Lesbók Morgunblaðsins - 03.07.2004, Page 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 3. júlí 2004 | 11
Saga sjálfsmorðssprengjuárása og-manna er viðfangsefni bókar
Christoph Reuters, My Life is a
Weapon: A Mod-
ern History of
Suicide Bombing
eða Líf mitt er
vopn: Nútíma-
saga sjálfsmorðs-
sprengjuárása.
Í upphafi bók-
arinnar þykir
Reuter taka á
efninu á nýjan og
áhugaverðan
máta, en þar sýnir hann m.a. fram
hvernig sumir leiðtogar hafi litið
mannslíkamann sömu augum og
önnur vopn og reikn-
að mannfall út frá
sömu forsendum.
Minna fer þó fyrir
slíkum frásögnum í bókinni en gagn-
rýnandi Daily Telegraph hefði óskað,
þó hann segi My Life is a Weapon
engu að síður uppfulla af viðeigandi
athugunum og áhugaverðum upplýs-
ingum.
  
Stella Rimington, fyrrum yfirmað-ur bresku leyniþjónustunnar
MI5, sendi nýlega frá sér sína fyrstu
skáldsögu, At Risk eða Í hættu eins
og heiti hennar gæti útlagst á ís-
lensku. Að mati gagnrýnanda Daily
Telegraph kemur sagan skemmti-
lega á óvart og Rimington reynist
góður spennusagnahöfundur. Er
sagan þannig sögð áreynslulaust, án
hroka og reynist söguþráðurinn
einkar skemmtilegur að sögn blaðs-
ins. Söguhetja Rimington er Liz
Carlyle, metnaðargjarn njósnari hjá
MI5, sem lifir öllu óreiðukenndara
einkalífi og vefur höfundurinn hæfi-
legu magni af tæknilegum upplýs-
ingum um leyniþjónustuna og starf-
semi hennar inn í söguþráðinn til að
vekja forvitni og áhuga lesandans um
hvort sannleikur leynist í skáld-
skapnum.
  
Andrew Meldrum horfir björtumaugum til framtíðar Zimbabve í
nýjustu bók sinni Where We Have
Hope, eða Þar sem við lifum í voninni
eins og heiti hennar gæti verið þýtt á
íslenska tungu. Meldrum starfaði
sem blaðamaður í Zimbabve í 23 ár
og var m.a. síðasti erlendi fréttamað-
urinn í Harare áður en hann var rek-
inn úr landi í maí í fyrra.
Bókin lýsir líka að sögn gagnrýn-
anda Guardian ástríðu Meldrum
gagnvart Zimbabve og fólkinu sem
það byggir. Þannig nær Meldrum að
halda vissri bjartsýni á framtíð
landsins í gegnum skrif sín sem þó
einkennast óumflýjanlega af frá-
sögnum af ofbeldi, óreiðu og spillingu
þar sem ekkert er dregið undan.
  
Nýjasta bók Catherine Coulterstökk beint í sjötta sæti met-
sölulista New
York Times í vik-
unni. Bókin nefn-
ist Blowout og
segir frá þeim al-
ríkislög-
reglumönnunum
og hjónunum
Dillon Savich og
Lacey Sherlock,
sem taka að sér
rannsókn á morði
hæstaréttardómara og tveggja
starfsmanna hans.
  
Brooklyn-rithöfundurinn og -rit-stjórinn Tim McLoughlin er rit-
stjóri nýs safns smásagna er allar
fjalla um glæpi í Brooklyn hverfinu í
New York. Bókin, sem kemur út
seinna í mánuðinum, nefnist Brook-
lyn Noir og eru sögurnar, sem látnar
eru gerast víðsvegar í hverfinu - allt
frá Red Hook til Bushwick og
Canarsie, verka fjölda rithöfunda.
Meðal þeirra höfunda sem ljáð hafa
safninu verk sín má nefna Pete
Hamill, Maggie Estep og Laughlin
sjálfan. Að sögn dagblaðsins Int-
ernational Herald Tribune hefur
Brooklyn lengi skipað sérstakan sess
í hugarheimi bandarískra rithöfunda
sem oft á tíðum hafa látið heillast af
glysgjarnri en jafnframt illa þokk-
aðri ímynd hverfisins.
Catherine Coulter
Christoph Reuter
Erlendar
bækur
Í NÝLEGRI úttekt á efnahags- og stjórnmálum í
Rússlandi kemst einn af ritstjórum breska tíma-
ritsins Economist að dálítið sérstakri niðurstöðu.
Hann segir að líklega sé tími til kominn að Vest-
urlandabúar hætti að lifa í þeirri óskhyggju að lýð-
ræði eins og við þekkjum það sé í þann veginn að
ná fótfestu í Rússlandi. Það er tími til kominn, segir
þessi ritstjóri, að við horfumst í augu við þá stað-
reynd að vonir tíunda áratugarins voru falsvonir.
Rússland er fjarri því að vera lýðræðisríki, enn eru
mörg ár í að svo verði.
Ef eitthvað einkennir sögu Rússlands þá eru það
brostnar vonir: Vonir Rússa sjálfra um betri tíð,
vonir þeirra sem héldu að bylting og bolsévismi
gætu bjargað heiminum, og vonin um að endalok
kommúnismans hlyti að knýja stjórnendur þessa
víðlenda ríkis til að temja sér stjórnarhætti lýðræð-
isríkjanna í vestri. Því er kannski ekki að undra
þótt mikið af því sem um þessar mundir er skrifað
um Rússland snúist um að útskýra hversvegna
þróun mála í Rússlandi hlaut að verða frá einni teg-
und valdstjórnar til annarrar. Ástæðan fyrir þessu,
segir ritstjóri Economist, er ekki einhver þræls-
lund Rússa og þaðan af síður sú að þeir hafi á ný
komist undir stjórn valdasjúks einræðisherra. Það
sem nú er að gerast í Rússlandi er fyrst og fremst
afleiðing þess sem áður var.
Árni Bergmann kemst að svipaðri niðurstöðu í
bók sinni Rússland og Rússar. „Allt sem gerist á
sér margar rætur,“ segir hann lok bókarinnar, „í
sögu fyrri alda, í sovétsögu, í ytri aðstæðum og
heimskulegum ákvörðunum samtíðarmanna. Á
þessari stundu vitum við fátt um framtíð Rússa.
Hún er skráð með gaffli á vatnið“ (bls. 125).
Rússland og Rússar er handhægt og læsilegt yf-
irlit um sögu Rússlands frá upphafi rússnesks ríkis
á miðöldum og fram á okkar daga.
Bókin er upplögð lesning fyrir þá
sem hyggja á stutta ferð til Rúss-
lands og vilja vita einhverjar meg-
instaðreyndir um sögu landsins án
þess að þurfa að eyða í það of mikl-
um tíma. Fáir komast með tærnar
þar sem Árni hefur hælana um
þekkingu á sögu og bókmenntum
Rússa og textinn er skemmtilega
kryddaður brotum úr rússneskum
skáldskap í þýðingu hans.
Meginstyrkur bókarinnar er hin
átakalausa frásögn af rússneska
miðaldaríkinu og keisaraveldinu. Í
þeim köflum tekst Árna með ein-
földum en áhugaverðum hætti að
flétta saman sögulegt yfirlit og al-
mennar skýringar á eðli og þjóð-
areinkennum Rússa án þess þó að einfalda málin úr
hófi. Árni dregur saman hefðbundna túlkun á sögu
Rússlands á aðgengilegan hátt.
Málin vandast þegar kemur að byltingunni og
sovéttímanum og síðasti fjórðungur bókarinnar
sem fjallar um þetta tímabil er ekki jafnsannfær-
andi og fyrri hlutinn þó að textinn sé ekki síður lip-
urlega skrifaður. Það er einfaldlega erfitt að lýsa
mótsagnakenndum tímum í stuttu máli. Hér virðist
Árna vera mest í mun að benda lesandanum á að
vera ekki of fljótur að fella dóma um sovéskt sam-
félag: „Því ber ekki að gleyma að bjartsýnin sem
sungið var um á dögum Stalíns var ekki einber til-
búningur vel smurðrar áróðursvélar,“ segir til
dæmis í kafla um fjórða, fimmta og sjötta áratug-
inn. „Mikill hluti a.m.k. yngra fólks í Rússlandi
batt, þrátt fyrir allt, miklar og einlægar vonir við
það að byltingin og hið sovéska samfélag væru upp-
haf að einhverju nýju og miklu í sögunni“ (bls. 95).
Og þó að efndirnar væru ekki í samræmi við hinar
miklu vonir telur Árni að margt hafi
orðið til að halda lífinu í þeirri framfara-
hugsun sem meðal annars lá Sovétríkj-
unum til grundvallar.
Það er hið svokallaða stöðnunarskeið
Brésneftímans sem er upphafið að
endalokum Sovétríkjanna. Árni gengur
jafnvel svo langt að halda því fram að í
kringum 1960 hafi „venjulegu fólki“ lík-
lega liðið hvað best í Sovétríkjunum á
20. öld ekki síst fyrir það að þá hafi sú
tilfinning verið almenn að „margt virtist
komið í réttan og sæmilega greiðan far-
veg“ (bls. 103). Það er ekki verra að
hafa í huga að einmitt á árunum í
kringum 1960 bjó Árni sjálfur í
Sovétríkjunum og skrifaði fjölda greina
í Þjóðviljann um þetta efni: Almenn við-
horf Rússa til þjóðfélagsins og fram-
tíðarinnar.
Bók Árna ber það skýrt með sér hve erfitt er að
gera Sovétríkjunum og arfleifð þeirra skil í stuttu
máli. En þótt deila megi um sýn hans á Sovétríkin
og þróun þeirra er fengur að yfirliti hans fyrir alla
áhugamenn um sögu Rússlands. Það reynist mörg-
um erfitt að átta sig á þróun mála í Rússlandi,
hvort sem er í pólitík eða opinberu lífi af öðru tagi.
Bók Árna dregur upp mynd sem gagnlegt er að
miða við. Honum tekst að mestu að forðast klisj-
urnar og skilur lesandann eftir með þá tilfinningu
að það sé að mörgu að hyggja ætli maður að öðlast
einhvern skilning á stórveldinu í austri og íbúum
þess.
Betri tíð og brostnar vonir
BÆKUR
Sagnfræði
Árni Bergmann, 126 bls., Mál og menning, 2004.
RÚSSLAND OG RÚSSAR
Jón Ólafsson
Árni Bergmann
METRÓFÓBÍA er þriðja ljóðabók
Björns Axels Jónssonar, rúmlega
tvítugs skálds frá Neskaupstað, gef-
in út af Pjaxa-útgáfunni.
Hugtakið metrófóbía er fengið úr
sálfræði og þýðir „sjúklegur og
staðfastur ótti eða hatur við ljóð-
list“, og er afskaplega viðeigandi tit-
ill á þessa ljóðabók. Stílbrögð henn-
ar eiga nefnilega lítið ef nokkuð
sameiginlegt með ljóðsögunni, nema
ef vera skyldi alger uppreisn gegn
firrandi stílbrögðum, og upphafning
væmninnar/einlægninnar sem ljóð-
tungumáls. Ljóðabókin Metrófóbía
er ljóðlist sem tilfinningasemi, í
sinni hreinustu mynd. Hún lónar á
kafi í biksvörtu þunglyndi, og kíkir
sjaldan, ef þá nokkurn tímann, til
sólar. Þunglyndið er ekki litað nein-
um flóknum myndlíkingum, eða til-
þrifamiklum stílbrögðum, þvert á
móti lýsa ljóðin því yfir á eins ein-
faldan máta og skáldinu er unnt að
ljóðmælandi sé „einn/ í þúsund ár,“
„einmana sál,/ föst í eigin líkama“
„einn,/ einmana/ og vil vita/ hvert ég
er að fara„ og „þunglyndur hálfviti/
með ofsakvíða og félagsfælni“.
Það verður að viðurkennast að
þegar ég byrjaði að lesa bókina var
það ekki fjarri mér að álykta sem
svo að hér færi ljóðaskussi af hrika-
legustu gerð. Einstök ljóð virðast
sett saman af stökum klunnaskap,
og yfirgengilegri tilfinningasemi
þess sem hefur ekki fulla stjórn á
kirtlum sínum – enn eitt ungskáldið
sem vælir undan því hvað það á bágt
í drafandi leiðinlegum hátónum sem
halda ekki, svo rödd skáldsins veður
úr einum áhrifavaldi í annan og
hljómar aldrei eins og ein mann-
eskja, heldur skuggar þeirra skálda
sem skutu sig á liðnum öldum. En
eftir því sem leið á lesturinn varð
mér betur og betur ljóst hversu
óhugnanlega hrein og tær þessi
rödd metrófóbíunnar er, og hversu
mikil uppreisn hún er gegn hinu
staðnaða ljóðtungumáli Íslendinga
sem ryðjast hver um annan þveran
til að bauna fram „kraftmiklum lík-
ingum“ úr „íslenskri náttúru“ svo
lesandinn fær það á tilfinninguna að
hann sé með annan fótinn í Nifl-
ungahringnum og hinn steindan
fastan við eitthvert hálendisgrjótið
– og svo þegar aumingjans lesand-
inn hefur dregið saman þræði þess-
ara ljóða kemur oftar en ekki í ljós
að þau segja ekkert meira en „ég
var skotin(n) í stelpu/strák“ eða „ég
var fullur á bar“ – tilþrifin voru öll
til einskis, ekki list frekar en lang-
stökk eða kappakstur, nema síður
sé.
Þegar ég svo fletti upp titlinum á
bókinni, áttaði ég mig á því að hér
var ekki um neinn misskilning að
ræða. Metrófóbía er greinilega
mjög andljóðræn ljóðabók, og það
þrátt fyrir að vera rómantísk tilfinn-
ingasemi. Hún á ekkert skylt við
kaldranalegar og fjarlægar lýsingar
Bukowskis, eða Hals Sirowitz –
heldur er hún þvert á móti hin
Rimbaudíska afstaða til tilfinning-
anna, ofkeyrsla og upphleðsla,
hormónafyllirí á máta sem horm-
ónafyllirí hefur ekki verið reynt áð-
ur: ljóðrænulaust.
Jafnvel þar sem Björn nær snert-
ingu við „ljóðsöguna“ með rími,
heldur hann sig frá því að beita
fleiru en einni brellu í einu, svo ekk-
ert verður úr stuðlum, höfuðstöfum
eða kviðum:
Ég sé mig hér,
loksins með þér.
Elsku ástin mín,
nú ertu loksins sólin sem skín.
Þetta er í raun ekki ósvipað að
formi og ambögur Kaffibrúsakarl-
anna, nema hér er ekkert grín á
ferð, heldur þvert á móti knappt
skorin, síendurtekin tjáning einlægs
ljóðmælanda. Ljóðmælandi beygir
sig ekki að tjáningarmátum ljóðlist-
arinnar, heldur brýtur þess í stað
sjálfar „reglurnar“ og segir ná-
kvæmlega það sem honum sýnist –
eða öllu heldur hvernig honum líður.
Enda er bókin eins og áður sagði
eins konar upphafning tilfinn-
ingaseminnar sem tungumáls.
Hinir þungu hnífar sem leggjast í
síður lesandans eru margir, en ekki
eru þær kraftminni þessar end-
urtekningar einmanakenndarinnar
– sem virðist koma upp í hverju ein-
asta ljóði, og stundum oftar en einu
sinni. Ljóðmælandi virðist sann-
færður um að enginn vilji vera ná-
lægt honum, og kvelst þess vegna í
einangrun. „Hví er öllum/ sama um
mig,/hvað hef ég gert? [...] og eini
sem/ nennir að tala/ við mig/ er ég“.
Ástin kemur nokkrum sinnum við
sögu, en þá er eins og hún sé frekar
sett fram til að leggja áherslu á stat-
us ljóðmælanda sem einangraðrar
sálar. Ástin er stunduð úr fjarlægð,
eins og yfir dansgólfið:
Það er sem ég stari
á þig
því það er eins og þú sért
engill frá himnum.
Þú ert himnesk að sjá
en ég veit ekki hversu góð
þú ert.
Ég hugsa um það
dag og nótt.
Þú ert engill!
Ein og sér virðast ljóðin úr bók-
inni fyrst og síðast vera fúsk, en
sem heild er lesningin bæði hroll-
vekjandi og átakanleg. Metrófóbía
er allt annað en falleg bók, allt ann-
að en haganlega samansett skrúð,
Metrófóbía er angistarfullt kvalaóp
sem er borið fram svo nakið, kalt og
hrátt að lesandinn á aldrei mögu-
leika á öðru en að játa fulla uppgjöf
fyrir hinni ljóðrænulausu ljóðlist.
Hin ljóðrænulausa ljóðlist
BÆKUR
Ljóð
eftir Björn Axel Jónsson. Útgefandi
Pjaxi. 2004.
METRÓFÓBÍA
Eiríkur Örn Norðdahl
ÞÆR sjö smásögur eftir Raymond Carver sem
hér birtast í þýðingu Óskars Árna Óskarssonar
eru þær síðustu sem höfundurinn skrifaði og
birtust í bókarformi að honum látnum. Um tvær
þeirra, „Náin kynni“ og „Svartþrastabaka“, sem
Carver skrifaði nánast í einni lotu, lét hann þau
orð falla að við ritun þeirra hefði honum liðið sem
hann væri að gera merka uppgötvun, að hann
væri loks að sjá hvernig hann nákvæmlega vildi
beita smásagnaforminu. Þetta eru stór orð þar
sem þau mælir sá rithöfundur sem öðrum fremur
hefur hlotið þakkir fyrir svokallaða endurreisn
bandarísku smásögunnar á áttunda og níunda
áratugnum. Og að mínu mati standa þau undir
sér. Sögur þessar eru verðugur minnisvarði um
Carver og gerir þýðandi sérkennilegum stíl-
brögðum og tóntegund hans afar góð skil.
Af mörgu er að taka þegar fjallað er um sögur
Carvers en áðurnefnd tóntegund er eflaust
helsta einkenni smásagnanna og hálfgildings
skáldskaparmerki höfundarins. Sögur Carvers
eru ávallt sagðar líkt og í hálfum hljóðum, þær
eru persónulegar, stundum í eintalsformi og jafn-
an í fyrstu persónu. Hvergi fer höfundur sér óðs-
lega, ekki er um leifturmyndir að ræða né er
sögunum léð áberandi ris þegar endalokum er
náð. Ákveðinn þverskurður er gefinn, rík tilfinn-
ing sköpuð fyrir hversdagslegu lífi sögupersón-
anna og atvikum lýst sem ekki virðast þýðing-
armikil á yfirborðinu en bergmála undir niðri af
leyndri merkingu. Barlómur og siðferðisdómar
eru jafnan víðsfjarri enda þótt söguefnið sé
gjarnan þess eðlis að skapgerðarbrestir og ým-
iskonar vandræðagangur í einkalífinu séu í for-
grunni. Carver er reyndar stundum gagnrýndur
fyrir fremur miskunnarlausa meðferð á sögu-
hetjum sínum, að hann birti þær og vandamálin
sem við er glímt í hálfgerðum spéspegli og geri
vísvitandi lítið úr fólkinu sem hann ber á borð
fyrir lesendur. Ekki er ég viss um réttmæti þess-
arar gagnrýni. Að mörgu leyti held ég að hér sé
horft framhjá hinni hárfínu raddbeitingu Carvers
en nákvæmni hans og hermigáfa gera tal-
kenndan textann ljóslifandi og er í raun horn-
steinn persónusköpunar höfundar. Fólkið sem
fyrir augu ber er e.t.v. ekki til fyrirmyndar en
brestirnir eru aldrei öðruvísi en svo að ákveðin
samúð skapist hjá lesanda sem í ljósi heild-
armyndar sagnanna verður að biðjast undan
dómarastöðu og meina sér um vandlætingu af
siðferðislegum toga. Þess í stað er skilnings kraf-
ist á því hvernig lífið getur í senn verið lágkúru-
legt og margrætt, ómerkilegt en samt eftirtekt-
arvert.
BÆKUR
Smásögur
eftir Raymond Carver. Óskar Árni Óskarsson íslenskaði.
Bjartur. Reykjavík. 2004. 134 s.
SENDIFERÐIN (ELEPHANT)
Björn Þór Vilhjálmsson