Lesbók Morgunblaðsins - 19.06.2004, Síða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 19. JÚNÍ 2004
Í
þessari umfjöllun langar mig að taka
til athugunar tvær ljósmyndir sem
báðar tengjast heimsatburðum líðandi
stundar. Markmiðið er að sýna fram á
hvernig ljósmyndin getur staðið ein og
óháð sem merkingarbær túlkun at-
burðar en ekki sem myndskreyting
eða viðbót við texta. Með þessum
hætti getur ljósmyndin jafnvel afbyggt orð-
ræðu eða hugmyndafræði sem textinn hefur
skapað. Ég vil leyfa mér að nota orð sem til
er í flestum öðrum tungumálum í Evrópu en
íslensku, og segja að ljósmyndin traumatiseri
áhorfandann. Orðið trauma er af grískum
uppruna. Það vísar ekki aðeins til þess sem
kemur okkur að óvörum og breytir hugar-
ástandi okkar, heldur merkir orðið trauma
einnig að særa eða rista upp sár. Við vitum
að það sem einu sinni hefur verið rist upp
verður aldrei samt og það var. Hversu vel
sem búið er um sárið, hversu vel sem gengið
er frá því, má ætíð sjá móta fyrir einhverri
misfellu, öri, sem breytir yfirborði hlutanna
til frambúðar. Með þessari vísun til sársins
greinir orðið trauma sig frá íslenska orðinu
áfall. Líkt og traumað greinir sig frá því sem
á ýmsum erlendum tungum, t.d. ensku og
dönsku, nefnist shock. Það sem er „sjokk-
erandi“ þarf ekki endilega að vera traumat-
iserandi. Hvorugt gerir boð á undan sér og
veldur miklum hugaræsingi en líkt og áfallið
getur „sjokkið“ komið og farið án þess að
skilja eftir varanleg spor í vitund okkar.
Þessu er öfugt farið með traumað sem særir,
ristir djúpt, og megnar þannig að sundra og/
eða afbyggja heimsmynd og tilvistargrund-
völl einstaklingsins.
Það er af þessum sökum sem ég kýs að
nota orðin trauma og traumatisera þegar ég
ræði um ljósmyndina. Ekki allar ljósmyndir
eru traumatiserandi. Ég vil þó halda því fram
að allar ljósmyndir beri í sér möguleikann á
að traumatisera. Allt fer það eftir samheng-
inu sem ljósmyndin er skoðuð í. Ljósmyndin
getur sært okkur, hún getur kvalið okkur, og
þannig getur hún breytt sýn okkar á hlutina.
En til þess að leyfa henni það verðum við oft-
ar en ekki að taka henni eins og hún er; sem
ljósmynd, en ekki sem myndskreytingu eða
viðbót við texta.
11. september 2001
Sá atburður sem valdið hefur íbúum á
Vesturlöndum hvað mestu trauma á und-
anförnum árum eru án efa hryðjuverkin sem
áttu sér stað í New York hinn 11. september
2001. Þann dag sló þögn á heimsbyggðina.
Þrátt fyrir það héldu vel stæðir íbúar á Vest-
urlöndum áfram sinni daglegu iðju. Þeir
vöknuðu, þeir fóru til vinnu, þeir komu heim,
þeir elduðu kvöldverð, þeir svæfðu börnin
sín, þeir horfðu á sjónvarpsfréttir, elskuðust,
rifust, sváfu og byltu sér. Allt var eins og það
hafði áður verið en samt var allt breytt.
Flestir höfðu einhverja óljósa hugmynd um
að eymdin og/eða illskan, sem þeir höfðu áð-
ur talið sig óhulta fyrir, hefði rifið sig úr
fjötrum og ógilt allar leikreglur. Einhverjir
kusu að útskýra ódæðið með því að benda á
mannvonsku einstakra manna. Aðrir spurðu
undrandi og án þess að búast við svari: „Why
do They hate Us so much?“ Einhverjir fóru
að tala um misskiptingu gæða í heiminum,
vöktu jafnvel máls á hlutum eins og olíu,
vopnasölu, kúgun og fátækt, og settu þá í
samhengi við það sem gerðist í New York
hinn 11. september. Þeir sem gerðust svo
djarfir að leita skýringa á atburðunum máttu
sæta því að vera ásakaðir um að reyna að
verja ódæðisverkin.1 Ljóst var að Bandaríkja-
stjórn sem og ýmsir aðrir ráðamenn í heim-
inum reyndu að kveða niður alla gagnrýna
umræðu um atburðina. Þeir hvöttu aftur á
móti alla til þess að taka þátt í leiknum og
velja sér lið: „Either you are with us, or you
are against us.“ Þannig voru atburðirnir
smættaðir niður í baráttu góðs og ills. Svo
var ekki eftir neinu að bíða. Leikurinn var
hafinn. En einhverjir vildu ekki vera með!
Hvaða ástæða gat eiginlega verið að baki því
að einhver vildi ekki fylgja leikreglum hinna
góðu? Sá sem ekki vill vera í liði með þeim
góðu hlýtur að vilja hinum góðu eitthvað illt.
Eða hvað?
Hryðjuverkin sem áttu sér stað 11. sept-
ember 2001 opinberuðu með mjög áhrifamikl-
um hætti þá tvíhyggju sem er ríkjandi í vest-
rænni orðræðu. Hin vestræna hefð býður að
við stillum öllu upp sem andstæðum. Hið
góða er andstæða hins vonda, hið sanna and-
stæða hins ósanna, menningin andstæða nátt-
úrunnar, karlmaðurinn andstæða konunnar
og lífið andstæða dauðans. Með því að benda
á hvernig andstæðurnar sem slíkar eru
sprottnar úr tungumálinu og því ekki lögmál
náttúrunnar heldur menningarleg afurð er
verið að afbyggja andstæðupörin og andstæð-
una sem slíka. Afbyggingin leysir þannig upp
andstæðu lífs og dauða, góðs og ills, líkama
og sálar og um leið andstæðu náttúru og
menningar og andstæðuna sem felst í því að
segja ég og þú, Us and Them. Og afbygg-
ingin er hættuleg. Hún gefur nefnilega til
kynna að andstæðan „við og þeir“ falli ekki
fullkomlega að andstæðunni gott og vont.
Hvort tveggja eru tilbúnar andstæður. Þetta
er hættuleg hugsun því að hún gefur til
kynna að hið góða sé ef til vill ekki full-
komlega gott. Og hvað gerist ef hið góða er
ekki fullkomlega gott? Eigum við það þá á
hættu að rugla hinu góða saman við hið
vonda? Eða jafnvel hinu vonda saman við það
góða?
Einhverjir kynnu að benda á að hinar
heimsfrægu myndir sem til eru af hruni turn-
anna tveggja hinn 11. september séu tákn-
myndir fyrir hrun þeirrar tvíhyggju sem hin
vestræna hefð byggist á. Þennan dag skall
veruleikinn með öllum sínum þunga á íbúum
New York-borgar, sem og sjónvarpsáhorf-
endum beggja vegna Atlantshafsins. Veru-
leikinn birtist ófyrirsjáanlegur og fyrirvara-
laust. Þeir sem áður höfðu lifað áhyggjulausir
og óhultir neyddust skyndilega, og án nokk-
urrar viðvörunar, til þess að hugsa um heim-
inn og sinn eigin veruleika út frá nýjum for-
sendum. Þannig ristu atburðirnir sár á
heimsmynd Vesturlandabúa. Hvernig um
þessi sár hefur verið búið er síðan misjafnt.
Reynt hefur verið að breiða yfir einhver
þeirra með bráðabirgðalausnum, önnur er
reynt að hylja með öllum tiltækum ráðum, á
meðan enn önnur fá að standa sem opin sár.
Hvað sem því líður má telja víst að þeim sem
enn báru sýnileg ör eftir atburðina 11. sept-
ember 2001 var ekki eins brugðið og hinum
þegar hin nýja tegund hryðjuverka hélt inn-
reið sína í Evrópu 11. mars síðastliðinn.
Hugsanlega var þeim sárum sem 11. sept-
ember 2001 risti á heimsmynd okkar ekki
ætlað að gróa. Ef til vill hefur leikurinn milli
hins góða og hins illa ekki skilað tilætluðum
árangri. Kannski er ástæðan sú að hið góða
er ekki andstæða hins illa.
Að villa á sér heimildir
Ég ætla nú að beina sjónum mínum að
ljósmynd sem hefur valdið miklum usla í hug-
arheimi margra þeirra sem barið hafa hana
augum. Þetta er ljósmynd af Muhamed Atta,
sem væntanlega er einn frægasti sjálfsmorðs-
flugmaður sögunnar. Þetta er á margan hátt
mjög traumatísk mynd og um leið mjög ólík
þeirri mynd sem mun oftar hefur verið birt í
fjölmiðlum út um allan hinn vestræna (hinn
góða) heim. Flestir þekkja passamyndina af
Atta. Mynd af svarthærðum og dökkbrýnd-
um ungum manni. Mynd af múslima. Mynd
af hinu illa. Passamyndin af Muhamed Atta
var um tíma ein helsta táknmynd hins illa á
Vesturlöndum. Við horfum á þessa mynd og
spyrjum okkur hvort við myndum þekkja
andlit hins illa úr ef við værum stödd í mann-
þröng einhvers staðar. Getum við fundið hinn
illa með því að rýna í andlit hans?
Ég hef fyrir framan mig mynd sem tekin
er af tveimur mönnum sem eru sloppnir í
gegnum gegnumlýsingartæki á flugvellinum í
Boston. Myndin er fengin úr öryggismynda-
vél og er dagsett hinn 11. september 2001.
Myndin sem slík er ósköp hversdagsleg.
Bæði mennirnir og aðstæðurnar eru kunn-
ugleg. Þetta eru ósköp snyrtilegir menn, vel
klæddir og staddir í kunnuglegum aðstæðum.
Það er ekkert sem bendir til þess að mað-
urinn á myndinni eigi eftir að taka þátt í einu
mesta illvirki sögunnar síðar þennan sama
dag. Þessi maður er kunnuglegur. Og það er
einmitt það sem er svo óhugnanlegt. Ljós-
myndin minnir okkur á að sjálfsmorðsflug-
mennirnir voru á meðal okkar. Þeir tóku sér
hversdagslega hluti fyrir hendur. Hluti sem
við þekkjum af eigin raun og getum þannig
samsamað okkur. Sjálfsmorðsflugmennirnir
skáru sig ekki úr. Klæðnaður, hárgreiðsla,
háttalag. Ekkert gaf til kynna að hér væru
illmenni á ferð.
Franski menningarrýnirinn Jean Baudrill-
ard hefur skrifað um eiginleika sjálfsmorðs-
flugmannana til að blekkja eða villa á sér
heimildir þannig að ekki var hægt að þekkja
þá úr í hópi hinna góðu. Baudrillard bendir á
AÐ LESA OG SKILJA HEIMINN
MEÐ HJÁLP LJÓSMYNDA
E F T I R S I G R Ú N U S I G U R Ð A R D Ó T T U R
Í ríkjandi orðræðu um
hryðjuverkin 11. sept-
ember 2001 er heimurinn
svart-hvítur. Ljósmyndir
tengdar atburðunum af-
hjúpa þessa einfölduðu
heimsmynd hins vegar
með athyglisverðum hætti
eins og fjallað er um í
þessari grein.
Scanpix Nordfoto
Osama bin Laden (annar frá hægri) í fríðum hópi systkina sinna í Falun í Svíþjóð í september árið 1971. Bin Laden var sextán ára en ferðalagið til
Svíþjóðar var í tilefni af viðskiptum bróður hans við Volvo.
Þeir sem vildu ítreka and-
stæður góðs og ills í kjölfar
hryðjuverkanna þurftu því að
snúa sér annað í leit sinni að
andliti hins illa. Ljósmyndir af
sjálfsmorðsflugmönnunum
hurfu fljótlega í skuggann. Þess
í stað birtist okkur mynd af
hellisbúanum Osama bin Lad-
en. Mynd af síðhærðum og síð-
skeggjuðum manni, íklæddum
kufli, varð fljótt táknmynd fyr-
ir Íslam í höndum áróðursvélar
Bandaríkjastjórnar.