Lesbók Morgunblaðsins - 07.08.2004, Blaðsíða 2

!
Orðasamband, oft tengt breskum
menningarheimi, hefur verið mér
ofarlega í huga síðastliðnar vikur.
Það er „fair play“, sem mér finnst
óþarfi að snara á íslensku, það er
svo vel þekkt í sinni upprunalegu
mynd. Orðalagið er oftast notað
um íþróttir og framkomu íþrótta-
manna í leik. Ég var á fótboltamóti með
sex ára syni mínum í byrjun júlí, þar sem
mikil áhersla var lögð einmitt á „fair
play“. Fyrirmæli sem þjálfarar voru að
gefa strákunum meðan á leikjunum stóð
voru yfirleitt:
„Gefðu boltann
áfram,“ „Leyfðu nú
bróður þínum að skora, hann var að gefa
boltann á þig áðan,“ og fleira í þeim dúr.
Ekki heyrði ég kallað: „Þið verðið að
vinna,“ eða „Þið eruð betri en hinir“. Það
var ekki aðalatriðið. Það þurfti oft að
minna strákana á að þeir væru ekki einir á
vellinum, að um hópíþrótt væri að ræða. Í
lok leiksins var krökkunum kennt að taka
í höndina á mótleikurum og þakka fyrir
skemmtilegan leik. Mótið snerist ekki um
að vinna, heldur um að vera með og hafa
gaman af. Fyrir ferðina var meira að
segja lesið yfir okkur foreldrunum og leið-
beiningar gefnar um hvernig við ættum að
haga okkur. Og ekki veitti af. Mér skilst
að framkoma foreldra á íþróttamótum
krakka hafi farið batnandi. Forvarnir
bera árangur.
„Fair play“ snýst um að fara eftir
reglum, virða mörk og andstæðinginn eða
mótleikara. En fyrir utan krakkamót er
því miður ekki að sjá að „fair play“-reglan
hafi verið virt í samfélaginu síðastliðna
mánuði. Það sem við fyrstu sýn virtist
vera frekar einföld regla eða öllu heldur
lög, skrifuð á einn blaðsíðuhelming,
breyttist allt í einu í ótæmandi tilefni til
deilna. Ekki var tekið tillit til leikreglna,
að vera með var ekki aðalatriði. Rökum og
mótrökum var hent fram og til baka og
eftir sitjum við, engu viturri en áður. Og
enginn þakkar fyrir sig eða fyrir góðan
leik, maður er bara feginn að lönguvitleys-
unni skuli vera lokið.
Það var þörf á markvissri auglýsinga-
herferð Umferðarstofu til að minna fólk á
að virða „fair play“ í umferðinni, þannig að
öll kæmumst við heim heil á húfi eftir
verslunarmannahelgina. Það þurfti að
minna unga pilta á hvar mörkin væru í
samskiptum við ungar stelpur. Umferð-
arstofa mun sennilega geta séð hvort að-
gerðir hennar hafa borið árangur. V-
samtökin munu sennilega ekki geta klárað
sínar tölfræðiskýrslur eins auðveldlega,
það tekur meira á að tilkynna nauðgun en
umferðaróhapp. En við vonum það besta.
Í fljótu bragði kemur mér bara eitt til-
vik í hug þar sem „fair play“-reglan var
virt. Það er málið með hinar óheppnu
majónesdollur sem plantað var við veginn
á Suðurlandi. Hverjum hefði dottið í hug
að þessi snilldarhugmynd, að taka dolluna
úr ísskápnum og setja hana við veginn
undir bláhimni, myndi trufla landsmenn á
leiðinni í útilegu, þar sem hápunktur dags-
ins er hjá flestum að fá sér bjór og grill
með einmitt sömu tegund af majónesi í
kokkteilsósu? Minni menn hefðu haldið
sínu striki, þrjóskast við og skilið dolluna
eftir á sínum stað og stór gjá hefði getað
myndast í þjóðarsálinni út af henni. En
ekki majónesdollueigendur, ó nei. Þeir
biðjast afsökunar, þótt þeim finnist þeir
ekki hafa gert neitt af sér, og taka dolluna
burt. Þeim fannst staðsetning dollunnar
ekki þess virði að pirra helming þjóð-
arinnar með henni. Vel af sér vikið.
Um helgina eru Hinsegin dagar hér í
Reykjavík. Í mörgum löndum heims eru
Hinsegin dagar engin hátíðahöld, heldur
kröfugöngur fyrir sjálfsögðum mannrétt-
indum. Stundum enda þessar kröfugöng-
ur í átökum og blóðbaði. Það er algengara
en við gerum okkur grein fyrir að fólk sé
ennþá beinlínis í hættu vegna kyn-
hneigðar sinnar. Þeim löndum fer fjölg-
andi þar sem samkynhneigð er glæpur og
dauðarefsingu beitt. Ísland er sem betur
fer landið rétt fyrir ofan regnbogann í
þeim efnum. Hér er fólki frjálst að velja
ástvini sína eftir sinni ástarhneigð. Hér
ganga menn í skrúðgöngu á Hinsegin dög-
um til að sýna samstöðu með bræðrum og
systrum í öðrum löndum sem minna mega
sín. Fyrir utan það að skrúðgangan er
orðin besta skemmtun fyrir alla fjölskyld-
una. Förum í bæinn, kaupum ís handa
börnunum og njótum dagsins.
Fair play
Eftir Tatjönu Latinovic
tlatinovic@ossur.com
2 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 7. ágúst 2004
Lesbók Morgunblaðsins Kringlunni 1, 103 Reykjavík, sími 5691100, Útgefandi Árvakur hf. Umsjón Þröstur Helgason, throstur@mbl.is Auglýsingar sími 5691111
netfang augl@mbl.is Bréfsími 5691110 Prentun Prentsmiðja Árvakurs hf.
I Sjálfsskoðun listamanna í formi sjálfs-ævisagna eða dagbóka er til umfjöllunar í
Lesbók dagsins. Breska leikskáldið Simon
Grey er eins konar utangarðsmaður í miðj-
unni; hann hefur skrifað fjölda leikrita sem
flest hver hafa verið sviðsett í einkaleikhúsum
beggja vegna Atlantshafsins en opinberu leik-
húsin bresku hafa lengst af sýnt honum fálæti.
Ein skýringin sem gefin
hefur verið er að hann sé
fulltrúi forréttindastéttarinnar, menntaður í
Cambridge, háskólakennari til margra ára
sem skrifar ekki um hinn harða heim heldur
hina mjúku veröld háskólamanna í Oxford og
Cambridge. Leikritum hans er lýst sem gáfu-
legum samtölum menntamanna í setustofum
Oxbridge-skólanna, konur koma þar lítið við
sögu.
Lífshlaup Simons Greys hefur þrátt fyrir
veruleg afköst á ritvellinum mótast af áfengis-
sýki sem hann gerir reyndar stólpagrín að í
viðtölum og dagbókum sínum en öllum má
vera ljóst að þar undir kraumar sterkur sárs-
auki sem ekki verður bættur en aðeins lifað
við.
II Gunnþórunn Guðmundsdóttir tekur í raunupp þennan þráð í umfjöllun sinni um
sjálfsævisögur íslenskra rithöfunda á síðustu
árum. Það er athyglisvert að lesa umsögn
hennar um texta Lindu Vilhjálmsdóttur í sam-
hengi við það sem að ofan var sagt um afstöðu
breska háðfuglsins Simons Greys.
„Sjálfsævisögur byggjast að sjálfsögðu á
minni og að höfundur segi eins satt og rétt frá
og mögulegt er. Ofdrykkja hefur hins vegar í
för með sér lygi og óminni og sögumaður hlýt-
ur þá að einhverju leyti að vera óáreiðanlegur.
Þetta skapar athyglisverða spennu í text-
anum, höfundur viðurkennir margoft að muna
ekki eitt eða annað, mörg smáatriði og ná-
kvæm tilhögun atvika eru löngu horfin úr vit-
undinni en sjálfskönnunin sem er óvægin og
leitandi er stöðugt í forgrunni.“
III Það má líka telja athyglisvert að þessisjálfskönnun er í hvorugu tilfellinu
möguleg fyrir höfundana fyrr en þeir hafa los-
að sig við vímuna; hvorki Linda Vilhjálms-
dóttir né Simon Grey (eða hver sem er) geta
horfst í augu við fortíð sína fyrr en drykkjunni
sleppir, það er í rauninni forsenda þess að
þeim sé mögulegt að gera upp líf sitt.
„Ég lauk aldrei við neitt sem ég tók mér fyr-
ir hendur. Ég fylgdi engu eftir út í ystu æsar.
Ég lagði mig aldrei alla fram. Hvorki sjúkra-
liði né skáld. Ekki venjuleg kona en ekkert
mjög óvenjuleg. Ég vissi aldrei í hvorn fótinn
ég ætlaði að stíga.“
Kannski er þarna fundinn raunhæfari skýr-
ing á því hvers vegna Simon Gray var ekki
tekinn fullkomlega alvarlega sem leikskáld
fyrr en seint og um síðir.
Neðanmáls
Þú myndir ekki geta þér þess til meðþví að líta á hann – þar sem hannliggur letilega í sófanum, sokkalaus,rytjulegur og með „Made in Can-
ada“-derhúfu á hausnum,“ segir í nýlegu hefti
Entertainment Weekly, „að Michael Moore
sé hættulegur maður.“ Þessi fullyrðing er lík-
legast ekki fjarri lagi,
nú þegar forsetakosn-
ingar nálgast í Banda-
ríkjunum og Michael
Moore hefur tekist að fá
fólk til þess að streyma í bíó í unnvörpum
sitja undir harðskeyttri gagnrýni á stjórnar-
hætti sitjandi forseta. Það er auðvitað heim-
ildarmyndin margumdeilda Fahrenheit 9/11
sem hér um ræðir og eru það einkum repú-
blíkanar og George W. Bush, sitjandi forseti
úr þeirra röðum, sem hafa ástæðu til að líta á
hinn slúbbertalega útlítandi Moore sem ógn-
vald. Kosningabaráttan er jú komin á skrið,
og óvænt framlag Moores því mikill hvalreki
fyrir mótframbjóðanda Bush úr röðum demó-
krata, John Kerry. Í myndinni er reyndar
hvergi minnst á nafn Kerrys, eða fólk beinlín-
is hvatt til að kjósa hann sem slíkan, en sú
hugsun hlýtur óneitanlega að hvarfla að fólki
þegar það horfir á eftirfarandi atriði úr
Fahrenheit 9/11: Móðir fallins hermanns les
úr sendibréfi sem skrifað er viku fyrir dauða
sonarins við skyldustörf í Írak. Bréfið hefur
því að geyma síðustu orð piltsins unga til fjöl-
skyldu sinnar. Þar segist hermaðurinn hafa
orðið þess áskynja að hann hafi verið sendur
til Írak til að berjast fyrir röngum málstað,
og klykkir út með orðunum. „Ég vona að þeir
endurkjósi ekki þetta fól.“
Sterkari leið til þess að gagnrýna sitjandi
forseta er vart hægt að finna, og því ekki
furða að Entertainment Weekly kynni kvik-
myndagerðarmanninn til sögunnar sem
„hættulegan mann“. Enda kennir ýmissa
grasa í þeirri gagnrýni- og lofhrinu sem dun-
ið hefur á Moore undanfarið. Þar finna menn
honum til foráttu allt frá því að vera of feitur
og ófágaður, til þess að beita útsmognum að-
ferðum við að byggja sér upp málsvörn með
samskeytingu mynda og frásagna í heimildar-
myndum sínum. Hvort tveggja er reyndar
satt um Moore karlinn, en það sem máli
skiptir í síðarnefnda dæminu er hvort Moore
gengur lengra en eðlilegt getur talist í að
færa rök fyrir máli sínu með aðstoð mælsku-
bragða heimildarmyndaformsins, sem er
ávallt háð framsetningu, sjónarhornum, túlk-
unum og vali. Í þeirri umræðu er mikilvægt
að missa ekki sjónar á málefnunum sem verk
Moores fjalla um, því erfitt er að ímynda sér
að maðurinn væri að leggja þetta allt saman
á sig, væri hann ekki drifinn áfram af hvöt-
inni til þess að þyrla upp dálítið hressilegri
umræðu um þjóðfélagsmál.
Deilurnar um Fahrenheit 9/11 er ekki
hægt að skilja til fulls án þess að setja þær í
samhengi við breiðari pólitíska orðræðu í
bandarísku þjóðlífi. Óhætt er að telja Moore
til frjálslynda vinstri vængsins, en samfélags-
gagnrýni hans í bæði Fahrenheit 9/11 og öðr-
um verkum kallast á við umræðu sem verið
hefur í gangi í þeim geiranum í Bandaríkj-
unum. Að hluta til byggist því rifrildið um
Michael Moore á hugmyndafræðilegum
ágreiningi, þar sem Moore er sakaður um
„vinstri-áróður“ og „and-kapítalisma“ og deilt
er um hvers sýn á hlutina er rétt og hvers
röng.
Það eru einmitt þessir pólitísku undirtónar
sem gera deiluna um persónu og aðferðir
Michaels Moores svo hatramma sem raun
ber vitni, en dæmi um það er hið gríðarlega
magn vefskrifa og annarra skrifa gegn Moore
sem streymir nú inn á upplýsingahraðbraut-
ina. Heilu vefsíðunum er haldið út sem bera
heiti á borð við MooreLies (Moore lýgur),
Moorewatch (fylgst með Moore), Centigrade
9/11 og Propaganda & Fahrenheit 9/11 (áróð-
ur og Fahrenheit 9/11). Nú á dögunum bætt-
ist síðan í hópinn bókin Michael Moore is a
Big Fat Stupid White Man (Moore er stór og
feitur heimskur hvítur karlmaður) og
heimildarmyndin Michael Moore Hates Am-
erica (Michael Moore hatar Ameríku). Ein
fjölfarnasta vefsíðan í Moore-gagnrýnispakk-
anum er rekin á vegum The Independence
Institute (Sjálfstæðisstofnunin) en þar hefur
forstöðumaður stofnunarinnar, Dave Kopel,
tekið saman lista um atriði þar sem hann tel-
ur Moore vísvitandi hafa beitt blekkingum,
lúalegum fantabrögðum eða lygum í kvik-
mynd sinni. Sú samantekt er unnin af tals-
verðri ígrundun, en engu að síður má greina
þar mjög sterka hugmyndafræðilega áherslu,
þar sem skoðunum og kenningum Moores er
mótmælt, og hnýtt í ýmis kvikmyndagerðar-
tengd atriði í leiðinni. Síða Kopels hefur
greinilega sín áhrif því heyra má dæmin sem
þar eru tekin fyrir enduróma í fjölmiðla-
umræðu jafnt í Bandaríkjunum sem hér á
landi. Á Netinu er einnig að finna síður
þeirra sem hafa tekið sig til og svarað gagn-
rýni á borð við þá sem Kopel setur fram,
málsvörn Michaels Moores sjálfs, og svo
mætti lengi telja.
Ekki eru það þó bara íhaldsmenn með ýfð-
ar fjaðrir sem ráðist hafa hvað harðast gegn
Moore og málstað hans af mismálefnalegum
mætti. Þar talar líka fólk úr öllum áttum sem
finnst ástæða til að hafa varann á gagnvart
svo öflugum og vinsældavænum mælskusnill-
ingi sem Michael Moore er. Og þegar öllu er
á botninn hvoflt eru hin marglaga skoðana-
skipti sem hverfast um myndina hans til
marks um að honum hafi tekist það ætlunar-
verk sitt að vekja pólitíska umræðu, fá fólk til
að hugsa og taka afstöðu til umfjöllunarefna
kvikmyndarinnar. Og ekki má heldur gleyma
áhorfandanum í þessari jöfnu, hann hefur jú
vit í kollinum og mun geta tekið sína eigin af-
stöðu til hugmynda Moores í Fahrenheit 9/11.
Fjaðrafokið um Moore
Fjölmiðlar
Eftir Heiðu
Jóhannsdóttur
heida@mbl.is
’Það eru einmitt þessir pólitísku undirtónar sem geradeiluna um persónu og aðferðir Michaels Moores svo
hatramma sem raun ber vitni.‘
Morgunblaðið/Kristinn
Blómarós.
Fölsuð neyðarköll
Björn Bjarnason víkur að því í nýjasta netpistli sínumhversu löðurmannlegt það sé að falsa neyðarkölleins og margt bendir til að einhver hafi gert sér að
leik þegar tilkynnt var um hóp ferðamanna í nauðum á
sunnanverðu hálendinu. Vandalaust er að taka undir það að
slík uppátæki eru svívirðileg enda fjöldi fólks sem leggur
sig oft og tíðum í talsverða hættu við leit og björgunarstörf.
Hjálparsveitirnar eiga betra skilið en að dregið sé dár að
mikilvægri starfsemi þeirra. Á hinn bóginn er sitthvað í
þessum sama pistli sem kemur skringilega fyrir sjónir og
vekur jafnvel óhug. Fyrst ber að nefna sterka viðleitni til
að skilgreina svonefnt „öryggiskerfi“ hér á landi og fella
undir það jafnt björgunarsveitir og „sérsveit lögregl-
unnar“. Dómsmálaráðherrann telur það sýna mikilvægi
sérsveitarinnar að í tvígang hafi byssumenn gengið ber-
serksgang upp á síðkastið, fyrst á Akureyri og síðan á
Reykhólum. Hann gerir það ekki að umtalsefni að í fyrra
tilvikinu reyndist hvorki þörf á slíkri stormsveit né líklegt
að hún hefði fengið miklu breytt hefði byssumaðurinn skot-
ið á fólk enda um nokkuð langan veg að fara frá Reykjavík.
Í nýlegu hefti af tímariti Landssambands lögreglumanna
var einmitt bent á hversu litla þýðingu það hefði fyrir stór-
an hluta landsins að leggja höfuðáherslu á uppbyggingu
slíkrar sérsveitar á einu landshorni.
Múrinn.is
www.murinn.is