Lesbók Morgunblaðsins - 19.06.2004, Page 11

Lesbók Morgunblaðsins - 19.06.2004, Page 11
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 19. JÚNÍ 2004 11 Hver er munurinn á siðfræði Kants og Mills? SVAR: Siðfræði Johns Stuarts Mill (1806– 1873) tilheyrir svonefndri nytjastefnu en megineinkenni hennar er að athafnir öðlast réttlætingu í ljósi afleiðinga þeirra fyrir al- mannaheill. Þetta hefur verið kallað hámarksham- ingjulögmálið: Veldu jafnan þá athöfn sem hefur í för með sér meiri hamingju eða dregur meir úr böli þeirra sem ákvörðunin varðar en aðr- ar athafnir sem þú átt kost á. Ekki er þar með sagt að Mill ætli einstaklingum að hefja flókinn nytjareikning í hvert sinn sem þeir standa frammi fyrir sið- ferðilegri ákvörðun því að hann telur að viðteknar siðareglur séu almennt góður vegvísir í þessu til- liti. Það er einungis þegar réttmæti viðtekinna siða- reglna er sjálft dregið í efa að skírskota þarf beint til frumreglunnar um afleið- ingar fyrir almannaheill. Samt sem áður telur Mill sjaldgæft að eiga þess kost að vera „velgjörðamaður almenn- ings“ og flestar athafnir manns varði af- markaðan hóp einstaklinga. Því sé nóg að huga að hag „þeirra einstaklinga sem hlut eiga að máli, nema að því leyti sem nauðsyn- legt er að fullvissa sig um að með því að gera þeim gott séu þeir ekki að traðka á rétt- indum annarra, það er, virði ekki það sem þeir eiga réttmætt og óskorað tilkall til“.1 Mikilvægt er að taka fram að þau réttindi sem Mill nefnir hér eru sjálf réttlætt með vísan til frumreglu nytjastefnunnar: mönn- um ber að virða réttindi einstaklinga vegna þess að það stuðlar að almannaheill. Mill fjallar ítarlega í Frelsinu um rökin fyrir helstu frelsisréttindum manna og telur þar heillavænlegast bæði fyrir almenna velferð og þroska einstaklinga að setja einstaklings- frelsinu einungis þau mörk að það valdi ekki öðrum tjóni. Immanuel Kant (1724–1804) hafnar því al- gjörlega að réttmæti athafna ráðist af afleið- ingum þeirra við tilteknar aðstæður. Mik- ilvægasta spurningin sem menn eiga að spyrja sig þegar þeir eru í vafa um siðferði- lega breytni er hvort þeir gætu viljað að lífs- reglan sem þeir hyggjast breyta út frá yrði að almennu lögmáli. Þetta kemur því í sjálfu sér ekkert við hvort athöfnin komi sér vel fyrir þá sem hana varða í einstökum að- stæðum, því að sú hugsun freistar okkur jafnan til að gera hentugar undantekningar frá reglum sem við annars viljum að gildi al- mennt. Einmitt vegna þess að siðferðileg skynsemi býður manni að falla ekki í slíka freistni kennir Kant hana við skyldu. Ég á ekki að gera það sem mig langar til, er þægilegast í stöðunni eða kemur sér best fyrir sem flesta, heldur það sem er rétt. Ég virði þá til dæmis mannréttindi ekki vegna þess að þau stuðli að almennri velferð heldur vegna þess að ég vil að þau gildi sem almenn lögmál. Einungis þannig auðsýni ég fólki sið- ferðilega virðingu. Spyrja má hvort skyldusiðfræði í anda Kants hljóti ekki að taka eitthvert mið af af- leiðingum. Svarið við því er játandi, en af- leiðingarnar eru annars eðlis en þær sem af- leiðingasiðfræði á borð við nytjastefnu vísar til. Kant spyr ekki að aðstæðubundnum leiks- lokum heldur um afdrif siðferðisins sem slíks ef svo má segja. Hann nefnir tvenns konar dæmi: Annars vegar get ég ekki viljað að lífs- reglan „ég gef loforð sem ég veit að ég get ekki staðið við“ verði að almennu lögmáli vegna þess að þá yrðu loforð merkingarlaus. Hins vegar get ég ekki viljað að lífsreglan „ég hjálpa ekki nauðstöddum“ verði að al- mennu lögmáli vegna þess að þá yrði mann- lífið snauðara og ég fengi ekki sjálfur hjálp þegar ég þarfnaðist hennar. Í báðum tilvikum græfi ég undan siðferð- inu og sýndi fólki ekki þá virðingu sem því ber. Með því að gefa fölsk loforð nota ég ann- að fólk sem einber tæki í eigingjörnum til- gangi og með því að hafna öllum góðverkum vinn ég gegn því að fólk geti lifað með reisn. Kant bendir okkur því á aðra aðferð en Mill gerir til að finna út hverjar skyldur okk- ar eru, þótt útkoman gæti oft orðið svipuð. Mill ætlar okkur að fylgja viðteknum skyld- um og siðareglum svo lengi sem við teljum víst að þær stuðli að almennri velferð, en víkja frá þeim þegar þær gera það ekki. Kant ráðleggur okkur að ígrunda eigin hegðun og spyrja hvort þær lífsreglur sem hún felur í sér gætu sómt sér sem almenn lögmál og stuðli að mannvirðingu. Skyldurnar eru því afdráttarlausari hjá Kant og miða að því einu að breyta rétt, líkt og þegar við tölum um að menn breyti af samviskuástæðum eða af „prinsppástæðum“. Nytjastefna Mills á hinn bóginn hvetur okkur til að hugsa um það sem stuðlar að almannahag og „varanlegum hags- munum mannsins á þroskabraut hans“.2 Vilhjálmur Árnason, prófessor í heimspeki við HÍ. 1 John Stuart Mill. Nytjastefnan. Lærdómsrit Hins ís- lenska bókmenntafélags 1998. s. 124. 2 John Stuart Mill. Frelsið. Lærdómsrit Hins íslenska bókmenntafélags 1970. s. 47. HVER ER MUNURINN Á SIÐFRÆÐI KANTS OG MILLS? Hvaða skólar voru starfræktir á Íslandi á miðöld- um, hvað er jihad, hver er sagan á bak við orðið völundarhús og hvernig er sólarhringnum skipt í eyktir? Þessum spurn- ingum og fjölmörgum öðrum hefur verið svarað að undanförnu á Vísindavefnum og hægt er að lesa svörin á slóðinni www.visindavef- ur.hi.is. VÍSINDI 1907 HINN MIKLI SKÖRUNGUR „Svo sem fyrir var hugað var Íslandsfáninn dreginn á stöng hér í höfuðstaðnum sem annars staðar í fyrra- dag, afmælisdag Jóns Sig- urðssonar,“ sagði Ísafold 19. júní 1907, en Stúdentafélagið gekkst fyrir hátíðahöldum, m.a. á Austurvelli. „Naumast hefur verið í ann- an tíma hjartanlegri ánægjubragur á höf- uðstaðarlýðnum, körlum og konum, ungum og gömlum. Það var eins og hvert mannsbarn teldi sér veg í því og innilega ánægju að minn- ast hins mikla þjóðskörungs og að fjölmenna í fyrsta skipti undir hinum nýja íslenska fána, einmitt í minningu hins sanníslenskasta ágæt- ismanns er þetta land hefur alið.“ 1916 FRJÁLSAR KONUR „Kvenréttindadagurinn“ var fyrirsögn á smágrein í Vísi 19. júní 1916, ári eftir að kon- ur fengu kosningarétt og kjörgengi. Þar var kynnt dagskrá þessa „afmælisdags stjórnmálajafn- réttisins“. Basar var í fordyri Alþingishússins, til ágóða fyrir Landspítalasjóðinn, hljóðfæra- sláttur og ræðuhöld á Austurvelli, hátíðahöld á íþróttavellinum, sjónleikur barna í Iðnó og „dans stiginn á íþróttavellinum fram undir morgun“. Matthías Jochumsson skáld var einn af ræðumönnum dagsins. Hann hóf mál sitt á þessum orðum: „Heiðruðu kvenfrelsiskonur! Með lotningu og kærleika lýt ég yðar valdi og samfagna yðar réttindum.“ Og í lokin sagði hann: „Lifi Íslands frjálsu konur!“ 1925 AÐ EYÐA FÉ Í ÓÞARFA Morgunblaðið sagði frá því 19. júní 1925 að bæjarstjórn Reykjavíkur hefði ekki fallist á óskir um leyfi til reksturs tveggja kvikmyndahúsa til viðbótar þeim tveimur sem þá voru í bænum. Borgarstjóri sagði það vera „íhugunarefni hvort fjölga ætti skemmtistöðum í bænum. Það væri vitanlega ekki hægt að banna fólki að eyða fé í óþarfa. En þó væri ekki rétt að bæj- arstjórnin væri að gera íbúum bæjarins það sem léttast.“ Einnig var það nefnt að ekki yrði langt þangað til að hér yrði byggt þjóðleikhús sem gæti ekki borið sig með leiksýningum ein- göngu og þyrfti því að „taka til kvikmyndasýn- inganna þau kvöldin sem ekki væri leikið“. 1935 FJÁRSAFN Á BAKHLIÐ „Nýir hundraðkrónuseðlar eru nú komnir í umferð frá Landsbankanum. Eru þeir rauðleitir að lit og líkir að gerð og tíukrónuseðlarnir nýju, með mynd af Jóni Sigurðssyni á framhlið, fjársafni á bakhlið og mynd af Jóni Eiríkssyni konferensráð sem vatnsmerki,“ sagði Morg- unblaðið 19. júní 1935. „Seðlarnir eru að öllu hinir ásjálegustu, vandaðir að frágangi og með litbrigðum sem mjög erfitt er að eftirlíkja.“ Sagt var að tíukrónuseðlarnir hefðu þótt nokk- uð næmir fyrir óhreinindum en að það ætti „að verka sem aukin hvöt til að fara betur með seðlana og stuðla að því að sem allra minnst sé af óhreinum seðlum í umferð. Landsbankinn sjálfur lætur aðeins úti hreinlega seðla en því aðeins getur hann haldið eftir slitnum seðlum og óhreinum að þeir komi inn í bankann.“ 1941 UTAN VIÐ BORGARÖSINA Í Vikunni 19. júní 1941, tveimur dögum eftir að Sveinn Björnsson var kosinn ríkisstjóri, var fjallað um að- setursstað fyrir þennan æðsta mann þjóðarinnar. Ráðgert hafði verið að kaupa hús í Reykjavík, Fríkirkjuveg 11, en sumum fannst „að best væri hann settur lítið eitt utan við borgarösina og hefur í því sam- bandi verið minnst á að kaupa Bessastaði, sem eigi hefur nærri öllum geðjast að. Loks hefur Viðey verið nefnd og er það gamall úrvals- staður. Verður vonandi brátt fram úr þessu ráðið,“ sagði í blaðinu. Það var gert því að um það leyti sem blaðið kom út hafði ríkisstjórnin fallist á að þiggja Bessastaði að gjöf í þessum tilgangi. 1980 HOLÓTTIR VEGIR „Víða úti á landsbyggðinni má sjá skilti sem á stendur: Holóttur vegur. Vegagerðin ætti að láta búa til fleiri slík því víða þyrfti að vara vegfar- endur við holóttum vegi,“ sagði í lesendabréfi í Dagblaðinu 19. júní 1980. „Ég er viss um að Ís- lendingar gætu haft drjúgan pening upp úr þessum hryllilega vondu vegum með því að bjóða bílaframleiðendum afnot af þeim til að prófa nýja bíla áður en þeir eru sendir á al- mennan markað. Ef bílar brotna ekki niður á þessum vegleysum ættu þeir að vera færir í flestan sjó.“ 1991 SONUR ÍSLANDS „Samkomulag hefur náðst milli utanríkisráðuneyta Ís- lands og Noregs um að Leif- ur heppni Eiríksson hafi ver- ið íslenskur maður. Þarf því ekki að þrátta um það lengur,“ sagði á forsíðu Tímans 19. júní 1991, en málið hafði verið til umræðu vegna komu víkingaskipsins Gaia. Í blaðinu var minnt á að Leifur hefði verið fædd- ur og uppalinn hér á landi, að Bandaríkjamenn nefndu hann son Íslands og að hann hefði fund- ið Vínland „að tilvísan manns úr Stokkseyr- arhreppi, Bjarna Herjólfssonar, sem var svo skilningslaus á sögulega viðburði að hann hirti ekki um að ganga á land og uppgötva Ameríku á sómasamlegan hátt heldur lét það Leifi eft- ir.“ T ÍÐARANDINN Á TUTTUGUSTU ÖLD „Börnin fylgdust vel með öllum skemmtiatriðunum, eins og sjá má á þessari mynd sem var tekin við hinn upphækkaða pall,“ sagði á forsíðu Alþýðublaðsins 19. júní 1963, þegar fjallað var um þjóðhátíðina í Reykjavík tveimur dögum áður, en barnaskemmtunin var á Arnarhóli. „Talið er að aldrei hafi jafn margt fólk tekið þátt í hátíðahöldum í Reykjavík sem nú. Það mátti heita að á Lækjargötu, Lækjartorgi og í Austurstræti væri krökkt af fólki allan daginn.“ ALDREI JAFN- MARGT FÓLK J Ó N A S R A G N A R S S O N T Ó K S A M A N Immanuel Kant John Stuart Mill

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.