NT - 06.12.1985, Blaðsíða 18

Hvaða jurtir voru
„Liljur vallarins“,
eða „Astareplin“
og „Skilningstré
góðs og ills“?
Konur bera vatn í Palestínu.
■ Biblían er um margt stórfróðleg
bók, auk þess að vera undirstöðurit í
kristnum fræðum. Sagt er m.a. frá
ræktun og ýmsum gróðurnytjum í
löndum við austanvert Miðjarðarhaf
fyrir þúsundum ára. Og hinir fornu
höfundar rita svo skilmerkilega að
ísraelsmenn nútímans hafa það oft
að leiðarljósi er taka skal ný svæði til
ræktunar, t.d. um hvað best þrífist á
hverjum stað. Lítum á nokkrar frá-
sagnir og byrjum á aldingarðinum í
Eden, langt austur frá, með lífsins
tré í miðjum garðinum og skilnings-
tré góðs og ills.
Maðurinn átti að yrkja þann garð
og gæta hans. Og Drottinn Guð bauð
manninum og sagði: Af öllum trjám í
aldingarðinum máttu eta, nema skiln-
ingstrénu. Þetta bann vakti forvitni;
höggormurinn tældi Evu og hún
Adam til að eta af trénu. Augu þeirra
opnuðust er þau höfðu etið af ávöxt-
um skilningstrésins, þau skynjuðu
gott og illt og sáu nekt sína - og
gerðu sér mittisskýlu úr fíkjuviðar-
blöðum. Adam og Eva voru nú rekin
úr garðinum, skyldu neyta síns brauðs
i sveita síns andlitis og jörðin bar
þeim þyrna og þistla.
Lífsins tré gæti hafa verið fíkjutré
eða döðlupálmi, sem bæði voru og
eru einhver mikilvægustu ávaxtatré
þar eystra.
Norræna sögnin um epli Iðunnar er
að sumu leyti hliðstæð. En skilnings-
tré góðs og ills? E.t.v. tré með
áhrifamiklum efnum í ávöxtunum?
Margs hefur verið getið til.
I biblíunni er getið margra jurta,
runna og trjáa, einkum í Palestínu,
Arabíu og Egyptalandi. Gróðurfar
„biblíulandanna" er æði fjölbreytt,
enda vaxtarskilyrði margvísleg. Þar
er leðjan frjóa á Nílarbökkum, sand-
auðnir Arabíu og snævi krýndir tindar
Líbanonfjalla. Vatnið dýrmætast af
öllu. Akuryrkja er mjög gömul i Mið-
jarðarhafslönum. Á steinöld vartekið
að rækta korn og ýmsarfleiri nytjajurt-
ir, sem nú eru víða alkunnar, t.d.
vínvið, hveiti. bygg, hirsi, melónur,
gúrkur, olífur, baunir, lauka, salat,
rófur og káltegundir.
í smurðu líki hafa verið rannsökuð
meltingarfærin, hin elstu, sem skoð-
uð hafa verið, í landi smurlinganna
Egyptalandi. Hið síðasta sem þessir
Forn-Egyptar höfðu lagt sér til munns
voru byggkorn, hirsikorn og rótar-
hnýði af sefi. Talið er að þessarar
máltíðar hafi verið neytt fyrir um sex
þúsund árum! Akuryrkja er ævaforn
þarna eystra.
Síðar barst korn og ýmsar fleiri
nytjajurtir þaðan alla leið til Norður-
landa, en voru kannski margar aldir á
leiðinni. Glóðarbakað brauð var etið
í fornöld og grautar eru ævafornir
réttir. Menn komust smám saman á
lag með að nytja og síðar mala korn.
Línklæði eru nefnd í íslendinga-
sögunum og þótti mikils um vert. Lín,
öðru nafni hör, er ævagömul vefnað-
arjurt í Austurlöndum, baðmullin
einnig. Tjaldbúð Gyðinga var gerð úr
tvinnaðri baðmull. Hör er helsta jurtin
sem Mósebækur geta um til klæða-
gerðar.
Við ræktum Nílarsef í stofum, en
það er sannarlega sögufræg jurt.
Fræg er sagan um móður Móse,
sem faldi vögguna í sefi Nilar til að
reyna að forða barninu undan ofsókn-
um Faraós, sem óttaðist hinn mikla
fjölda Hebrea (Gyðinga) sem búsettir
voru í landinu. Svo vel vildi til, að
dóttir Faraós fann vögguna,
aumkvaðist yfir sveininn, ól hann upp
og lét kenna honum fræði Egypta.
Papýrussef 2-3 m hátt vex enn á
bökkum Nílar og var löngum haft til
pappírsgerðar og er frægt í fornum
sögum. Við ræktum skylt, smávaxið
afbrigði.
í eyðilegum héruðum Arabíu getur
biblían ísópsins, sem helgi var á,
einitrjáa, akasíutrjáa, skuggasælla
pálmalunda ofl. í gróðurvinjunum.
Döðlupálminn er kallaður konungur
eyðimerkurinnar. Hann stendur með
fæturna í vatni og höfuðið í glóð
sólarinnar, segja Arabar.
Landið helga var gróðursælt mjög
þar sem vatns naut, það „flaut í mjólk
og hunangi" í fornöld, samanborið
við hrjóstur Arabíu og Sínaí. Ferða-
menn dást að blómskrúði þess á
vorin, en í þurrum sumarhitanum
visnar margt og landið verður víða
brúnleitt yfir að líta.
í fyrsta kafla Mósebókarsegir: Láti
jörðin spretta af sér græn grös,
sáðjurtir og aldini. Alkunn er frásögn-
■in um Kain og Abel. Kain ræktaði
jörðina og færði drottni fórn af' ávöxt-
um hennar, en Abel fórnaði frumburði
hjarðar sinnar, og sú fórn var drottni
velþóknanlegri. Þetta sýnir að á þeim
tíma var kvikfjárrækt mest metin,
meira en ræktunin.
Snemma var vínviður
mikils metinn
Þegar Nói hafði siglt örkinni um
hríð á syndarflóðinu, lét hann út
hrafn, en hann flaug fram og afturyfir
örkinni. Síðan lét hann út dúfu, en
hún fann heldur ekki hvíldarstað
fótum sínum og kom aftur. Eftir sjö
daga sendi hann dúfuna aftur. Hún
kom til hans undir kvöld og var með
grænt olíuviðarlauf í nefinu. Og
nokkru síðar nam örkin staðar á
fjallinu Ararat. Nói gerðist ræktunar-
maður, gróðursetti vínvið og efndi til
víngerðar. Vínviður er ein fyrsta rækt-
aða jurtin sem ritningin getur um.
Á dögum Abrahams er getið um
fíngert mjöl, brauð og kökur. Þá
þegar hafa menn haft allgóðar myllur
eða kvarnir.
Frumburðarréttur
fyrir mat!
[ frásögnum um bræðurna Esaú
og Jakob, syni isaks, er rætt um
linsur, þ.e. eins konar baunir, en fyrir
þær seldi Esaú frumburðarrétt sinn.
Esaú kom dauðþreyttur heim af veið-
um, sársoltinn og sagði við Jakob
sem starfaði að matreiðslu: Gef mér
fljótt þetta rauða þarna að eta! Jakob
gaf honum brauð og baunarétt og
fékk í staðinn hinn mikilvæga frum-
burðarrétt.
Rautt afbrigði þessara bauna
(linsur) er enn ræktað í Palestínu.
Síðar er sagt frá notkun byggs,
hveitis, hirsis, rúgs, fíkja, hneta,
granatepla og allmargra annarra.
Til ilmbætis var hafður angandi
kanelbörkur, myrra, vírak o.fl. Einnig
sagt frá ilmrunna Benjamíns o.fl.
ilmjurtum. Gyðingaland var í fyrndinni
vaxið miklu meiri skógum en nú. Alls
munu um 30 trjátegundir nefndar f
ritningunni. Mikill skógur var
höggvinn, geitfénaður át nýgræðing-
inn og átti drjúgan þátt í eyðingu
skóganna.
Sedrusviður hefur jafnan þótt
ágætur smíðaviður. Sedrus er sí-
grænt barrtré, sem getur orðið æði
gamalt. Salómon konungur lét sækja
sedrusvið í musterið til Líbanon.
Sycamore-fíkjuviður er ódýr en ekki
endingargóður. Var mikið notaður,
sumpart innfluttur. Um þrjú þúsund
ára gamlir bútar af sedrusviði hafa
fundist í rústum hinnar miklu, forn-
frægu Nineveborgar. Olíuviðartré
eru algeng í Palestínu og ýmsum
Miðjarðarhafslöndum langt vestur.
Það er auðþekkt álengdar á gráum lit
laufanna. Verðuroft mjög kræklóttog
hnútótt með aldrinum, en það getur
orðið mjög gamalt, Aldin þess olíf-
urnar eru mikið notaðar til matar og
úr þeim unnin olífuolía, bæði að
fornu og nýju. Olían úr þeim, eöa
viðsmjörið var mikil verslunarvara
þegar í fornöld. Salómon konungur
greiddi Híram konungi í Líbanon
musteristimbrið með olífuolíu.
Salómon konungur lýsir ræktunar-
framkvæmdum sínum á þessa leið:
Ég gróðursetti vínvið og gerði bæði
trjágarða og urtagarða, ég gróðursetti
alls konar ávaxtatré og gerði vatns-
þrær til að vökva gróðurinn. Og þetta
var fyrir um þrjú þúsund árum.
Hengigarðarnir í Babýlon voru
taldir eitt af sjö undrum veraldar. Þeir
hafa verið á svölum eða stölíum
geysi mikillar byggingar. Þeir kunnu
margt fyrir sér í Áusturlöndum fyrir
þúsundum ára.
Sterkra drykkja er getið í dómara-
bókinni og víðar. Það gæti hafa
verið pálmavín. Úrstofni döðlupálma
er unnið arrakvín, það er enn drukkið
á Indlandi og víðar.
Ýmsar sígrænar eikartegundir
vaxa í landinu helga, og er eikin oft
nefnd í ritningunni. Fræg er eik
Abrahams, sbr. komu englanna til
hans í Mamreslundi.
Þegar Jakob var að vinna fyrir
konum sínum hjá Laban föður þeirra
og gætti fjár, gerði hann þann samn-
ing að mislit lömb væru hans eign, en
hin hvítu Labans. Jakob tók sér stafi
af grænni ösp, hesliviði og hlyni, skóf
á þá hvítar rákir og lagði í vatns-
þrærnar, þar sem féð kom að drekka
um fengitímann. Höfðu þá ærnar
röndótta stafina fyrir augum er þær
fengu. Bragðið heppnaðist, mislit
lömb urðu óvenju mörg!
Hlynur ritningarinnar mun raunar
vera platantré, en það vex víða í
Palestínu og Líbanon. Heslitré, sem
nefnt er, mun vera möndlutré.
Spámennirnir hafa margt
til málanna að leggja
Jesaja spámaður ræðir um trjá-
gróður og leggur Drottni orð í munn:
Eg læt sedrustré, akasíutré, myrtutré
og olíutré vaxa f eyðimörkinni. Og
kýprustré, álmtré og buxtré spretta
hvert með öðru á sléttunum. (Buxtré
er harðviðartegund).