Lesbók Morgunblaðsins - 11.10.2003, Qupperneq 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 11. OKTÓBER 2003
Þ
EGAR ég fyrir hartnær áratug
tók að kanna galdra og galdra-
mál á Íslandi varð fyrir mér
merkileg játning, gjörð af ung-
um manni fyrir rétti á Eyri í
Skutulsfirði, dagsett 9. apríl
1656. Maður þessi hét Jón Jóns-
son, ættaður frá Kirkjubóli í
sömu sveit, en hann var ásamt föður sínum,
Jóni eldra, ákærður fyrir að hafa valdið sókn-
arpresti sínum, séra Jóni Magnússyni, galdra-
kvölum sem næst gengu lífi hans. Játaði Jón
meðal annars að hafa lesið miskavers yfir
manni og gert öðrum geig með því að rista á
kefli og syngja þar yfir. Hann kvaðst hafa rist
tvo stafi, skyldi annar snúa hugarfari stúlku en
hinn koma í veg fyrir sjódrukknun. Sagði hann
einnig frá glímugaldri, kveisustöfum, og „það
með blóðvökum í skurðina á stöfunum draga
svo renna skyldi, nefnandi til nokkra með nafni
sem er Golnisþey, Urnir, Hagallinn blá,
Augnaþuss“. Játaði hann að hafa rist staf í lófa
sér, Fjölni, tekið í hönd klerks og valdið honum
með því lófasviða, en öðru sinni mælti hann
fram bölbæn, risti staf á skíði eður tálkn og
kastaði út í veðrið. Jukust veikindi klerks sam-
stundis til muna. Einn liður þessara játninga
vakti sérstaka athygli mína, en Jón kvaðst hafa
rist nafnkenndri stúlku „fretrúnir“ sem svo
kölluðust. Hvernig átti að ráða í þessa frásögn;
var þetta hálfbrjálaður hugarburður, gróft
spaug eða vísvitað yfirstig, reist á raunveru-
legri iðkun? Ljóst er að dómendur í Skutuls-
firði töldu svo vera því Jón var ásamt föður sín-
um brenndur í logandi báli daginn eftir, sekur
fundinn um galdraóhæfu, sannur dauðamaður
fyrir Guði og mönnum.
Litlu seinna urðu umræddar rúnir í vegi
mínum í íslensku galdrakveri frá sautjándu
öld. Í ljós kom margbrotin flétta texta og tákn-
stafa, fordæðuskapur í orði og mynd, reistur á
framandlegri rúnaformúlu, átta ásar, nauðir
níu og þursar þrettán, en flétta þessi átti sér
ekki hliðstæðu í öðrum heimildum, svo mönn-
um væri kunnugt. Galdrar Jóns yngra hurfu
við þetta úr heimi groddalegs spaugs og upp-
loginna saka, og fengu hlutkennda mynd, með
djúpar og víðar rætur, jafnt rúnir hans sem og
„að snúa hugarfari stúlku“. Mér þótti brátt lík-
legt að þessir táknaklasar byggðust á rökfræði
sem skýra mætti með hliðsjón af miðaldakveð-
skap, rúnakvæðum og samtímaskrifum um
rúnir. Að sérkennileg en rökföst hugsun byggi
að baki; rúnum ása og þursa væri núið saman
fyrir tilstilli níu Nauðrúna, en tæta átti iður
fórnarlambsins sundur, þann veg, líkt og eldur
er vaktur við núning tveggja steina. Stafirnir
ættu að tengja saman tíma goðsagnar og sam-
tíð þess sem galdrar, reynt var að endurskapa
viðureign guða og jötna í ragnarökum með dul-
úðugri samsömun þar sem örlögrúnin Nauð
gegndi lykilhlutverki. Sams konar hugsun lægi
til grundvallar kvennagaldri, „að snúa hugar-
fari konu“, þar sem rista átti nafn stúlku og
nokkra stafi, til dæmis Þurs, Nauðrún og
Mannsrún. Þar hafði samsetning Manns og
Þursrúnar svipuð áhrif, en sú fyrri vísar á sjálf
stúlkunnar sem hin síðari sundrar og þröngvar
undir sig fyrir tilstilli Nauðar.
Galdraskrift sautjándu aldar var samkvæmt
þessu rökvísleg í sínu trúarlega samhengi, en
undir niðri býr vísun til „töfraheims“ Óðins
sem nam upp rúnir, æpandi og frá sér numinn
eftir harða vist í trjávið níu heima. Hinn korg-
aði og ruddafengni veruleiki íslenskra rúna-
galdra birtir okkur í afskræmdri mynd heim
heillandi forma og djúprar lífsspeki, trúarlega
forneskju sem margt á sameiginlegt með vist-
fræðihugsjónum nútímans, þegar öll kurl koma
til grafar.
Bók máttarins
Þrungin nöfn líkt og grjótvörður á af-
skekktri heiði fyrir mörgum árum. Einhvers
staðar uppi á fjalli fyrir vestan. Þokumóðan
spann rauðleitan vefnað úr steinum og þúfum,
flaut í fugli, veröldin stóð á öndinni, en eftir
langa göngu hallaði skyndilega undan fæti,
heimurinn dró andann á ný og fyrir augum
blasti grösugt dalverpi með bláum straumi og
bændabýlum; iðandi líf niðri við strönd í
fjarska. – Vestfirsk þoka og erlendar galdra-
skinnur: Picatrix, Lemegeton, eður Salómons-
lykill hinn minni, Fjórða bók Agrippa, Hepta-
meron, Grimorium verum, Galdrabók
Hónoríusar, Rauði drekinn, Grand Grimoire,
Svartur hrafn, Helgitöfrar Abramelins og bók
Jóhannesar Fásts, Magia Naturalis et Innat-
uralis. Hugvitsvörður sem vöktu dáhrif og
skelfingu fyrr á öldum, en liggja núna fyrir
framan mig á skrifborðinu, ekki jafnstórann-
arlegar og forðum: stafafléttur, launtákna-
kerfi, textaflókar á ýmsum málum, tungutal
ævagamals tungugaldurs, – hingað komin fyrir
mátt nútímatækni, fjarkaupa á interneti, sem
hefur að sumra dómi leyst okkur undan krafta-
dulinni, nafnaþoku sem spann fjölda kynslóða
undravaf. Hérna eru þær, stórar og smáar,
minjar um blendna trú á forneskjulega upp-
sprettu speki og valds, bækur sem talið var að
gætu snúið veröldinni á hvolf.
Sá sem kannar trúarbrögð heimsins hverfur
inn í víðáttumikinn skóg fíkjutrjáa, taldi E.M.
Butler (1948), en þau eru þeirrar náttúru að
skjóta rótarsprotum er vaxa niður á við og
mynda nýja stofna þannig að eitt tré getur
breiðst út um margar ekrur lands í marg-
breytilegri gnótt; rætur, leggir og greinar
fléttast hver um önnur í sveigjum upp á við og
niður á við, til hliðar, í átt að jörðu og upp til
himins. Íslensk galdramenning ber vitni um
slíka flækju þótt hún hafi haft nokkra sérstöðu
í töfraflóru árnýjaldar. Það má sjá með sam-
anburði íslenskra og skandinavískra galdra-
bóka, en í Noregi nefndust slíkar skræður
Svarteboka, í Danmörku og Svíþjóð voru þær
oft kenndar við Cyprianus. Í bókum þessum er
að finna töfraþulur og tæki af heiðnum toga,
samofnar suðrænum anda- og djöflasæringum,
en rúnaheim íslenskra galdrakvera er hvergi
að finna.
Myndmál fíkjuskógar kann að fela í sér of
mikla einföldun, hugmynd um sameiginlega
heild að baki ólíkum töfra- og trúarheimum,
samlíkingu frumstofns og erkiforms, en nota
má hana um sinn sem leiðsögutilgátu. Íslensk
galdramenning sver sig að minnsta kosti í ætt
við slíkan skóg, enda er jafnörðugt að greina
frumstofn hennar, með rætur í helgisiðum, lík-
um forsögulegum myrkvið, – frjóvgunarsvæði
fjölbreyttra trúarhugmynda. Ferlið undir
þessari frábæru ofgnótt er kannski hið sama og
í fíkjuskógi Butlers, hugmyndirnar hafa vaxið
líkt í ofgnótt óteljandi frávika og nýmyndana,
en að baki þeim býr óbreytanleg frumhvöt, sem
líkist náttúrulegu ferli fæðingar, lífs, dauða og
endurfæðingar; vaxtarhring sem tekið hefur
sér ólík sniðmót innan trúar, töfra og lista í tím-
ans rás, til dæmis í rúnum eins og seinna getur.
Auðvelt er að rekja nánar hliðstæður með ís-
lenskri galdramenningu og öðrum menningar-
heildum; reika má fram og aftur um „skóg-
HEIMUR
RÚN-
ANNA
E F T I R M AT T H Í A S V I Ð A R S Æ M U N D S S O N
Með þessari grein hefst Rúnamessa Lesbókar. Hér
er sagt frá heimsmynd rúnanna og aðferð við túlkun
þeirra. Næstu vikur og mánuði verða birtar sextán
rúnalýsingar og að endingu eftirmáli þar sem
samhengið í táknheimi rúnanna verður skýrt.
RÚNAMESSA LESBÓKAR
1
Þeir sem skyggnast í rúnir verða þess fljótt
áskynja að margt líkist aðferð skáldskapar. Sé
markmið rúna að brjóta niður tálma í vitund-
inni og afhjúpa hinstu rök um líf og náttúru, þá
er það gjört með flóknum vefnaði orða, mynda
og goðsögulegra vísana; hver rún er öðrum
bundin, jafnframt því sem allar eru gæddar
sérstöðu og einstaklingseðli. Tilviljun ræður
ekki stöðu og flokkun, heldur hugmyndarím,
ljóðrænt og rökvíslegt í senn, auk þess sem
einstök rúnanöfn byggjast á geymd sagna og
hugtaka. Þetta eru í senn hljóðtákn og töfra-
stafir með slóða inn í forn fræði, skáldskap og
goðsagnir. Hægt er að túlka þau með ýmsum
hætti, en hér er gengið út frá 1) bókstaflegri
eða sögulegri merkingu (Fé vísar á búsmala
eða fjár-magn); 2) goðfræði (Fé vísar á gull
Völsunga) og 3) heimsmynd (Fé tengist freys-
magni jarðar). Tekið skal fram að einstök
merkingarsvið blandast saman, auk þess sem
hvert þeirra, einkum tvö hin seinni, lýsa í senn
félagslegum og sálrænum öflum. Greinarmun-
ur goðfræði og heimsmyndar krefst hins vegar
nánari skýringar.
2
Elstu rúnir sem fundist hafa, ristar á hjálma
frá Negau í Norður- Júgóslavíu (1. öld e. Kr.),
bera nöfn manna og goða. Rúnaristur frá þjóð-
flutningatímanum innihalda oft töfrarúnir og á
silfurspöngina frá Nordendorf eru rist þrjú
goðanöfn, „logaþore: wodan: wigiþonar“, auk
nafnsins „awaleubwini“, en úr því hafa menn
lesið kvennafnið Awa og karlmannsnafnið
Leubwini. Goðanöfnin kunna hins vegar að
vísa til Óðins, Þórs og Lóðurs (Loka). Spöng
þessi mun vera af frönskum uppruna, frá sjö-
undu öld e. Kr., og felur væntanlega í sér áheit
til guðanna þriggja. Fundist hafa steinar frá
víkingaöld með myndum af goðsögulegum at-
burðum og athöfnum. Loks má nefna langt
grenikefli sem fannst um miðja seinustu öld í
Staraja Ladoga í Rússlandi, en á því er áletrun
með alls 52 táknum. Kefli þetta mun vera frá
níundu öld, en áletrunin lýsir líklega þremur
norrænum goðsögnum. Annað dæmi um goð-
sögutengsl er galdur Skírnis sem lagði álög á
Gerði með bölbæn og rúnaristu, þurs og
„þremur stöfum“ sem valda áttu þrenns konar
meinum, ergi og æði og óþola. Svipaðar sær-
ingarþulur er að finna í þýskum miðaldatext-
um, en á rúnakefli frá Björgvin, frá ofanverðri
fjórtándu öld, er að finna áletrun sem umskrifa
má svona: „ek sendi þér/ ek sé á þér/ ylgjar
ergi/ ok óþola.“ Í íslenskum kvennagaldri frá
sautjándu öld er að finna samskonar bölbæn
svo um raunverulega hefð hefur verið að ræða.
Minjar sem þessar bera vitni um kynngimagn-
aða og trúarlega þýðingu, enda hafa fræði-
menn eins og Rudolf Simek (1984) hafnað til-
raunum til að túlka rúnir sem veraldlegt letur
án trúarlegs tákngildis og töframáttar.
3
Goðfræðin myndar sem fyrr getur sérstök
merkingartengsl sem nauðsynlegt er að kunna
grein á. Undir þeim liggur hins vegar hug-
takaflétta um myndun og eðli manna, náttúru
og guða, margbrotin heimsmynd sem lesa má
úr brotakenndum heimildum og mótar tákn-
gildi einstakra rúna. Heimsmyndunarsögn
Snorra-Eddu er að mínum dómi leiðarvísir í
þessu efni, en samkvæmt henni var til kaldur
þokugeimur áður en jörð var sköpuð; nefndist
hann Niflheimur. Í suðri var annar heimur er
Múspell hét, ljós og heitur, en milli þeirra lá
opið hyldýpi, Ginnungagap. Í Niflheimi
miðjum lá brunnur sem nefndist Hvergelmir.
Streymdu úr honum ár miklar, Elivogar, en
þegar þær voru komnar nægilega langt frá
upptökunum storknaði straumur þeirra og
varð að ís. Hlóðst hann upp og þaktist hrími
allt til Ginnungagaps, svo nyrðri hluti þess
fylltist ísi og snjó, raka og kulda. Sá hluti Ginn-
ungagaps sem vissi mót suðri tók hins vegar
við sindri og gneistum úr Múspellsheimi. Í
miðju Ginnungagapi var loft vindlaust og
mættust þar hrím og hiti svo bráðnaði og
draup, í kvikudropum, en við það kviknaði ein-
kynja lífvera, lík manni; það var frumjötunn-
inn Ýmir, en svo er sagt að undir vinstri hendi
hans hafi vaxið karl og kona, auk þess sem
annar fótur hans gat son við hinum. Með þeim
hætti hófust ættir hrímþursa. Þegar hrímið
bráðnaði í Ginnungagapi varð einnig til kýrin
Auðhumla og fékk Ýmir næringu sína úr fjór-
um mjólkurám er runnu úr spenum hennar.
Kýrin sleikti salta hrímsteina og „hinn fyrsta
steinanna, er hún sleikti, kom úr steininum að
kveldi mannshár, annan dag mannshöfuð,
þriðja dag var það allur maður“. Hét hann
Búri og var fagur álitum, mikill og máttugur,
að sögn Snorra-Eddu. Gat hann son er Bor hét
og fékk sá þeirrar konu er Bestla hét, dóttir
Bölþorns jötuns, en synir þeirra þrír voru æs-
irnir Óðinn, Vili og Vé. Þessi guðaþrenning
drap Ými, flutti hann í mitt Ginnungagap og
gjörði af honum jörð, sjó og himin með fjórum
skautum. Þar næst skóp þrenning þessi menn
úr tveimur lifandi verum, trjám, sem fundust á
sjávarströndu. Gaf Óðinn lífsanda (önd og líf),
Vili gaf vitsmuni (vit og hræring), en Vé form,
mál og skilningarvit. Hét karlmaðurinn Askur,
en konan Embla.
4
Þetta ferli lýsir atburðum á undan og í örófi
tíma og rúms. Ginnungagap er órofavídd án
forms, hlaðið óskiptu orkuflæði því frumefni
hafa ekki myndast. Tvö orkuskaut verða samt
til, kölluð Niflheimur og Múspellsheimur, en
samdráttur þeirra liggur því sem á eftir fer til
grundvallar. Hvað veldur slíkri skautun í loft-
leysi Ginnungagaps er óljóst, en við spennuna
verður til frum-myndan, kvikudropi, sem felur
kannski í sér forsnið heimsins, Yggdrasils,
form alls sem síðar varð. Þegar bloss hitans og
hrímið mætast þá á önnur tvískautun sér stað;
droparegnið myndar frum-efni (Ými) og frum-
orku (Auðhumlu), en sumt sest til í Ginnunga-
gapi, kristallast í salta hrímsteina sem kýrin
fæðist við og skapar úr frum-guð/jötun. Vit-
undin kemur síðan til sögu með Bor, föður
guðaþrenningar sem sundrar efnisorku upp-
hafsins, Ými, og setur heiminum lög til sam-
ræmis við frumdropa eða perlu alheimsins.
Þessi þrenning varð til við kynferðislega æxl-
un, einkynja veruleiki upphafsins víkur fyrir
skiptum heimi andstæðna, en mismunur er
forsenda allrar vitundar. Tilurð mannkyns er
hluti af þessu ferli því það er ekki skapað úr
engu; Askur og Embla voru fyrir lífrænar ver-
ur, myndan þeirra var liður í órofa sköpunar-
ferli náttúru og alheims.
Þessi fræði eru að mínum dómi undirstaða
merkinga, arfsagna og hugtaka sem lesa má úr
einstökum rúnum. Í næstu greinum verður
rýnt í nöfn og tengsl, lögð er áhersla á þrennd-
ir eða þríundir sem virðast oft og tíðum hafa
mótað töfraaðferð rúna. Hafa verður í huga við
lestur að lögmál og óreiða mynduðu marg-
slungna og brothætta jafnvægisheild í heiðinni
hugsun. Lífið átti stöðugt undir högg að sækja
því þótt ásum tækist að binda orku íss og elds í
upphafi var ekki um endanlega sköpun að
ræða; skipulag þeirra gat sprungið hvenær
sem var ef leystist um mátt jötna.
INNGANGUR
UM AÐFERÐ