NT - 03.03.1985, Page 9

Sunnudagur 3. mars 1985
Stephans G. en þar minnist
Klettafjallaskáldiö á að Jó-
hannes dvelji hjá sér og hafi
fengið aðgang að skrifpúlti
hans til að skrifa skáldsögu á
ensku. Þetta er í bréfi til Jóns
Jónssonar á Sleðbrjót. Segir
hann enn að í Jóhannesi búi
margir góðir kostir, en ekki sé
víst að neitt verði úr neinu
„nema einhver hending reki
sig á hann og hrindi honum í
horf."
H ann orti nokkuð af
ljóðum bæði á íslensku og
ensku og cru þar á meðul
„Poems of Heart" og „Brostn-
ir strengir". Það væri of mikið
að scgja að í þessum Ijóðum
séu einhverjar sérstakar
perlur, en hann hefur haft
hefðbundið ljóðform vel á
valdi sínu, þótt oft megi greina
í anda Ijóðanna áhrif frá Einari
Benediktssyni.
Þegar heim kom fór hann að
gefa út ýmsa bæklinga, sem
hann ferðaðist með um landið
og seldi, en hann hafði viður-
væri sitt af ritstörfum alla tíð.
Eitt af því fyrsta var ritlingur-
inn „Ameríka í ljósi sannleik-
ans,“ þar sem hann ber Vestur-
heimi heldur illa söguna. Hann
þýddi líka nokkuð, svo sem
tvær bækur eftir Ivan Solen-
evitzj, „Flóttann" og „Hlekkj-
uð þjóð," og enn bókina „Lífið
eftir dauðann." Fleira mætti
nefna.
Eins og fyrr er vikið að
fékkst hann við tímaritaútgáfu
og var fyrsta tímaritið „Fram-
tíðin," 1927-29, en síðar kom
„Lífið," sem hann gaf út 1936-
1939. í það rituðu ýmsir mætir
menn, svo sem þeir Sigurður
Nordal, Þórbergur Þórðarson,
Friðrik Á Brekkan, Hákon
Bjarnason, Sigurður Einars-
son, Árni Friðriksson og
Steingrímur Arason, svo
nokkrir séu nefndir.
Það er svo á árunum 1944-
1946 sem hann gefur út ævi-
sögu sína og kom hún út í
annari útgáfu árið 1948. Það er
sérstætt við ævisöguna að hann
nefnir þar ekki nöfn manna en
með því að kynna sér eldri
bæklinga hans má venjulega
komast að því hverja við er
átt. Ekki var ævisögunni samt
að fullu lokið með „Harmsögu
ævi minnar," því síðar komu
út bækurnar „Sannleikur" og
„Heljarslóð."
óhannes átti í mesta basli
alla tíð, eins og ljóst verður af
skrifum hans og þá ekki síst
bæklingnum „Eitt og hálft ár í
lífi rnínu," en þar fjallar hann
um vist á afvötnunardeildinni
á Kleppi. Þar fær margur mað-
urinn það óþvegið.
Hann bjó löngum í Reykja-
vík og reisti sér hús úti á
Scltjarnarnesi, sem hann
• Þórarínn Eldjárn á gott safn afrítverkum Jóhannesar Birkilands. Hilmar Einarsson, bókbindari
í Morkinskinnu hefurgert öskjur um bækurnar af mikilli list.
'Harmsagan á skilið að hljóta
sinn sess í bókmenntas'*
— segir Þórarinn Kld járn
um Jóhannes Birkiland
9
M Jóhannes Birkiland.
azt úr norður-amerískum
barnaskóla. Þó hélt ég áfram
að læra hinar námsgreinarnar,
svo sem t.d. sögu North-Da-
kota og sögu Bandaríkjanna.
Lá nærri, að ég lærði báðar
bækurnar reiprennandi orðrétt
frá upphafi til enda líkt og
mannkynssöguágripið fyrrum!
Ég var nú í annarri stærstu
ísl. nýlendunni í Bandaríkjun-
um. Kristið var fólk þetta, að
því er það sjálft fullyrti. Það
svínól illa menntaðan prest
o.s.frv.
Ég var að jólatrésskemmt-
un. Hún er mér minnisstæð að j
því leyti að hún er sú eina
skemmtun þeirrar tegundar,
sem ég hefi reynslu af; einnig
vegna þess að ég niændi á
mörg hundruð gjafir, sem var
hlaðið á og hrúgað kringum
hið risastóra jólatré, meðan
dreifing þeirra á meðal viðtak-
enda fór fram. Jólagjöfunum
útbýttu nokkrar efnuðustu
frúrnar í þessum hluta nýlend-
unnar, allar mjög handgengnar
hinum umgetna presti, og
fengu börn hinna efnuðustu
svona gjafir svo tugum skipti.
Ég var alltaf að vona, að
einhver hefði munað eftir
mér - munað að ég, í þúsunda
kílómetra fjarlægð frá öllum
„mínum", var nú mitt á meðal
þeirra-en árangurslaust. Ekki
eingöngu börn hlutu jólagjafir
þarna, þótt megnið beindist að
þeim, heldur líka hinir full-
orðnu; allir fengu að minnsta
kosti nokkrar nema ég. Ég
einn fékk enga!
Það mun hafa verið
skömmu eftir mánaðamótin
janúar og febrúar á þessum-
vetri, sem ég fór burt. Frá því,
sem ýtti undir brottför mína,
verður skýrt í næsta kafla.
Ég fór af stað skömmu fyrir
hádegi. gekk lengi dags vestur
á bóginn og létti ekki fyrr en
ég var kominn að býli, þar sem
miðaldra barnaskólakennari
bjó, sem var jafnframt gildur
bóndi. Bauð hann mér að gista
að sér um nóttina, því að kvöld
var komið. Tjáði ég honum
þegar vandkvæði mín. Kvað
hann mér velkomið að dvelja
að heimili sínu til vors, hvort
_ sem læknirinn, sonur
„frænku", greiddi nokkuð fyrir
slíkt eða ekki, og gæti ég, ef ég
vildi lært utanskóla heima hjá
sér námsgreinar barnaskólans,
en hann myndi þá „hlýða mér
yfir þær" við og við. Ég tók
hiklaust þessu góða boði. Á
þeim hluta vetrar, sem ég
dvaldi að honum, las ég æfiá-
grip allra forseta Bandaríkj-
anna,einnigræðurallra þeirra,
er þeir fluttu samtímis eiðtöku
sinni í sambandi við innsetn-
ingu sína í forsetaembættið.
Einn þeirra byrjaði ræðu sína
með skætingi til þeirra, er
höfðu valið hann, og kvaðst
vera óánægður yfir því að vera
tilneyddur að takast á hendur
hið ábyrgðarmikla starf. í for-
setatíð sinni tókst honum að
siga Bandaríkjunum á Mex-
íkó. Eftir blóðuga árásarstyrj-
öld, þar sem svikaátylla hafði
verið notuð að yfirvarpi, varð
Mexíkó að láta af hendi geysi-
mikil lönd.
Um vorið var ég stundum á
gangi um hinar víðu lendur
barnas tólakennarans.
Dreymdi mig þá stundum
hrikalega og stórkostlega dag-
drauma, samkvæmt því sem
tignarstöður eru metnar. í
amerískum tímaritum, sem
mikið var til af hjá barnaskóla-
kennaranum, var fjöldi skop-
mynda, einkum af háttsettum
mönnum, svo sem tíðkast t.d.
á íslandi. Ein var sú mynd af
fyrrverandi forseta Bandaríkj-
anna, er ég hafði hrifizt mjög
af. Drenghnokki rétti honum
miða, þar sem þetta stóð „You
are nominated“.Þessi fyrrver-
andi forseti var stórtenntur.
„He j>rinned", svo að tennurn-
ar nutu sín vel. Ég var líka
stórtenntur. - Þetta var okkur
að minnsta kosti sameiginlegt
- og nú leit ég í anda sömu
skopmynd af mér með „You
are nominated!" og „He
grinned"! Minnir þetta á dag-
drauma mína, er ég var ný-
kominn yfir landamærin, eins
og áðurergetið. Þó vissi égnú,
en ekki þegar ég fór yfir landa-
mærin, að forseti Bandaríkj-
anna gat ég ekki orðið nema
stjórnarskrá landsins yrði
breytt bara til þess, að ég gæti
orðið valinn í þá tignarstöðu.
En ég gerði mér hægt um hönd
í þessum fráleitu leti- og dag-
.draumum (af leti spratt þetta
og úr leti þróaðist það), og lét
í huganum breyta stjórnar-
skránni. Ég taldi mér trú um til
þess að drepa tímann með
þægilegum hætti, að svo mikið
myndi þykja í mig varið, að
þetta yrði gert!
Svo tók ég próf í barnaskóla-
húsinu einn míns liðs. Hlaut ég
háar einkunnir í öllum náms-
greinunum (ekki ástæða til
þess að miklast af slíku eftir
allt hrærigrautarnámið á ís-
landi, og ég orðinn hartnær 25
ára að aldri), nema einni, en
hvað hana snerti, var ég ekki
prófaður neitt, því að hana
.hafði ég aldrei lært, svo að ég
útskrifaðist ekki!
nefndi „Sólarhóll." Ekki taldi
hann að það framtak hefði
orðið sér til mikillar gæfu, þar
sem það leiddi óbeint til þess
að hann kvæntist og stofnaði
fjölskyldu. Áleit hann að það
hefði lítið gæfuspor verið fyrir
sitt fólk.
Afstaða samtímamanna Jó-
hannesar Birkilands til hans
hefur að vonum verið blendin
og ýmsir töldu hann án vafa
ekki með öllurn mjalla. í bækl-
ingum hans eru ákaflega mikl-
ar svívirðingar um nafngreinda
menn sem benda til þess að
hann hafi ekki verið sérlega
auðveldur í umgengni og að
hann hafi verið haldinn eins-
konar ofsóknaræði. En það
hafa svo sem ýmsir góðir menn
verið og má nefna til
Strindberg.
Í ^rins og þú minntist á þá
gerðist það á mínum mennta-
skólaárum að ýmsir góðir
menn duttu niður á eitthvað af
ritum Jóhannesar og fengu
áhuga á þessu, ekki síst
„Harmsögunni". Þetta var að
vísu dálítið gamni blandið, því
eins og mönnum er gjarnt í
skóla þá fundu menn eitthvað
kómiskt í „paranojunni". Það
kom líka til að þarna var að
myndast áhugi á lággróðri
hvers konar og vilja til að
upphefja hann og víst voru
bækur Jóhannesar taldar
þannig lággróður. Menn höfðu
tilvitnanir úr bókunum á tak-
teinum, rétt eins og það var
tíska að vera vel að sér í
Laxness og Einari Ben. Þarna
urðu menn að kunna sinn
Birkiland. Þetta var svona
„gymnasialt" grín. En ég held
að þarna hafi margir samt sem
áður uppgötvað í fyrsta sinn
athyglisverðan höfund.
Um þetta leyti var í skólan-
um félagsskapur sern nefndi
sig „Átómatista" og var Jó-
hannes mikill dýrðarhöfundur
hjá þeim. í félaginu störfuðu
mest auk mín doktor Sigurður
Guðmundarson, sent var vara-
formaður (það var enginn for-
maður og nú heitir Sigurður
aðeins Sigurður Guðmunds-
son), Ingólfur Margeirsson,
Þorvaldur Gunnlaugsson,
Hjörleifur Sveinbjörnsson og
Tryggvi heitinn ívarsson.
JL essi áhugi breiddist út og
bækur Jóhannesar fóru skyndi-
lega að seljast rnjög grimmt og
snarhækkuðu í verði. Forn-
bókasalar stóðu og göptu af
undrun og spurðu hvað væri að
gerast!
Við söfnuðum saman ýmsu
um Jóhannes, leituðum til
dæmis uppi fólk sem haft hafði
einhver kynni af honum og
skráðum þennan fróðleik
niður. Hver veit nema þetta
þyki athyglisvert ef farið verð-
ur niður í saumana á verki
Jóhannesar síðar. Hann á tví-
mælalaust skilið sinn sess í
bókmenntasögunni fyrir ævi-
söguna, þar sem hún á heima
með Árna frá Geitastekk, Jóni
Indíafara og fleiri klassískum
ævisögum íslenskum.