Lesbók Morgunblaðsins - 03.07.2004, Síða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 3. júlí 2004
G
uð er ekki til.“ Þetta er afstaða sem ég hef varið
af hörku mörg undanfarin ár, eins og ég fjallaði
um í greininni „Þungir þankar um Guð, þung-
lyndi og hugmyndafræði“, sem birtist í Lesbók
Morgunblaðsins 6. desember sl. Hér er ég ekki
einn á báti því þetta er sjónarmið sem margir af
kunnustu raunvísindamönnum og heimspekingum samtímans
setja fram í alþýðlegum skrifum sínum. Nægir hér að nefna
Richard Dawkins og bók hans The Blind Watchmaker (1986) og
bók Daniels Dennetts Darwins Dangerous Idea (1995). Í þess-
um bókum er gengið út frá því að með tilkomu
kenningar Darwins um náttúrlegt val hafi loks-
ins komið fram kenning sem gerði Guð óþarfan.
Raunar halda Dawkins og Dennett því báðir
fram að með því að aðhyllast kenningar Darw-
ins hljóti maður óhjákvæmilega að verða trú-
leysingi (atheist). Hér er komin ein grunnforsenda þess að ég og
margir aðrir telja sig trúleysingja; darwinisminn felur í sér trú-
leysi. Í því sem hér fer á eftir ætla ég að velta þessum hug-
myndum fyrir mér og benda á vandamálin sem fylgja þessari af-
stöðu.
Blindi úrsmiðurinn
Bækur þeirra félaga eru gríðarlega áhrifamiklar en meðan
Dawkins er fyrst og fremst að útskýra og verja hugmyndina um
náttúrlegt val tekur Dennett kenningu Darwins skrefi lengra og
beitir henni á allt sem viðkemur mannlegu atferli og menningu
okkar. Það er ekki annað hægt en að hrífast með þessum ritfæru
mönnum enda virðist röksemdafærsla þeirra gallalaus. Í fram-
setningu þeirra og annarra darwinista er kenningin um nátt-
úrlegt val orðin allsherjar skýring á líffræðilegri, menning-
arlegri og félagslegri sögu mannsins. Undir þennan hatt fellur
meira að segja trúarvitund mannsins, en svo kallaðir þróun-
arsálfræðingar halda því fram að þegar hún kom fram í árdaga
hafi hún aukið líffræðilega hæfni frummannanna er yfir henni
bjuggu og þar með aukið lífslíkur þeirra og möguleika til þess að
geta afkvæmi. Að teknu tilliti til þess hve yfirgripsmikil kenn-
ingin um náttúrlegt val er þá er það engin furða að menn freist-
ist til þess að draga þá ályktun að hún leiði óhjákvæmilega til
trúleysis.
Heimspekileg forsenda kenningarinnar um náttúrlegt val er
svo kallaður natúralismi, sem felur í sér að nóg sé að vísa til
þekktra krafta í náttúrunni til þess að fá fram skýringu á fyr-
irbærum hennar. Það má hins vegar greina á milli tveggja gerða
af natúralisma, þ.e. aðferðafræðilegs og frumspekilegs natúral-
isma. Aðferðafræðilegur natúralismi felur í sér að svo langt sem
raunvísindin ná þá eru lögmál náttúrunnar það eina sem er til.
Þeir sem aðhyllast frumspekilegan natúralisma ganga skrefinu
lengra og segja blákalt að ekkert sé til nema lögmál náttúrunnar
og þar með útiloka þeir tilvist æðri máttarvalda. Dawkins og
Dennett eru frumspekilegir natúralistar og hafa þeir sér til
stuðnings einhverja öflugustu raunvísindakenningu sem fram
hefur komið. En sannar kenning Darwins um náttúrlegt val að
Guð sé ekki til? Að mati þeirra félaga gerir hún það svo sann-
arlega. En ef betur er að gáð kemur í ljós að þessi niðurstaða er
ekki endilega óhjákvæmileg því það er ekki hlutverk raunvís-
inda að segja af eða á um tilvist yfirnáttúrlegra afla. Það sem
Dennett og Dawkins gera, meðvitað eða ómeðvitað, er að þeir
valsa athugasemdalaust milli raunvísinda og heimspeki eins og
því fylgi engin vandamál. Þeir nota ályktanir sem byggjast á að-
ferðafræðilegum natúralisma til þess að setja fram frum-
spekilega, raunar trúarlega, afstöðu. Raunvísindi munu líklega
aldrei geta sannað eða afsannað tilvist Guðs, aðferðir þeirra
bjóða ekki upp á það. Af þessu leiðir að trúleysi felur að vissu
leyti í sér átrúnað ekki ósvipaðan trúnni á Guð.
Nú gæti einhver spurt hvort kenningin um náttúrlegt val hafi
ekki afsannað að Guð hafi skapað lífið á jörðinni og þar með til-
vist hans. Það er m.a. á grundvelli jákvæðs svars við þessari
spurningu sem Dawkins og Dennett draga sínar ályktanir. Það
er hins vegar einfalt að sýna fram á að þessi forsenda felur í sér
miklar einfaldanir. Í bókum sínum eru þeir fyrst og fremst að
talast á við þá sem enn telja að Guð hafi skapað lífið í þeirri
mynd sem það hefur í dag; þeir eru að berjast við sköpunarsinna
(creationists). Sköpunarhyggjan er hins vegar langt frá því að
vera ráðandi afstaða trúaðra einstaklinga til lífsins, nokkuð sem
á rætur sínar á síðari hluta 19. aldar. Sem dæmi um þetta má
nefna Lestrarbók handa alþýðu á Íslandi, sem séra Þórarinn
Böðvarsson (1825–1895) sendi frá sér árið 1874. Í bókinni bendir
Þórarinn á að sá tími hafi verið á jörðinni þegar hvorki voru til
jurtir né dýr og að dýrin hafi smám saman náð sinni æðstu
mynd í manninum, en hann „hefir fyrst verið skapaður eptir
óumræðilegar aldaraðir“.
Eilíft stríð?
Hugmyndir Dawkins og Dennetts um að trúarbrögð hljóti óhjá-
kvæmilega að fela í sér höfnun á kenningunni um þróun lífsins
endurspegla þá trú þeirra að raunvísindi og trúarbrögð eigi í sí-
felldu stríði. Í nýlegu ritgerðasafni, Science and Religion: Are
They Compatible? (2003), þar sem Dawkins og Dennett eru
meðal höfunda, er stríðshugmyndin útgangspunktur flestra rit-
gerðanna, enda segir Paul Kurtz, ritstjóri bókarinnar, að „sagan
leiði í ljós langt og bardagagjarnt samband milli trúarbragða og
raunvísinda“. Ein harðasta ritgerðin í þessa veruna er eftir nób-
elsverðlaunahafann Steven Weinberg, en í niðurlagi hennar seg-
ist Weinberg vera fylgjandi samræðum á milli raunvísinda og
trúarbragða, „svo fremi sem þær séu ekki uppbyggilegar“. Hug-
myndir fjórmenninganna standast hins vegar ekki nánari athug-
un. Eins og vísindasagnfræðingurinn John Hedley Brooke
bendir á í bókinni Science and Religion: Some Historical Per-
spectives (1991), þar sem hann fjallar um samskipti náttúruvís-
indanna og kirkjunnar á vesturlöndum frá upphafi nýaldar fram
undir lok tuttugustu aldar, hafa rannsóknir sýnt að „gríðarlega
frjó og flókin samskipti hafi átt sér stað milli náttúruvísinda og
kirkjunnar, sem geri það að verkum að ekki er hægt að setja
fram almenna kenningu um þessi samskipti“. Til marks um
þetta má taka sem dæmi deilurnar sem spruttu upp í Englandi
og víðar í kjölfar útkomu bókar Charles Darwins Um uppruna
tegundanna 1859.
Hin hefðbundna mynd sem dregin hefur verið upp af baráttu
hinna trúuðu og trúlausu í Bretlandi og víðar á síðari hluta
nítjándu aldar er að hún hafi verið þekkingarfræðilegs eðlis og
snúist um hvort prestarnir eða raunvísindamennirnir hefðu á
réttu að standa varðandi tilvist lífsins á jörðinni. Þetta almenna
viðhorf má berlega sjá í kvæði Einars Hjörleifssonar Kvarans
skálds „Öfugur Darwinismus“ (1893) og í viðbrögðum Benedikts
Gröndals skálds við því. Kvæði Einars er svo hljóðandi:
Þjer finnst það vera grátlegt, góði vin
ef gömlu trúnni’ um Edens-líf vjer töpum,
og ljót sú speki’, að manna kristið kyn
sje komið út af heimskum, loðnum öpum.
Þú segir, allt sje orðið vesalt þá,
Ef ættargöfgi vorri þannig töpum.
Hitt er þó miklu verri sjón að sjá,
Er synir manna verða’ að heimskum öpum.
Ljóð Einars var endurútgefið árið 1901 í bókinni Skóla-ljóð og
brást Benedikt Gröndal hinn versti við því í greinaflokknum
„Dráttarbrautin“ (1902–03). Fjallar hann almennt vel um ljóða-
valið í bókinni „en tólfunum kastar þegar Darwinismus Einars
er dreginn inn í barnaskóla“. Ástæða þessa var trúarlegs eðlis
því eins og Benedikt benti Þorvaldi Thoroddsen á í bréfi árið
1878 var „Darwinismen náttúrl[ega] eitt af „teiknum tímans“ og
samkvæmur moderne theorium, D: Confusion og Atheisme; en
hann er laus við alla Poesi og gáfur. Skrítnir eru mennirnir“.
Bandaríski sagnfræðingurinn Frank M. Turner hefur hins
vegar dregið í efa að þekkingarfræðin og umræðan um trúmál
geti ein og sér skýrt hvað raunvísindi og trúarbrögð voru í raun
að takast á um. Þessar deilur voru að hans mati aðeins brot af
mun djúpstæðari deilu um völd og áhrif í samfélaginu. Sú mynd
sem við höfum nú á dögum af raunvísindamönnum sem launþeg-
um innan háskóla og annarra stofnana er ekki ýkja gömul því að
hún á rætur að rekja til upphafs nítjándu aldar. Þá hófu Frakk-
ar og Prússar að stofnanavæða raunvísindi og við það breyttust
iðkendur þeirra úr leikmönnum, amatörum, í atvinnumenn. Á
síðari hluta nítjándu aldar hófu breskir raunvísindamenn sams
konar baráttu fyrir auknum fjárveitingum til kennslu og rann-
sókna, enda var sterk hefð þar í landi fyrir því að rannsóknir
væru stundaðar af leikmönnum, eins og Darwin er gott dæmi
um. Þessi barátta leiddi til þess að raunvísindamenn þurftu að
takast á við kirkjunnar menn um innihald námsskráa háskól-
anna og sannfæra stjórnvöld um að það takmarkaða fjármagn
sem veitt var til þeirra væri best komið í þeirra höndum. Turner
heldur því fram að þegar slík togstreita byrjar
hefji áhrifamenn innan nýja atvinnumannahópsins tilraunir til
þess að sýna sig í nýju ljósi með eigin siðareglum, styrkari fé-
lags- og kennslugrunni, innreið í kennslustofnanir og miðlun
upplýsinga til almennings. Þessir leiðtogar eru þegar upp er
staðið einungis að leita eftir styrkari félags- og efnahagslegri
stöðu … En að hve miklu leyti þeir ná árangri með þess háttar
athöfnum ræður síðan þeirri stöðu sem atvinnugreinin sem
heild nær.
Í ljósi þessa má færa rök fyrir því að Dennett, Dawkins, Kurtz
og Weinberg séu að viðhalda löngu úreltu viðhorfi um samskipti
raunvísinda og trúarbragða. En hvaða sök bera þjónar kirkj-
unnar í þessu máli? Að mati bandaríska guðfræðingsins Johns
F. Haughts er sök þeirra ekki síðri í þessu máli. Ef við horfum
til Íslands þá hefur íslenska þjóðkirkjan enn ekki gengið fram
fyrir skjöldu og gefið upp afstöðu sína til heimsmyndar raunvís-
indanna. Hún hefur ekki opinberlega upplýst almenning um það
að sköpunarsagan sé í raun gamall vísdómur og beri að skoða
sem slíkan og að heimsmynd vísindanna sé það sem kenna beri,
sem skýrir af hverju börnum okkar er enn kennd sköpunarsaga
Biblíunnar í kristinfræðitímum. Sem dæmi um þetta var 8 ára
syni mínum í fyrravetur falið að gera verkefni þar sem hann, og
bekkjarfélagarnir, áttu að fjalla um sköpunarsögu Biblíunnar í
máli og myndum. Gerðu nemendurnir þetta hávaðalaust, nema
sonur minn. Ástæða þessa var sú að hann vissi að heimurinn
varð til í mikilli sprengingu fyrir milljörðum ára og að lífið á
jörðinni eigi sér langa þróunarsögu. Af þessum sökum skrifaði
sonur minn undir allar myndirnar „Guð er ekki til,“ og fékk bágt
fyrir. En eins og Haught bendir á í bókum sínum God after
Darwin (2000) og Deeper than Darwin (2003) er Biblían ekki
raunvísindarit og því sé fáránlegt að kenna sköpunarsöguna.
Kirkjan og þróunarkenningin
Þekktustu afskipti kirkjunnar af málefnum raunvísindanna eru
réttarhöldin sem kaþólska kirkjan hélt yfir Galíleó fyrir að halda
því fram að jörðin snerist í kringum sólina. Með þetta í huga
mætti álykta að nýjar raunvísindakenningar séu eitur í beinum
kaþólsku kirkjunnar en sú er ekki alltaf raunin. Árið 1951 fékk
kenningin um Miklahvell, sem þá var enn mjög umdeild, óvænt-
an stuðning þegar Píus XII páfi lýsti því yfir að kenningin sam-
rýmdist hugmyndaheimi Biblíunnar. Sama gilti hins vegar ekki
um þróunarkenninguna. Í yfirlýsingu, Encyclical Humani Gen-
eris, sem Píus XII sendi frá sér árið 1950 gat hann þess að svo
lengi sem menn tækju tillit til nokkurra óumdeildra atriða fælist
engin mótsögn í þróun lífsins og trúarbrögðum. Lykilatriðið
taldi Píus vera þá staðreynd að hugmyndin um þróun lífsins var
ekki kenning heldur tilgáta, með þeim eðlismun sem þar er á.
Tæpum 50 árum síðar, nánar tiltekið árið 1996, tók Jóhannes
Páll II páfi hugmynd Darwins um þróun lífsins í sátt. Í yfirlýs-
ingu páfa, sem birtist undir titlinum „Evolution and the Living
God“ í ritgerðasafninu Science and Theology: The New Conson-
ance (1998), leggur hann áherslu á að ef guðfræðingar eigi að
geta afmarkað eigin rannsóknarsvið verði þeir að fylgjast vel
með rannsóknarniðurstöðum raunvísindanna. „Í dag,“ segir páfi
síðan, „næstum því hálfri öld eftir birtingu Encyclical-skjalsins,
hefur ný þekking opnað augu okkar fyrir því að þróun er meira
en tilgáta.“ Af þessum sökum talar páfi um „þróunarkenn-
inguna“ og sættir sig við ályktanir hennar þar til kemur að
mannshuganum, sem að hans mati getur ekki „sprottið upp af
kröftunum í lifandi efni“. Hér kemur Guð til skjalanna.
En hvað sem yfirlýsingum páfa líður „hugsa flestir guðfræð-
ingar enn og skrifa eins og Darwin, Einstein og Hubble hafi
aldrei við til“, eins og Haught benti nýverið á. Kirkjan hefur al-
farið leitt hjá sér öll þau vandamál sem fylgja tilkomu kenning-
anna um þróun lífsins og Miklahvell. Sá sem fyrstur benti á
þetta vandamál var franski jesúítinn, jarð- og steingervinga-
fræðingurinn Pierre Teilhard de Charidin (1881–1955), en hann
taldi hina nýju heimsmynd gefa okkur einstakt tækifæri til þess
að endurskilgreina hugmyndir okkar um Guð. Haught telur
endurskilgreininguna hafa gengið alltof hægt fyrir sig því nú
„hálfri öld eftir dauða Teilhards virðast guðfræðingar engu nær
lausn á þessu vandamáli“. Kirkjan horfir því fyrst og fremst á
merkingu mannlegrar tilvistar, sögu mannkyns, félagslegt rétt-
læti o.s.frv., sem að mati Haughts hefur framlengt „firringu nú-
tímamannsins gagnvart alheiminum“. Haught kallar hugmyndir
sínar þróunarguðfræði (evolutionary theology), sem ólíkt nátt-
úruguðfræðinni leitast ekki við að finna greinileg ummerki Guðs
í náttúrunni. Í þessu felst að í stað hefðbundinna hugmynda um
Guð sem alfa og ómega er áherslan hér á Guð sem ómega, þ.e.
alheimurinn, þar með lífið á jörðinni, er að þróast að lokapunkti
sem kalla má ómega. Af þessu leiðir, að mati Haughts, að al-
heimurinn felur í sér mikla von, en um leið skýrist af hverju
heimurinn er eins og hann er: Hann er enn í sköpun.
Nú gæti einhver spurt hvort Haught sé ekki einungis að búa
til ad hoc-guðfræði sem fellur að heimsmynd nútímans en eins
og hann bendir á í bókum sínum er sú ekki raunin, enda talar
hann um „gjöf Darwins til guðfræðinnar“. Hér nægir að benda á
að í hefðbundinni kristinni guðfræði er talað um þrjár víddir í
sköpunarmætti Guðs: 1. Upphaflega sköpun (creatio originalis),
2. viðvarandi sköpun (creatio continua) og 3. nýja sköpun eða
uppfyllingu sköpunarinnar (creatio nova). Áður en raunvísindin
sýndu fram á að alheimurinn og lífið þróuðust voru seinni tvö at-
riðin venjulega yfirskyggð af hinu fyrsta. Af þessu leiddi að
sköpun þýddi eitthvað sem Guð gerði í upphafi. Enn er guð-
fræðin gagntekin af upphaflegri sköpun. Þróunarguðfræði
Haughts er tilraun til þess að horfa frá henni (alfa) og einblína á
creatio continua og creatio nova. Þetta eru augljóslega bylting-
arkenndar hugmyndir og verður kirkjunni eða guðfræði hennar
ekki breytt á einni nóttu en ég tel að með því að taka opinbera
afstöðu til heimsmyndar nútímans muni kirkjan ná til enn fleiri
einstaklinga. Úti í samfélaginu eru margir sem hafa hafnað Guði
og kirkjunni af því að þeir héldu að ómögulegt væri að vera
kristinn og aðhyllast heimsmynd nútímans. Kirkjan hefur
brugðist þessum einstaklingum því ef eitthvað er að marka
Haught og kanadíska heimspekinginn Micheal Ruse, sem ný-
lega sendi frá sér bókina Can a Darwinian be a Christian?
(2001), er þetta vel hægt.
Er guð til?
Ádrepa um raunvísindi
og trúarbrögð
Eftir
Steindór J.
Erlingsson
steindor@
akademia.is
Kenningar Darwins um náttúrulegt val gerðu Guð óþarfan.
Hvernig hefur kirkjan brugðist við þessu? Hvernig gæti hún
brugðist við? Jú, það er til dæmis eitthvað til sem heitir þró-
unarguðfræði.
’Úti í samfélaginu eru margir semhafa hafnað Guði og kirkjunni af
því að þeir héldu að ómögulegt
væri að vera kristinn og aðhyllast
heimsmynd nútímans. Kirkjan hef-
ur brugðist þessum einstakling-
um …‘
Höfundur er vísindasagnfræðingur.