Lesbók Morgunblaðsins - 20.09.2003, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 20. SEPTEMBER 2003
Í
ÞESSARI grein verður litið í sjónhend-
ing yfir leikrit Jökuls Jakobssonar,
svona eins og má í stuttri grein. Ég ætla
að reyna að komast frá því skammlaust;
en ég kemst ekki burt frá því.
Hér verður ekki farið í söguþráð ein-
stakra verka enda eru þau vel aðgengi-
legt lesefni öllum sem vilja, frekar verð-
ur reynt að skoða verkin utan frá, setja þau sum
hver í pínulítil samhengi við eitt og annað; skot-
ið inn túlkunum og að lokum örlítið rýnt í stíl
skáldsins og þar sérstaklega litið á endurtekn-
inguna sem stílbragð.
Það að fara yfir verkin með þessum hætti
vekur vonandi forvitni lesenda á þeim og verður
til þess að menn skoða þau í fyrsta sinn eða rifja
upp gömul kynni við þau. Verkin fá mismikið
pláss, sjónvarpsleikritunum verður alveg
sleppt en lauslega er drepið á útvarpsleikritin.
Það var í janúarmánuði 1961 að fyrsta leikrit
Jökuls Jakobssonar Pókók var frumsýnt, Leik-
félag Reykjavíkur setti verkið á svið í Iðnó,
„heimavelli“ Jökuls.
Sennilega hefur þetta, af öllum verkum
skáldsins, elst verst. Byrjunin lofar nokkuð
góðu en þó er þar að finna of mikið af klénni og
vandræðalegri fyndni. Eftir því sem lengra líð-
ur á leikritið er eins og óvissuástand textans
verði æ meira áberandi, líkt og höfundur viti
ekki á hvaða leið hann er.
Agnar Bogason skrifaði leikdóm í Mánudags-
blaðið þann 16. janúar og kemst þar að þeirri
niðurstöðu að það sé eins og höfundur hafi ekki
gert sér grein fyrir því hvort hann ætlaði sér að
skrifa dæmigerðan farsa eða skopleik, en Jökull
kallaði verkið sjálfur skopleik.
Þetta held ég að sé rétt hjá hinum oft um-
deilda leikrýni Agnari Bogasyni. Verkið er á
stundum bráðfyndið, annars staðar undarlega
langdregið og endurtekningarnar óskiljanleg-
ar; svo skjóta upp kollinum þaulhugsaðar sen-
ur; pínulítil meistaraverk.
Þess má til gamans geta að lögreglutvíeykið í
verkinu, Láfi lögga og Siggi lögga, er eins og
prótótýpurnar af vinum okkar úr Spaugstof-
unni, þeim Geir og Grana. Pókók er sæmilegt
byrjandaverk sem einkennist af óvissu og ein-
földum lausnum.
Það er í raun ótrúleg stökkbreyting sem
verður á leikritaskáldinu Jökli á tæpum tveim-
ur árum því að þegar að Hart í bak er frumsýnt
í nóvember 1962 birtist heilsteypt leikrit án við-
vaningslegra skugga Pókóks. Leikfélag
Reykjavíkur setti upp í Iðnó, höfundurinn vann
náið með leikflokknum og mönnum þar hafði
strax í upphafi þótt verkið lofa góðu; Gísli Hall-
dórsson leikari sagði við skáldið: „Þetta er
besta byrjun á íslensku leikriti sem ég hef séð.
Ef þú getur haldið áfram eru að verða tímamót í
íslenskri leikritun.“ (Perlur og steinar bls. 142).
Í fyrsta skipti í fjölda ára skynjuðu menn að Ís-
lendingar höfðu eignast alvöru leikritaskáld.
Gagnrýnendur fóru í flestum tilfellum fögrum
orðum um verkið og höfundinn.
Eins og svo mörg góð leikrit er Hart í bak
byggt upp á einfaldan klassískan hátt. Sagan er
einföld, en sönn, persónurnar kunnuglegar svo
og vandamál þeirra.
Einn megin drifkraftur hins dramatíska
forms allt frá Grikkjunum, sjálft valið, knýr
þetta litla meistaraverk áfram. Velji menn ekki
sjálfir eða heykjist þeir á því að velja, er valið
fyrir þá.
Sviðslýsing í upphafi er ítarleg, það er mynd
af stöðnun sem blasir við, heimi sem var. Allt er
í sukki; „Hér er til einskis framar að vinna.“
(Hart í bak bls. 89). En snögglega er „Réttur
settur“ eins og Láki orðar það og verkið rennur
af stað. Svolítið réttarhald yfir samviskum þeim
sem verkið fjallar um og væntanlega yfir þeim
sem á horfa.
Það er ljóst að breytinga er þörf! Og breyting
verður, það kemur gestur í húsið, gestur breyt-
inganna er kvenpersóna aldrei þessu vant, hér
kveður við nýjan tón.
Á þann hátt er í raun rótað upp þeim staðn-
aða heimi sem okkur er kynntur í byrjun verks-
ins. Verkið hrópar því út til þess tíma efnahags-
legrar og menningarlegrar kyrrstöðu sem það
er sprottið úr. Það er því, okkur í dag, einnig
mynd af þeirri vegferð sem lagt var í í byrjun
sjöunda áratugarins í átt að nútímalegra sam-
félagi. Ekki ber þó að skilja þessi orð sem svo
að verkið sé á einhvern hátt bundið ritunartíma
sínum og eigi því ekki við lengur. Öðru nær,
Hart í bak krefst uppsetningar og er tilbúið að
ganga til höfuðs öllum Finnbjörnum (les. at-
hafnamönnum) þessa lands og þeim sem nú
hafa strandað ótal óskabörnum þjóðarinnar,
ófullir, án þess að hugsa um hvernig til þeirra
óskabarna var stofnað:
JÓNATAN: ... – það er þjóðin sem á þetta skip – börnin
keyptu hlutabréf fyrir sparipeningana – bóndinn leiddi
út einu kúna sína – hús úr húsi, bæ frá bæ var farið og
safnað fyrir þessu skipi – lífsvon þjóðarinnar – óska-
barnið ...
(Hart í bak bls. 154.)
Hart í bak varð afar vinsælt og var sýnt 85
sinnum veturinn 1962–3, 57 sýningar urðu á
verkinu 1963–4 og leikárið 1964–5 var verkið
sýnt 10 sinnum. Þá var verkið sýnt í 48 skipti
víða um land og 5 sinnum í Færeyjum. Jökull
Jakobsson var kominn á kortið sem leikrita-
skáld.
Næsta leikrit Jökuls var barnaleikþáttur fyr-
ir útvarp, Aðalfundur í jólasveinafélaginu flutt-
ur á jólum 1962. Á vordögum 1964 var svo Gull-
brúðkaup frumflutt í útvarpinu, það verk var
svo sviðsett rúmu ári síðar ásamt öðrum ein-
þáttungi, Fjórtándu tertunni. Í Gullbrúðkaupi
má greina samfélagslega ádeilu en þó er Jökull
hér fyrst og fremst að glíma við formið, og þá
helst tungumálið, samtalstæknina. Ef til vill er
hér ómur frá Sköllóttu söngkonunni hans Ion-
escos. Fjórtánda tertan er hins vegar skrifuð í
farsastíl, í raun er þetta spretthörð fantasía
sem er römmuð inn í lokuðum heimi en með því
að afmarka svo mjög sögusviðið og með því að
hafa aðeins þrjár persónur í verkinu reynir
Jökull enn frekar á þanþol farsa formsins. Bæði
verkin eru þannig skrifuð að þau bjóða góðum
leikurum uppá tilþrif í leik þó á ólíkan hátt sé.
Einþáttungurinn Afmæli í kirkjugarðinum
var frumfluttur í útvarpi sumarið 1965, hér
heldur Jökull sig enn við afar einangrað sögu-
svið en fæst þó við stór sammannleg málefni,
eimanaleiki og tjáskiptavandræði (honum fylgj-
andi?) eru til umfjöllunar á grátbroslegan „Jök-
ulskan“ hátt. Þetta er ef til vill ekki merkileg-
asta verk Jökuls en það er engu að síður ljúfsárt
og samtölin góð.
Haustið 1965 er komið að næsta stóra verki
Jökuls Jakobssonar, hann er enn í Iðnó á mála
hjá LR og verkið; Sjóleiðin til Bagdad. Við-
fangsefni þessa leikrits er afar heillandi; ferða-
saga þeirrar ferðar sem aldrei er og kemur
aldrei til með að verða farin. Sama hversu óum-
flýjanlegar ferðir lagt er í, ferðasögurnar eru
engar, Pétur sonur Sigurlaugar á fjórtán var
átján ár að deyja en enginn er þó í raun til frá-
sagnar:
ÞURÍÐUR: ... Þú þekktir hann nú víst ekki hann Pétur...
HALLDÓR: Nei, ég þekkti ekki Pétur.
ÞURÍÐUR: Það þekkti enginn Pétur. Það vissi varla
nokkur maður
að Pétur væri til. Og svo tók hann síðustu andvörpin –
núna rétt fyrir sólarupprás.
(Sjóleiðin til Bagdad bls. 207.)
Og það er ekki útaf engu sem hann deyr við
sólarupprás, sólarupprásin markar upphaf
ferðar sem enginn veit hvernig endar þó svo
menn hafi hana fyrir augunum dag eftir dag.
Það eina sem menn vita er að sólin hún fer ekki
neitt sérstakt, hún bara sést koma upp að
morgni yfir sömu húsþökunum eða sömu fjöll-
unum og sest að kvöldi bakvið sömu ásana eða í
sama haf; hún kemst ekki burt. En:
SIGNÝ: Við erum öll að reyna að komast burt.
(Sjóleiðin til Bagdad bls. 198.)
Þetta þema er að sjálfsögðu sígilt. En það er
fleira í þessu verki sem virðist sígilt a.m.k. í ís-
lensku samfélagi og verkið á enn mikið erindi til
okkar, það á erindi til þjóðar sem lítið breytist
og seint lærir – eða hver hefur ekki nýlega
heyrt um vin hans Eiríks?:
EIRÍKUR: Þetta er klár náungi. Ekta. Átti refabú og
hótel og það brann allt til ösku. Þá keypti hann þvotta-
hús. Ekta náungi.
(Sjóleiðin til Bagdad bls. 172.)
Sjóleiðin til Bagdad er gott verk, það er helst
að það líði fyrir þunglamalega byrjun þar sem
höfundur er fulllengi að kynna aðstæður. En er
á líður nær „ferðasagan“ sér á strik og mörg
gullkorn hrjóta af vörum persónana áður en yf-
ir lýkur.
Með tæplega árs millibili 1966 og 1967 flutti
útvarpið tvo leikþætti eftir Jökul, báðir fjölluðu,
þó hvor á sinn hátt, um einmanaleikann og
hversu mannskemmandi hann getur verið. Því
miður frú heitir sá eldri en hann er tveggja
manna tal, dálítið tragíkómískt á köflum; hinn
heitir Herbergi til leigu eða Eitt gramm af
gamansemi. Það verk (þrátt fyrir titilinn) er
öllu alvarlegra, jafnvel grimmt og ágengt líkt
og Maðurinn, önnur persóna leiksins, sem rýfur
einsemd hinnar persónunnar sem er Frúin í
húsinu. Hún er í senn þakklát fyrir truflunina
en um leið óttaslegin vegna þess að breytingin
er henni um megn.
Snemma árs 1968 frumsýndi Leikfélag
Reykjavíkur nýtt verk eftir Jökul; Sumarið ’37.
Gott verk sem á ýmislegt sammerkt með verk-
um Pinters og þá helst af öllu óútskýranlega
grimmd. Höfundur stillir hér upp fimm mann-
eskjum; föður og tveimur börnum hans og
tengdabörnum. Þessar nátengdu manneskjur
geta ekki talað saman en eru þó í stöðugum
„samræðum“ allt verkið. Það eru allir að segja
frá einhverju með því að tala um ekki neitt.
Strax í upphafi leikritsins er gefinn tónninn um
innihaldið:
DAVÍÐ: Að segja það án þess að segja það. Já, það er
einmitt það: að segja það án þess að segja það, ha?
(Sumarið ’37 bls. 214.)
En með því að nota þessa „tækni“ sem Davíð
lýsir er grimmd orðræðunnar, persónanna á
milli, enn átakanlegri en ella. Menn eru eitt-
hvað svo óttalega vondir í sakleysislegum orð-
um, meiðandi þögnum og meintu meiningar-
leysi.
Það er eitthvað að deyja í þessu verki – annað
en móðirin í aðdraganda þess – það er heil stétt
að deyja; efri millistétt eftirstríðsáranna er að
falli komin en hún kemst ekki burt frá hlut-
skipti sínu.
Næstu tvö verk sem komu frá Jökli voru sjó-
varpsleikritin Romm handa Rósalind (1968) og
Frostrósir (1970). Í ágúst 1971 var svo frum-
flutt í útvarpi Nafnlaust leikrit, ágætur leik-
þáttur sem er í raun smásaga um afhjúpun;
Jökull undirstrikar mikilvægi viðfangsefnisins
á kostnað þess að nefna persónurnar nöfnum,
hann kallar þær einfaldlega: Maður 1, Kona 1,
Maður 2, Kona 2, þannig er ekkert að þvælast
fyrir mikilvægi söguefnisins. Ef til vill er það
einnig þess vegna sem Jökull velur sér að koma
þessu efni til skila í útvarpsleik þar sem hið tal-
aða er ekki truflað af hinu sýnilega.
Dómínó var frumsýnt í Iðnó 1972. Dómínó er
nokkuð hefðbundið í byggingu, þrír þættir,
skammur tími og það er líkt og t.d. Hart í bak,
einfalt. Stundum jafnvel stríðnislega naív. Sem
dæmi um slíkt má t.d. nefna að gesturinn dul-
arfulli sem hleypir upp hefðbundnu mynstri
sem tilheyrir í „villu í rótgrónu hverfi“ heitir
einfaldlega Gestur! Þetta er allsérstakt leikrit;
hefðbundin atburðarás er vart til staðar og
„VIÐ ERUM ÖLL AÐ REY
„Jökull Jakobsson er ekkert í sínum skáldskap að
kjafta og blaðra um eitthvað sem hann hefur ekki
hundsvit á, hann rís úr því smáa í skrifum sínum og
öslar áreynslulaust í burt úr meðalmennsku án þess
þó að hverfa þeim sjónum sem eftir standa,“ segir í
þessari grein sem fjallar um höfundarverk Jökuls,
einkenni þess og umfjöllunarefni.
Jökull Jakobsson og Helgi Skúlason leikari skeggræða fyrir frumsýningu
E F T I R G U Ð M U N D B RY N J Ó L F S S O N