Lesbók Morgunblaðsins - 19.06.2004, Síða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 19. JÚNÍ 2004
Í
samtalsbók þeirra Þórbergs og Matth-
íasar, Í kompaníi við allífið, er galsi,
snerpa og ferskleiki sem kann að helg-
ast af því að þar á hinn roskni meistari
ekki orðastað við fólk sem er sammála
honum og hefur heyrt þetta allt áður
heldur er hann bæði með nýjan ádíens
og ekki nóg með það – heldur tekur
hann hér á móti helstu vonarstjörnu Sjálf-
stæðismanna í menningarlífinu. Andrúms-
loftið er spennuþrungið. Maður fær jafnvel á
tilfinninguna að í bígerð sé að snúa unga
manninum til fylgis við Hreyfinguna. Sem ef
til vill var með öðru til marks um að gamli
maðurinn hafði enn ekki aflagt með öllu „bar-
áttuna gegn veruleikanum“ svo vísað sé til
frægra orða í Bréfi til Láru. Bókin endar
meira að segja á draumsýnarkafla um fram-
tíðarríki sósíalismans sem myndi minna á
Imagine Johns Lennon ef Þórbergur væri
ekki fyndnari og galsafengnari en Lennon.
Þetta er kafli sem jafnast á við það besta sem
Þórbergur skrifaði, og væri klassík í íslenskri
vinstrihreyfingu hefði þar allt verið með
felldu.
Ég las þessa bók sem unglingur og má
segja að þar hafi Matthías Johannessen orðið
til þess að leggja nokkurt lóð á þá vogarskál
að gera mig að sósíalista. Í bókinni útskýrir
Þórbergur af ákefð og einlægni þess sem hef-
ur efasemdafullan viðmælanda áhuga sinn á
dulrænum fræðum og hugsjón um Esper-
antó, stílhugmyndir sínar og dulspekilega
lífssýn og almennt deilir hann með okkur
ýmsum dásemdum hugsunar sinnar en samt
var mér af óljósum ástæðum einna minnis-
stæðast úr þessari bók hvernig Þórbergur
talar þar um íþróttir. Hann gerir það af yf-
irvegaðri og þaulræktaðri og fullkominni lít-
ilsvirðingu – en slíkt tal hefur eflaust þótt
æði sérviskulegt upp úr miðjum sjötta ára-
tugnum þegar íslenskir frjálsíþróttamenn
voru tilskipað stolt þjóðarinnar. Einkum var
mér það hugstætt hversu mjög Þórbergi virt-
ist í nöp við þrístökk, en þetta var einmitt á
þeim tíma þegar Vilhjálmur Einarsson var
nýbúinn að vinna sitt frækilega ólympíuafrek
í þeirri íþrótt við mikla og samræmda aðdáun
íslensku þjóðarinnar. Þegar ég las svo bókina
aftur nú á dögunum rifjaðist þessi íþrótta-
andúð hans upp og olli mér heilabrotum.
Hinn 6. desember 1958 fara þeir Matthías um
víðan völl og má segja að meistarinn láti dæl-
una ganga. Hann býsnast yfir því hversu
menn geta lagt á sig mikið af heimskulegu
erfiði til að að ávinna sér veraldarupphefðir
og tiltekur kvennamál og peninga í því sam-
bandi. Síðan segir hann:
Aðrir leggja mikið kapp á að geta sallað náungann í
fótbolta, sigrað hann í stangarstökki, kringlukasti og
glennt sig betur en hann í þrístökki, sem ég held að sé
auvirðilegasta stökk í heimi. En samt verða menn
heimsfrægir fyrir það … (Kompaníiðbls 51)
Nokkru síðar fara þeir aftur að tala um
frægðina og Matthías spyr Þórberg hvort
hann sjálfur hafi ekki farið að skrifa til að
verða frægur en því harðneitar Þórbergur.
Honum tekst með lagni að sveigja talið á ný
að íþróttunum sem virðast honum hugleiknar
þennan dag.
Allan fyrri partinn af Bréfi til Láru skrifaði ég til að
skemmta Láru. Hitt skrifaði ég til að breyta þjóð-
skipulaginu. Annað vakti ekki fyrir mér. Að vísu lét
ég flakka með nokkrar skringilegar setningar, en að-
eins í því skyni, að bókin seldist. Auðvitað hafði ég dá-
lítið gaman af því að skrifa þetta, alveg eins og ung-
lingar hafa af að steypa sér kollskít eða hoppa sem
lengst á öðrum fæti. Það er einkennilegt að íþrótta-
menn skuli ekki hafa tekið það inn í sitt kerfi að
stökkva á einum fæti. Það gæti þó verið gagnlegt, ef
maður fótbrotnaði á ferð úti á víðavangi. Þá gæti
hann stokkið á hinum til byggða, ef hann hefði verið „í
góðri þjálfun“ hjá Benna Waage. Þess vegna virðist
mér þetta vera gagnleg íþrótt. Þetta hef ég sagt
Benna Waage, en hann botnaði ekkert í því. Þeir eru
alltaf með sportlæti, sem engum koma að gagni í líf-
inu, eins og kringlukast og þrístökk. Stangarstökk
gat verið gagnlegt í gamla daga þegar menn urðu að
stökkva yfir ár og læki á stöngum en nú er það alveg
orðið úrelt því nú er þetta allt farið í bílum og flug-
vélum … (Kompaníið bls 53)
Þórbergur víkur að þessu búnu nokkuð að
eigin íþróttaiðkun sem eins og kunnugt er
fólst í Möllersæfingum og sjóböðum og lætur
í ljós þá eindregnu skoðun að sér beri að
verða heiðursfélagi í íþróttasambandi Ís-
lands. Íþróttamót og íþróttafélög kallar hann
hins vegar atpláss og segir:
Það er einskis metið, þó að maður hafi stundað íþrótt-
ir í 44 ár til þess að verða nýtari maður í heiminum, ef
hann hefur ekki tranað sér fram í opinberum skrípa-
látum á einhverjum atplássum sem eru í innsta eðli
sínu skólar í mannhatri. (Kompaníið bls. 54)
Þórbergur víkur svo loks að íþróttum í
draumsýnarkaflanum undir lok bókarinnar
þar sem hann leyfir fantasíunni að flengjast
um heiminn. Hann sér framtíðina á íþrótta-
sviðinu í hinum fullkomna sósíalíska heimi
svona:
Fótboltinn mun blómstra í nýjum tilbrigðum og
ferðast til kappleikja um allan jarðarhnöttinn. Mikil
hástökk munu og reisa um allar jarðir, sömuleiðis
hækkandi grindahlaup, gaddavírshlaup, æ markvísari
spjótköst, lengri og hraðari Maraþonhlaup, fimm-
stökk, sjöstökk og nístökk. (Kompaníið bls 250)
Enn er heimurinn ekki kominn lengra á
þróunarbrautinni en svo að stökkin eru bara
þrjú, jafnvel þótt ég hafi lengi átt mér draum
um að sjá íþróttamót sem kennt væri við Þór-
berg og þar sem keppt væri í hækkandi
grindahlaupi, gaddavírshlaupi, hoppi á einum
fæti og nístökki, sem er íþrótt sem mig lang-
ar alveg sérstaklega að sjá. Þórbergur kall-
aði stangarstökkið „úrelt“ vegna þess að
menn komist núorðið ferða sinna með skil-
virkari hætti en stökkvandi á stöng, það er að
segja í bílum og flugvélum. Það segir sína
sögu um ófullkomleika heimsins að fáir ef
nokkrir stunda nú Möllersæfingar en hins
vegar leggur fólk sífellt meira á sig til að geta
stokkið sem allra hæst á stöng.
*
Hvað vildi Þórbergur? Vildi hann fá að
ráða íþróttum annarra? Vildi hann sam-
ræmda yfirstjórn allra íþrótta eða þvert á
móti: þráði hann íþróttalegan glundroða?
Af hverju kenndi hann ólympískar íþróttir
við skrípalæti? Af hverju fer hann alltaf að
tala um íþróttir þegar talið berst að frægð og
viðurkenningu í samfélaginu? Finnst honum
sem íþróttamennirnir skyggi ómaklega á sig
og aðra meistara þeirrar íþróttar sem Egill
sagði að væri vammi firð, orðlistarinnar? Að
fólki væri nær að hópast kringum rithöfund-
ana og biðja þá um eiginhandaráritanir held-
ur en menn sem stökkva þrístökk … Ég held
að það sé tvennt sem honum hefur þótt
óbærilegt við hinar opinberu íþróttir: alvaran
í þessum hoppum sem eru í eðli sínu fyndin
og algjört tilgangsleysið í þessari iðju sem
snýst þegar allt kemur til alls einvörðungu
um sjálfa sig því þótt stangarstökkvarinn
byggi að vísu upp líkama sinn þá er það auka-
geta, markmið æfinganna er að stökka sem
hæst, án þess að séð verði hverju viðkomandi
er bættari með því – eða mannkynið ef út í
það er farið …
Með öðrum orðum: hið alvörugefna fánýti
opinberra íþrótta.
Hann sér íþróttamót og spyr: Til hvers
notar maður stangarstökk? Hvaða gagn er að
þrístökki? Því að sé einhver rauður þráður í
gegnum verk Þórbergs þá er það fölskvalaus
trú hans á mannlegri skynsemi sem mæli-
kvarða allra hluta og jafnframt sú trú hans að
skynsemin skuli vera mönnunum leiðarljós í
öllu sem þeir taka sér fyrir hendur. Meira að
segja föstudaginn 9. janúar þegar Matthías
víkur að Esjunni við Þórberg og spyr hvernig
áhrif hún hafi á hann þá svarar meistarinn:
Esjan hefur aldrei haft sérlega góð áhrif á mig. Hún
hefur aldrei verkað lyftandi á mig. Hún hefur verkað
svipað á mig og heljarmikill hesthúshaugur sem er
farinn að verða uppgróinn að neðan. Hún er alltof
ruglingslega samin fyrir minn stílsmekk. Mér brá
þegar ég kom fyrst til Reykjavíkur að sjá hvað fjöllin
HVAÐ VILDI ÞÓRBERGUR?
Þórbergur vildi til dæmis
röð og reglu. Og þegar
kemur að stíl gerir hann
fyrst og fremst kröfu um
ráðvendni, að maður
spjátri sig ekki heldur
skrifi satt. Þórbergur
krafði líka íþróttir um
notagildi en laðaðist að
hugmyndinni um nístökk.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
En ég held hann hafi ekkert botnað í nútíma
sínum; þeim nútíma sem stendur kannski enn,
þeim nútíma sem stekkur á stöng bara í því
skyni einu að reyna að komast einum sentí-
metra hærra, en ekki til að göfga sig, nútíma
hinna stundlegu nautna, nútíma hagvaxt-
arins, hins sífellda kláða neyslunnar, eyðsl-
unnar, eignadýrkunarinnar – nútíma allra
þessara óbærilegu eignarfalla.
E F T I R G U Ð M U N D A N D R A
T H O R S S O N