift af
æðstu gráðu. Eða hvar getur annars staðar að
heyra jafnbjargfasta trúarsannfæringu og í
lokaaríunni, „Ich freue mich an meinem Tod“,
þar sem feigðinni er snúið upp í sópandi himn-
eskan Ländler-dans? Benedikt Ingólfsson söng
þessa aríu og gullfallegu aríurnar „Ich habe
genug“ og „Schlummert ein, ihr matten Augen“
af framúrskarandi mýkt, en hefði textans vegna
kannski mátt skerpa samhljóðana betur í söng-
lesunum á milli, jafnvel þótt orðið hefði á kostn-
að hljómfyllingar. Ótilgreindi fylgiraddleikarinn
blés óbóröddina í fyrstu aríu af samsvarandi
þjálli lipurð. Strengir Bachsveitarinnar stóðu
einnig mjög vel og samtaka fyrir sínu undir
handleiðslu Jaaps Schröders í þessu ótvíræða
snilldarverki, er eftir fornum vísbendingum að
dæma naut fádæma vinsælda þegar á tímum
Bachs. Og skal engan undra.
Gullöld ítalskra strengja
Á öðrum tónleikum laugardagsins var tekinn
upp tónsöguþráður frá Skálholtstónleikum La
Pellicana hópsins fyrir hálfum mánuði. La
Pellicana flutti þá elztu hljómsveitartónlist
Ítala, frá tímamótum endurreisnar og frumbar-
okks. Bachsveitin lék að þessu sinni valin
strengjasveitarverk sama lands frá snemm-
barokki til síðbarokks og nokkurn veginn í réttri
tímaröð eða fram í byrjun 18. aldar, undir fyr-
irsögninni „Ítölsk kammerverk frá 17. og 18.
öld“. Skilin á milli kammer- og hljómsveitartón-
listar voru þá að vísu ekki jafnglögg og síðar
urðu þegar hljómsveitir stækkuðu til muna, því
framan af voru sjaldan fleiri en 2–3 hljóðfæri á
rödd. Á hinn bóginn var rithátturinn þegar á
öðrum fjórðungi 17. aldar farinn að taka á sig
sterkari „instrúmental“ svip – ólíkt því sem
heyra mátti fyrir hálfum mánuði, er í mörgum
tilvikum var aðeins einföld yfirfærsla frá fjöl-
rödduðum sönggreinum canzónu og madrígals.
Einnig staðlaðist með Ítölum fljótt fjórradda
skipan fyrir 1.–2. fiðlu, víólu og fylgibassa, þó að
lengi eimdi annars staðar eftir af fimmradda
arfleifð söngritháttar með tvíröddun einnig í
víólu, eins og heyra má í elztu kantötum Bachs.
Hafi fimmröddun einhver verið til staðar hér,
kom það alltjent ekki fram af tónleikaskrá, þrátt
fyrir stutta en laggóða umfjöllun Schröders um
þessi mjög svo sjaldheyrðu verk.
Dagskráin bar með sér að valið hefði verið af
mikilli kostgæfni, því hvert verk var öðru feg-
urra og lumuðu mörg hver á sprækara hugviti
en hefði mátt ætla jafnfornri tónlist, enda þótt
fjölnýting tóntegunda, andstæðna og „Fort-
spinnung“-úrvinnslu kæmu eðlilega mest fram í
yngstu tónsmíðunum. Næst raddsöngsstíl end-
urreisnar stóðu feneysku upphafsverkin, hin
ferska Canzóna G.B. Grillos (d. 1622) frá 1608
og 1. og 10. Canzónur B. Marinis (1594–1663)
Op. 8 í C og d. Passacalio Marinis í g Op. 22
(1655) var aftur á móti töluvert útfærðara
strengjasveitarverk.
Tvö stutt en samt margþætt verk eftir M.
Cazzati (1616-78), La Malvasia Op 35 (1665) og
La Maltese Op. 8 (1648), minntu að sumu leyti á
seinni tíma kirkjusónötur (með fúgatókafla í
fyrra stykkinu). Enn meir breiddi tónlistin úr
sér í tveim verkum Bolognumeistarans G.B.
Vitalis (1632–92) – La Safatelli og hinu ýmist
bráðskemmtilega eða ægifagra Capriccio detto
il Molza, bæði úr Op. 5 frá 1669. Gat þar m.a. að
heyra líflega krómatík og fúguættuð vinnu-
brögð við hæfi háborgar ítalskrar raddfærslu-
listar. Eftir hinn athygliverða G.M. Bononcini
(1642–78) frá sömu borg voru fyrst tvö stutt en
rennileg verk úr Op. 5 frá 1671, Corrente og
Sarabanda (bæði í Es). Áhrifamest var þó Són-
ata hans í sömu tóntegund Op. 3,16 (1669) sem
skartaði ótrúlega djörfum hljómamódúlasjón-
um.
Síðustu Ítalarnir á dagskrá, G. Legrenzi
(1626–90), G. Torelli (1658–1709) og A. Stradella
(1639–82), vísuðu allir fram á veg síðbarokksins.
Má raunar segja að ítölsk tónskáld hafi á þeirra
tímum verið einni kynslóð á undan öðrum Evr-
ópulöndum, enda lengi mikið stúderuð af koll-
egunum norðan og vestan Mundíufjalla. Þó að
enn takmarkaðist hljómaframvinda Stradellu
talsvert af kyrrsvifi kirkjutóntegunda, var Són-
ata hans auðheyranlega meðal fyrirmynda Cor-
ellis, því þar kom fram fyrsti vísir að concerto
grosso greininni er átti eftir að ná glæstu há-
marki í Op. 6 Händels og Brandenborgarkons-
ertum Bachs. Í tvíþættum c-moll konsert fiðlu-
snillingsins Torellis birtust hins vegar helztu
útlínur hins yngra fiðlukonsertforms með öllu
frjálslegra tóntegundaferli og Vívaldískum
sekvenzum.
Hér voru miklar og fágætar gersemar á boð-
stólum, leiknar af innlifaðri sagnfestusnerpu
undir stílvissri forystu Jaaps Schröders, sem
margan hlustandann hefði ugglaust langað til að
kippa með sér heim í hljóðriti, hefði þess gefizt
kostur.
Stuggað við Gottskálki grimma
Þriðju og síðustu tónleikar laugardagsins
voru helgaðir nýjum verkum fyrir bassa-
klarínett; án efa „bezt heppnaða lágtíðnilim
allra tréblásarafjölskyldna“, svo vitnað sé í eldri
skrif. En líkt og með aðrar yfirstærðir var það
lengi að hljóta endanlegt form og fastan sess í
sinfóníuhljómsveitum, eða fyrst undir lok 19.
aldar þegar þrí- og fjórskipaðir tréblásturskór-
ar urðu algengir. Enn lengur tók að vekja áhuga
tónskálda á bassaklarínettinu sem einleikshljóð-
færi, því skv. fróðlegum pistlingi Rúnars Ósk-
arssonar í tónleikaskrá gerðust fyrstu einleiks-
tónleikar í heimi eingöngu fyrir bassaklarínett
ekki fyrr en 1955. Og má raunar ótrúlegt kalla –
miðað við þá gífurlegu tjáningarvídd sem hljóð-
færið hefur í réttum höndum, eins og berheyri-
lega opinberaðist á þessum tónleikum Rúnars
við kjörhljómburð Skálholtskirkju.
Heil tvö verkheiti á dagskrá mátti gruna að
væru að hluta tengd nafni flytjandans, þ.e.a.s.
„Rún“ og „Rúnaröð“, og varla nema sjálfsögð
launhylling tónskálda til fyrsta Íslendingsins
sem sérhæft hefur sig í nýrri tónlist fyrir bassa-
klarínett. Hin hugmyndatengslin voru auðvitað
við galdra(rúnir), og reyndust þau ekki síður við
hæfi. Því ekki var laust við að myrkvustu nátt-
verk hins forna helgistaðar uppvektust hlust-
endum þegar hljóðfærið lét hvað fordæðulegast,
svo litlu mátti muna að sjálfur Gottskálk byskup
birtist ljóslifandi utan úr horni með Rauðskinnu
í hendi, ærið önugur fyrir af nýliðnum upp-
greftri fornleifafræðinga.
„Rún“ eftir Elínu Gunnlaugsdóttur var samið
fyrir Rúnar 1999 og heyrðist áður á tónleikum
hans í Ými í janúar í fyrra. Það var hér flutt í
endurskoðaðri útgáfu, tæpra sjö mínútna á
lengd, og hefði verið fróðlegt að eiga tiltæka
eldri tímalengdina til vitneskju um hvort breyt-
ingarnar hefðu orðið til lengingar eða stytting-
ar, þó að maður hallist frekar að hinu fyrra ef
treysta má brigðulu minni. Verkið þróaðist úr
bordúnsbundnum inngangi í álfkonulegan
tregasöng, brátt kryddaðan hindurvitnalegum
tvíhljómum, og lauk á mínímölskulegum kafla
þriggja og sex tóna hendinga, til skiptis legató
og stakkató.
Þá var frumflutt verk Tryggva M. Baldvins-
sonar frá þessu ári, „Af gleri“ (um 10’40’’). Hvað
sem ráða má af torræðum titli, þá var vissulega
bjart yfir þessu verki. Helzt sló það mann fyrir
nærri því hjarðsæla náttúrurómantík, þrátt fyr-
ir nútímalegt tónmál og nokkurn skammt af
framsæknum effektum á við kvarttónaferli,
fingrasetningaleg litbrigði, blaðsmelli, tví-
hljóma, urg o.fl., er einnig komu við sögu í hin-
um verkum dagskrár, að vísu mismikið. Út-
hugsuð dýnamík, ásamt víða sérkennilegri
„mælsku“ í hendingatjáningu, dró sízt úr hlust-
vænleika verksins, er kallaði undir lokin fram
mynd af kjagandi letibirni að sletta í góm og
geispa í falsettu.
Eftir þessa glertæru heiðríkju setti sólistinn
„Capriccio detta „L’Ermafrodite““ (1983, um
8’30’’) eða „Tvíkynjadynt“ eftir Feneyinginn
Claudio Ambrosini sem næsta dagskráratriði,
og án efa af ráðnum hug. Því hafi víða örlað á
andblæ kukls og reimleika á tónleikunum í
heild, þá kastaði sannarlega tólfunum í þessu
hrollvekjandi verki er var engan veginn við hæfi
barna og viðkvæmra sálna, allra sízt undir
svefninn. Rúnar framdi hér ótrúlegustu dofra
konstir á trélúðurinn langa sem sumar væru
helzt eignandi tilraunahljóðversmeistara með
aðstoð nýjustu tölvutækni. Varð snemma lýðum
ljóst hvers vegna hljóðfærið er í uppáhaldi kvik-
myndatónskálda undir dulmögnuðustu spennu-
atriði hvíta tjaldsins.
Sem betur fór gafst ráðrúm til að jafna sig í
næsta verki þegar Rúnar frumflutti „Rúnaröð“
(2003; um 21’20’’) eftir Oliver Kentish. Verkið
var þrískipt – hver þáttur aðeins auðkenndur
taktmælishraða fjórðapartsnótu (I = 50, II =
120 og III = 144) – og datt manni eðlilega fyrst í
hug þrískipting eldra 24 rúnastafrófsins í Freys,
Hagals og Týs ætt, hvort sem annars hafi legið
neinar slíkar pælingar að baki. Jafnvel þótt
táknhlaðinn Fuþark Germana hafi áður veitt
fleira en einu tónskáldi innblástur, og víðar en á
Norðurlöndum, enda feiknstafir Óðins ekki síð-
ur merkingarþrungnir en t.a.m. Tarotspilaröð-
in. En hvað sem þeim vangaveltum líður var
verk Olivers, þrátt fyrir mikla fjölbreytni í
áferð, merkilega heilsteypt áheyrnar, m.a. þökk
sé hófsamri effektanotkun og einkum auðgrein-
anlegri samtengingu í krafti fjórtónafrumsins
do ra tí do, er mann rámar einnig í að hafa heyrt
í öðrum verkum höfundar. Frumið birtist út í
gegn í stóru sem smáu – ýmist í réttri eða við-
snúinni mynd – og í miðþætti m.a.s. sem ta la do
tí (= BACH!).
Lokaatriðið var „Monolog“, hið þegar sígilda
framúrstefnuverk Kórverjans Isangs Yun frá
1986, alllöng og virtúósískt krefjandi smíð
þrungin stórbrotnum andstæðum þar sem ekki
sízt hátíðnisvið hljóðfærisins var þanið til hins
ýtrasta af yfirgengilegu tækniöryggi. Segja má
með sanni að aldrei hafi verið dauft augnablik á
þessum mögnuðu tónleikum þar sem Rúnar
Óskarsson læsti athygli hlustandans ramm-
greipu galdrataki unz yfir lauk.
Ríkarður Ö. Pálsson
Kórréttur Bach? TÓNLISTSkálholtskirkja
J.S. Bach: Kantöturnar Ich habe genug BWV 82 og
Wachet auf BWV 140. Rannveig Sif Sigurðardóttir
S, Sigríður Jónsdóttir A, Eyjólfur Eyjólfsson T &
Benedikt Ingólfsson B. Bachsveitin í Skálholti undir
forystu Jaaps Schröder. Laugardaginn 2. ágúst kl.
15.
KANTÖTUTÓNLEIKAR
Ítölsk snemm- og miðbarokkverk eftir Grillo, Marini,
Cazzati, Vitali, Bononcini, Legrenzi, Torelli og Strad-
ella. Bachsveitin í Skálholti undir forystu Jaaps
Schröder. Laugardaginn 2. ágúst kl. 17.
STRENGJATÓNLEIKAR
Einleiksverk fyrir bassaklarínett. Elín Gunnlaugs-
dóttir: Rún. Tryggvi M. Baldvinsson: Af gleri
(frumfl.). C. Ambrosini: Capriccio detta „L’Ermafr-
odite“. Oliver Kentish: Rúnaröð (frumfl.). Isang Yun:
Monolog. Rúnar Óskarsson bassaklarínett. Laugar-
daginn 2. ágúst kl. 21.
EINLEIKSTÓNLEIKAR
ÞAÐ sem var óvenjulegt við tónleika Nicole
Völu Cariglia og Árna Heimis Ingólfssonar, sem
haldnir voru í Listasafni Sigurjóns Ólafssonar
sl. þriðjudag, þann 5. ágúst, að á efniskránni
voru nær eingöngu spánsk tónverk en eitt frá
Argentínu, en tónlist Argentínumanna ber í sér
mörg sérkenni spánskrar tónlistar, þannig að
sterkur heildasvipur var á efnisskránni. Það
sem einkennir mjög spánska tónlist eru trega-
fullar hægferðugar sönglínur en þar á móti
koma oftlega fjörug hrynræn tilþrif, þessi sam-
skipan sönglínunnar og hrynleiksins, sem ein-
kenna spánska alþýðutónlist, kom mjög vel
fram í spánskum þjóðlögum útsettum af Manuel
de Falla. Þetta eru upprunalega sönglög, sem
hér voru flutt í umritun fyrir selló. Nicole er
efnilegur sellisti, þó flutningur laganna væri í
daufara lagi og ekki væri gerður nægilegur
munur á syngjandi tónlínum og hrynrænni and-
stæðum laganna. Annað vifangsefni tónleikanna
var stuttur og elskulegur „fuglasöngur“ eftir
Casals, þar sem hann hljóðgerir fuglasöng í for-
spili píanósins, en Casals var einnig góður pían-
isti. Þetta litla lag var fallega flutt en þriðja við-
fangsefni Nicole Völu var einleikssvíta eftir
Cassadó. Svítan er í þremur þáttum. Fyrsti
þátturinn er fantasía en tveir seinni eru í raun
dansþættir og sá seinni sérlega erfiður. Þrátt
fyrir að margt væri fallega gert hjá Nicole Völu,
vantaði nokkuð á hraðann, sem er mikilvægt at-
riði, sérstaklega þar sem leikið er með hrynfast
tónferli.
Músurnar frá Andalúsíu, eftir Turína, fjallar
um sönggyðjurnar níu og úr þessu verki lék
Nivole Vala þáttinn um Polymníu, sem sam-
kvæmt goðafræði Stolls ( þýðing Steingríms
Thorsteinssonar), er lofsöngvagyðjan. Söng-
gyðjurnar níu eru sagðar dætur Seifs og
Mnemosýne. Samkvæmt Hómer er sagt að þær
syngi í veislum goðanna á Ólympi og skemmti
þeim með sinni fögru rödd, einnig að þær veiti
söngmönnum sönglistargáfu og blási andagift
og yrkisefnum í brjóst þeirra. Næturljóð Pol-
ymníu var fallega flutt en aðalviðfangsefni tón-
leikanna var Pampeana nr. 2, eftir Ginastera,
töluvert margbrotið verk, sem gerir miklar
kröfur til sellistans, sérstaklega er varðar tví-
grip og margvíslegar hrynfléttur. Það sem helst
mætti finna að, var hraðinn, því þar hefði mátt
muna nokkru, en skiljanlegt að ungum og
óreyndum sellista sé þarna nokkur vandi á
höndum, því verkið er sérlega kröfuhart. Í
þessu erfiða verki var margt fallega leikið hjá
Nicole Völu, er gefur fyrirheit um að hér sé á
ferðinni efni í góðan sellista. Samleikari Nicole
Völu var Árni Heimir Ingólfsson, er lék sér að
mörgu skemmtilegu, sérstaklega þar sem leikið
var með þær ýmsu hrynbrellur, er oft einkenna
spánska og suður-ameríska tónlist. Þá var sam-
spil hans og mótun blæbrigða oft sérlega fallega
mótað.
Jón Ásgeirsson
Leikurinn
með hryn-
skerpuna
TÓNLIST
Listasafn Sigurjóns Ólafssonar
Nicole Vala Cariglia og Árni Heimir Ingólfsson fluttu
verk eftir de Falla, Casals, Cassadó, Turina og
Ginastera.
Þriðjudaginn 5. ágúst, 2003.
SAMLEIKUR Á SELLÓ OG PÍANÓ