NT - 04.04.1985, Blaðsíða 6

V
tíl'
r
Alþjóðaheilbrigðisdagurinn 7. apríl:
Heilbrigð æska er
besta auðlind okkar
■ Á ári æskunnar 1985, er al-
þjóöaheilbrigðisdagurinn til-
einkaður æskunni undir kjörorð-
unurn: Heilbrigð æska: Besta
auðlind okkar
Alþjóðaheilbrigðismálastofn-
unin leggur áherslu á að þeim
verðmætum sem fólgin eru í
heilbrigðri æsku sé ekki á glæ
kastað heidur beint inn á jákvæð-
ar brautir, æskufólkinu til gagns
og gamans og þjóðfélaginu til
heilla. Lögð er áhersla á heil-
brigðar lífsvenjur til viðhalds og
eflingar líkamlegs og andlegs at-
gervis. Æskan er fordómalaus og
best í stakk búin til að skilja
nauðsyn eigin ábyrgðar á heilsu
sinni. Því er mikilvægt að hún fái
ætíð réttar og góðar upplýsingar
um þær lífsvenjur sem stuðla að
góðri heilsu og sem stuðla að
meiri ábyrgð á eigin heilsu og
leiða til sjálfshjálpar og eigin
heilsuverndar eins og rétt matar-
æði, hæfilcg líkamsþjálfun, næg-
ur svefn, rétt vinnubrögð og
samneyti við annað fólk, sem
ekki veldur óhóflegri streitu.
Talið er að æskufólk á aldrin-
um 10-24 ára sé um það bil
þriðjungur alls mannkyns. Aldrei
hefur jafn glæsilegur og heil-
brigður hópur ungmenna verið
til. Staðreynd er að þessi aldurs-
hópur er heilbrigðasti þjóðfélags-
hópurinn hvar sem er í heiminum
og er almenn þátttaka hans í
íþróttum og glæsileg íþróttaafrek
hans talandi dænii þar um. Hér á
landi iðkuðu tæplega áttatíu þús-
und manns einhverjar íþróttir
árið 1980, cn voru aðeins rúm-
lega þrettán þúsund árið 1960.
Þátttaka í íþróttum hefur því nær
sexfaldast á tvcimur áratugum og
munar þar einna mest um nær
áttfalda þátttökuaukningu
kvcnna.
íslendingar verða karla og
kvenna elstir. Æfilíkur við fæð-
ingu eru hér einna hæstar í heim-
inum eða 73,9 ár hjá sveinbörn-
um og 79,4 ár hjá meybörnum
miðað við 1981-1982. Ólifuð
meðalævi 15 ára unglinga er hér
á landi 59,7 ár fyrir pilta og 65,1
ár fyrir stúlkur árin 1981-1982
sem einnig cr einna hæst sem
gerist í heiminum í dag. Ung-
barnadauði er hér einna lægstur
í heiminum og er nú rúmlega átta
sinnum lægri heldur en fyrir 50
árum eða um 6 börn undir 1 árs
af hverjum 1000 lifandi fæddum.
Þá ná í dag meira en 98% barna
tvítugsaldri en aðeins 50% fyrir
einni öld. Algengustu dánaror-
sakir á íslandi eins og í öðrum
þróuðu löndum eru tengdar lífs-
venjum fólks og áhættuþáttum
þeim tengdum ásamt umhverfi
þess í víðustu merkingu. Láta
mun nærri að helmingur allra
dauðsfalla séu vegna hjarta- og
æðasjúkdóma, fjórðungur vegna
krabbameina og tæpur tíundi
hluti af völdum slysa og eitrana.
Frá 1970 fcr þó dánartíðni hér á
landi vegna hjartasjúkdóma
lækkandi eða um 7% hjá körlum
og 15% hjá konum. Svipuð lækk-
un hefur átt sér stað hvað varðar
dánartíðni hér á landi vegna
krabbameina en alls hefur heild-
ardánartíðnin án tillits til orsaka
lækkað um 20% á einum áratug,
1970-1980.
Engu að síður steðja ýmsar
hættur að æskufólki, sem mikil-
vægt er að bregðast rétt við í
tíma.
Menntun er almenn og góð hér
á landi og atvinnuleysi lítið.
Mikilvægt er að svo verði áfram
og æskufólki ætíð tryggð vinna
við hæfi sem efli það og þroski og
geri það betur undir lífsbaráttuna
búið. Sums staðar í heiminum er
atvinnuleysi ungmenna á aldrin-
um 15—24 ára allt að 70% og er
þetta stærsti atvinnuleysingja-
hópurinn í mörgum stórborgum.
Góð menntun eykur möguleika á
atvinnu og góð heilsa er líklegri
ef saman fer menntun og atvinna.
Vaxandi vandamál í mörgum
þróuðum ríkjum og helstu áhættu-
þættir heilsu æskunnar eru slys
og sjálfsvíg. Þessi vandamál fara
og vaxandi í þróunarlöndunum.
í Bandaríkjum Norður-Ameríku
valda slys meira en helmingi allra
dauðsfalla ungmenna á aldrinum
10-24 ára ogsjálfsvíg 10. hverju.
Hér á landi eru slys algengasta
dánarorsök barna og ungmenna
og valda rúmlega helmingi þeirra
(um 54%). Verulegur munur er
á milli kynja og eru dauðaslys
mun algengari meðal drengja
eða 59% en stúlkna eða 36% á
aldrinum 1-19 ára á tímabilinu
1976-1980. Um helmingur þess-
ara slysadauðsfalla eru umferð-
arslys.
Með almennri bíla- og bifhjóla-
eign eykst fjöldi þeirra ung-
menna sem deyja af völdum
óaðgæslu í akstri. Þannig deyja
milli 60-65 tvítugir menn af
hverjum 100.000 vegna óaðgæslu
í akstri í Vestur Evrópu og
Norður Ameríku. Umferðaslys
eru algengustu orsakir slysa-
dauða og deyja árlega 9-30
manns af hverjum 100.000 af
völdum þeirra eða um 40% mið-
að við Evrópu. Hér á landi dóu
10 á hverja 100.000 íbúa árið
1982 af umferðarslysum en alls
dóu af slysförum árið 1981 39
manns á hverja 100.000 íbúa.
Talið er að á móti hverju dauða-
slysi í umferðinni komi 15 alvar-
leg slys og um 30 minni slys.
Yfir 45% alls slysadauða orsa-
kasts af eitrunum, falli og elds-
voða og deyja í Evrópu um 25
menn á hverja 100.00 af þessum
sökum árlega. í þessum flokki
eru m.a. slys í heimahúsum.
Dauðaslys á vinnustöðum eru frá
2 til yfir 10 á hverja 100.000 íbúa
í Evrópu samkvæmt sömu upp-
lýsingum Alþjóðaheilbrigðis-
málastofnunarinnar og taka allar
þessar tölur til allra aldurshópa.
Samkvæmt sömu heimildum
er tíðni sjálfsvíga 3—45 hverja
100.000 íbúa en tilraun til sjálfs-
víga margfalt hærri eða um 200
hjá körlum og 350 hjá konum á
hverja 100.000 íbúa. Af síðast-
nefnda hópnum fremja 10-20 af
hundraði sjálfsvíg seinna á lífs-
leiðinni.
Hér á landi féllu 6,9 menn fyrir
eigin hendi á hverja 100.000 íbúa
árið 1981.
Enda þótt ofangreindar dánar-
tölur séu tiltölulega lágar hér á
landi miðað við mörg önnur lönd
okkur fjölmennari eru ótímabær
dauðsföll ungmenna hér á landi
eins og annars staðar allt of
mörg. Því verður að efla enn
frekar hvers konar umferðar-
fræðslu og umferðarmenningu
allra aldurshópa en þó fyrst og
fremst barna og unglinga. Einnig
að tryggja sem best afkomu og
það félagslega öryggi sem varnað
getur sjálfsvígum.
Fáfræði um kynlíf, getnað og
getnaðarvarnir er algeng meðal
ungs fólks segir Alþjóðaheil-
brigðismálastofnunin og telur að
minna en þriðjungur táninga sem
hafa samfarir reglulega noti getn-
aðarvarnir af einhverju tagi. Var-
ar stofnunin við þungunum á
táningaaldri vegna ýmis konar
líffræðilegra fylgikvilla og bendir
á að engar sannanir séu fyrir því
að fræðsla um kynlíf leiði til
lauslætis, heldur þvert á móti þá
veldur skynsamleg fræðsla um
kynlíf verulegum drætti á fyrstu
samförum. Aukið frjálslyndi í
kynferðismálum á unga aldri hef-
ur hér á landi sem annars staðar
haft í för með sér aukna tíðni
kynsjúkdóma af ýmsu tagi og
vaxandi tíðni fóstureyðinga auk
þess sem börn ungra mæðra fæð-
ast yfirleitt léttari og hafa mun
ininni lífslíkur þess vegna.
Almenna fræðslu um kynlíf,
getnað og getnaðarvarnir þarf
því að efla hér á landi sem annars
staðar.
Tóbaksreykingar er stærsti
áhættuþáttur heilbrigðis á okkar
tímum, segir Alþjóðaheil-
brigðismálastofnunin, og helsta
orsök ótímabærra dauðsfalla. Að
vísu deyja unglingar sjaldan eða
ekki af aígengustu sjúkdómunum
sem af tóbaksreykingum stafar,
eins og hjarta- og æðasjúkdóm-
um og krabbameini en tóbaks-
reykingar á unga aldri auka stór-
lega líkur á sjúkdómum og dauða
af þessu tagi á fullorðinsárunum,
einkum meðal karla á vinnualdri.
Könnun Reykingavarnar-
nefndar 1980-1981 á reykinga-
venjum fullorðinna sýndi að
tæplega helmingur Islendinga
reykti, tæplega þriðjungur hafa
aldrei reykt og um fimmtungur
hætti reykingum. Könnun á reyk-
ingavenjum íslendinga í apríl
1984 á vegum Krabbameinsfélags
íslands, bendir til lækkandi tíðni
tóbaksreykinga hér á landi, en
hún sýndi að um 41% karla og
kvenna 18 ára til yfir sjötugt
kváðust reykja að staðaldri, 17%
■ ■ 7; ;flW?tudagur 4. apríl 1985 i! 6
Eftir
Hrafn V.
Friðriksson
yfirlækni:
voru hættir að reykja og 42%
höfðu aldrei reykt. Tóbaksreyk-
ingar meðal táninga erlendis eru
misalgengar og tölur frá 6% til
46% eru til og eiga hæstu tölurnar
við um þróunarlöndin þar sem
sala tóbaksvara fer hríðvaxandi.
Samkvæmt könnun
borgarlæknisembættisins í
Reykjavík reyktu nærfjórðungur
skólabarna 10-16 ára árið 1974
en 1982 reyktu mun færri eða tæp
14% þeirra.
Áðurnefnd könnun Krabba-
meinsfélags íslands í öpríl 1984
sýndi að af þeim sem reyktu eða
höfðu einhvern tíma reykt byrj-
uðu nærri þrír af hverjum fjórum
að reykja fyrir tvítugsaldur og
níu af hverjum tíu fyrir tuttugu
og fimm ára aldur. Alls byrjuðu
14% að reykja innan við 15 ára
aldur.
Áfengisneysla er vaxandi
vandamál meðal æskufólks segir
Alþjóðaheilbrigðismálastofnun-
in og hundraðstala þeirra barna
og ungmenna sem hafið hafa
áfengisneyslu fer vaxandi; þáu
neyta oftar áfengis en áður og í
meira magni, samtímis sem aldur
þeirra hefur farið lækkandi.
Með hliðsjón af þeirri stað-
reynd að um helmingur allra slysa
orsakast af neyslu áfengis og ein
milljón manns deyr árlega af
afleiðingum tóbaksreykinga telur
Alþjóðaheilbrigðismálastofnun-
in að þessi tvö ávanaefni, - sem
eru lögleg í mörgum löndum -,
geti jafnvel verið meiri ógnun
heilsu ungs fólks heldur en ólög-
ieg ávanaefni eins og kannabis,
kokain og heroin. Þannig sýndi
rannsókn í Ástralíu 1980 að lyf
og ólögleg ávanaefni voru völd
að dauða 6,5% þeirra sem dóu á
aldrinum 15-34 ára og 1,1%
þeirra sem dóu á aldrinum 35-64
ára en á sama tíma dóu 24,9% á
aldrinum 15-34 ára af afleiðing-
um áfengisneyslu og 5,7% á ald-
rinum 36-64 ára. Af völdum
tóbaksneyslu dóu 16,4% á aldrin-
um 35-64 ára. Áfengisnotkun
unglinga er veruleg á Norður-
löndunum og gildir það jafnt um
ísland þar sem neysla áfengis
meðal unglinga hefur aukist
verulega hin síðari ár og neyta
þeir áfengis bæði oftar og í meira
magni í hvert sinn en áður.
Kannanir hér á landi frá 1980
sýna að 83,5% unglinga á aldrin-
um 10-17 ára hafa neytt áfengis
einhvern tíma en til samanburðar
höfðu árið 1976 um 50% hol-
lenskra unglinga 12-17 ára neytt
áfengis einhvern tíma.
Hér þarf að stemma á að ósi og
efla almenna fræðslu og upplýs-
ingastarfsemi um skaðsemi
áfengisneyslu. Ljóst er að áfeng-
isnotkun fullorðinna hefur veru-
leg áhrif á áfengisnotkun ung-
linga. Því er mikilvægt að full-
orðnir gangi framfyrir skjöldu
með gott fordæmi. Lífsvenjur
manna taka breytingum í kjölfar
nýs gildismats og breyttrar af-
stöðu til áfengis-, tóbaks- og
annarra ávana og vímuefnamála.
Æskan er heilbrigðust allra
aldurshópa. Hún er einnig það
æviskeið er áhrifa eldri hug-
mynda taka að þverra og ungt
fólk nemur nýja þekkingu, nýja
siði, óg öðlast getu til að bæta
eigin heilsu sem og annarra.
Framtíðarárangur í öllu heilsu-
verndarstarfi er kominn undir
þátttöku æskunnar.
1985 er ár æskunnar, undir
kjörorðunum: Þátttaka, þróun,
friður. Á þessu ári er heimurinn
hvattur til að líta á æskufólk sem
auðlind frekar en vandamál, og
gera sér Ijóst að vandamál æsk-
unnar eru í reynd vandamál alls
samfélagsins.
Heimildir:
1. WHO - World Health Day
1985.
2. WHO/EUR/RC 34/7,1984.
3. Tölfræðihandbók 1984, Hag-
stofa íslands
4. Tölfræðihandbók 1981-82,
Landlæknisembættið.
5. Heilbrigðismál bls. 7, 1/1984.
6. Ólafur Ólafsson og Jónas
Ragnarsson, Heilbrigðismál
bls. 20, 1/1984 og bls. 11,
4/1982.
■ Þá er enn að fyllast fyrsta
tungl eftir vorjafndægur og
þá höldum við páska. Fyrst
kemur skírdagur þá snæddi
Jesú síðustu kvöldmáltíðina
með lærisveinum sínum 12
(það var samkvæmt venju gyð-
inga sem héldu páskahátíð til
að endurupplifa förina frá Eg-
yptalandi). Daginn eftir var
hann handtekinn, dæmdur og
krossfestur (allt á einum gyð-
inglegum degi sem er frábrugð-
inn okkar að því leyti að hann
byrjar kl. sex að kvöldi og
lýkur auðvitað sólarhring síðar
á sama tíma, þess vegna byrja
kristnar hátíðir yfirleitt kl. sex
síðdegis). Þennan dag köllum
við föstudaginn langa og þá er
gjarnan flaggað í hálfa stöng.
Nú, iaugardagurinn þar á eftir
var hvíldardagur gyðinga og
þá var grafar Jesú ekki einu
sinni vitjað, hvað konurnar í
lífi hans gerðu á þriðja degi,
sunnudegi, en þá hafði grjót-
inu verið veit frá grafar-
munnanum og englar tilkynntu
að hann væri upprisinn, þann
dag nefnum við páskadag.
Til hvers var maðurinn...?
Þessi atburður hefur síðan
verið kjarni kristinnar trúar.
Páskar, til hvers?
Ef Jesú Kristur er ekki uppris-
inn þá er ónýt trú vor, segir
Páll postuli og undir það hafa
kristnir menn tekið á öllum
öldum. Upprisuna verður þó
aldrei hægt að sanna fremur en
önnur atriði kristinnar trúar.
Hún er og verður spurning um
trú.
En eftir stendur spurningin.
Til hvers var maðurinn að rísa
upp frá dauðum. Til hvers var
þetta allt saman. Var þetta allt
saman gjört til þess að við
þyrftum ekki að eilífu að liggja
í gröfum okkar eða á þetta aílt
saman meira erindi við lífið
hérna megin grafar en oft er
látið í veðri vaka.
Trúin hugarástand?
Um þessa hluti verða menn
seint sammála og kirkjan hefur
alltaf skipst upp í ólíkar trúar-
áherslur. Annarsvegar þá
kirkju sem vill með ýmsum
hætti aðskilja trú og líf. í henni
verða trúarbrögðin fyrst og
fremst spurning um annað líf
og kristin trú felst fyrst og
fremst í tilbeiðslu til þess sem
jörðina skapaði og hefur allt í
hendi sér. Trúin aðskilst frá
verkum og verður fyrst og
fremst hugarástand og álitið er
að þetta hugarástand eitt út af
fyrir sig réttlæti manninn.
Klukluxklan
í altarisgóngu
Þeir sem búa í Reykjavík og
nenna í bíó geta séð dæmi
þessa í Stjörnubíó þar sem
sýnd er óskarsverðlaunamynd
um baráttu svertingja og fá-
tækra um og fyrir miðbik þess-
arar aldar. Þar situr liðið í
kirkju og neytir kvöldmáltíðar
sakramentanna. Þar sitja Klu-
klux-klan menn og éta blóð og
líkama Krists áður en þeir
dulbúa sig og drepa og meiða
blásaklausa svertingja. Trúin
er aðskilin frá lífinu þ.e. ekki
látin verka í athöfnum lífsins.
Þannig verður trúin þegar til-
beiðslan er sett í fyrsta sæti.
Þannig trúarbrögð vilja her-
veldi hafa. Trúarbrögðin verða
ein af stofnunum samféjags-
ins, styrkja það og efla til góðs
og ills. Slík trú svæfir.
Hvers virði er kristin trú?
í annan stað má tala um hina
framsæknu kirkju sem vill
vinna að því að umskapa það
þjóðfélag sem hún lifir í. Þetta
er kirkja sem hlífir engu órétt-
læti, flettir ofan af, afhjúpar.
Þessi kirkja er gjarnan óvinur
ráðandi afla því hún er ögrun
við ríkjandi ástand. Þessi
kirkja spyr: Hvers virði er
kristin trú ef hún hefur ekki
gildi fyrir okkur hér og nú. Ef
hún leiðir ekki til betri heims
fyrir okkur og börnin okkar?
Hvers virði er kristin kirkja
sem berst ekki fyrir jöfnuði,
frelsi og bræðralagi. Þessi
kirkja er óhrædd við að taka til
máls, hafa skoðun. í dag er
þessi kirkja einkum í fátækum
löndum heims (og þar er
reyndar fólkið líka) en við hér
saddir og velmegandi Vestur-
landabúar hneigjumst meir að
hinni kirkjunni. Viljum kirkj-
una sem sæta og huggulega
stofnun í samfélaginu. Viljum
að prestar séu laglegir, góðleg-
ir og brosandi menn sem jarða,
gifta og skíra, og passa börn á
sunnudagsmorgnum.
Félagslegar
aðstæður móta
Þannig móta félagslegar að-
stæður auðvitað kirkjuna og
auðvitað blandast allar þessar
áherslur í hverju þjóðríki, þó
hægt sé að draga meginlínur,
og hér á landi er reynt að halda
kirkjunni í haltu kjafti og vertu
sæt básnum þó að misjafnlega
gangi það nú. Raunar verður
gaman að heyra páskaprédik-
anir prestanna því að auðvitað
má leggja á margskonar hátt út
frá þeim gleðitíðindum sem
spurðust út um Palestínu fyrir