Lesbók Morgunblaðsins - 07.08.2004, Blaðsíða 9

burstaklipptur og þegar kemur að því að láta til
skarar skríða og myrða Palantine er hann kom-
inn með móhíkanakamb. Þessi móhíkanagreiðsla
tengist hreinleikaáráttu Travis. Móhíkanaindj-
ánahefðin er tengd hreinleika vatna og skóga en
Apache-indjánar tengjast óhreinindum slétt-
unnar. Óhreinindi og spilling borgarinnar eru
persónugerð í dólginum Sport (Harvey Keitel)
sem gerir út barnungu vændiskonuna Irisi (Jody
Foster), en hann er með sítt hár og ennisband
eins og Apache. Móhíkanakamburinn táknar
„hreinleika“ Travis en sýnir um leið jaðarstöðu
hans innan samfélagsins. Kamburinn klýfur hann
í tvennt og undirstrikar sundrungina milli þess
sem hann er (ekkert, geðsjúklingur) og milli þess
sem hann er að reyna að vera (hetja, einhver sem
skiptir máli).
Tilgangslaus og misheppnuð hetjudáð
Travis reynir að verða þessi „einhver“ sem tekur
málin í sínar hendur með hinu ógeðfellda blóðbaði
í lok myndarinnar og með því telur hann sig vinna
sigur. En vel heppnuð „hetjudáðin“ er tvíeggjuð.
Travis særist strax á hálsi og verður að lokum að
murka lífið úr einum mannanna með berum
höndum. Ef miðað er við hefðbundinn kvik-
myndaveruleika er innrás Travis í vændishúsið
óvenju ógeðsleg og blóðug. Iðulega tekst hetjum
hvíta tjaldsins að ráða fram úr slíkum aðstæðum
á mun snyrtilegri og beinskeyttari hátt. Þótt oft
deyi mun fleiri en í þessari senu, en fórnarlömbin
eru einungis þrjú, er ofbeldið yfirleitt hreinlegra
og þ.a.l. ásættanlegra. Leikstjórinn notar þannig
sína eigin þekkingu og áhorfenda á hefðbundnum
hetjudáðum og lokaatriðum til að draga fram
hversu tilgangslaus og misheppnuð aðgerðin er.
Eftir morðin reynir Travis að taka líf sitt, en
hann getur það ekki þar sem allar byssurnar eru
tómar. Hann hnígur niður í sófa og lögreglan
kemur. Með alblóðugri hönd beinir Travis fingri
að höfði sér eins byssu og hleypir af. Látbragðið
undirstrikar ósigur hans því þegar byssurnar
tæmast hefur hann ekkert vald lengur og hin til-
búna sjálfsmynd hrynur.
Myndavélin svífur burt af vettvangi og allt
bendir til að komið sé að endalokum myndarinnar
– og endalokum Travis. En svo reynist þó ekki
vera því á eftir kemur atriði sem er eins konar
eftirmáli. Þar kemur fram að eftir þessa atburði
er litið á Travis sem hetju. Hann lá í dái en er nú
búinn að jafna sig og á yfirborðinu lítur allt út fyr-
ir að vera í lagi. Betsy kemur til hans í bílinn og
segist hafa lesið um hetjudáð hans í blöðunum.
Koma hennar fram á sjónarsviðið opnar mögu-
leika á að þau endurnýji kynni sín en Travis hafn-
ar því og keyrir í burtu, líkt og hetja sem ríður ein
út í sólarlagið að hlutverki sínu loknu. Allt er slétt
og fellt, eða hvað? Travis lítur snöggt til hliðar og
við sjáum eitt andartak andlit hans speglast í
baksýnisspeglinum, rauður glampi og skerandi
ískur í bakgrunni. Síðan keyrum við áfram með
Travis og myndinni lýkur.
Hylltur fyrir hrottaleg morð
Þessi undarlegi endir minnir mann á að síðustu
mínútur myndarinnar hafa alls ekki vakið upp þá
tilfinningu að allt sé fallið í rétt horf eins og venj-
an er, þó að á yfirborðinu líti það þannig út. Nið-
urlagið er áleitið. Erfitt er að kyngja því að Trav-
is verði hetja eftir að hafa framið slíkt voðaverk
og honum sleppt lausum eins og ekkert hafi í
skorist. Með því að gera Travis að hetju mætti
líta svo á að samfélagið sé að breiða yfir eigin mis-
tök og vanmátt að takast á við afleiðingar stríðs
sem háð var í nafni þess. Travis varð ekki hetja
þegar hann þjónaði í stríðinu en er nú hylltur fyr-
ir hrottaleg morð og að hafa „frelsað“ barnunga
vændiskonu. En um leið og horft er framhjá
geggjuninni sem hefur búið um sig í huga hans,
geggjun sem hugsanlega á rætur að rekja til
Víetnamstríðsins. Travis er afurð samfélagsins
og með því að gera hann að hetju fyrir hrotta-
verkin er sú ábyrgð sem það ber á honum þurrk-
uð út. Afleiðingar athafna hans hafa sömuleiðis
verið þurrkaðar út, hetjudáðin, tvíræð eins og
hún er, stendur ein eftir. Sekt hans er afmáð eins
og sekt samfélagsins og blöðin hafa búið honum
og gjörðum hans þægilegan sess.
Sumir hafa túlkað lok myndarinnar þannig að
Travis sé algerlega læknaður. Honum hafi tekist
að hreinsa burt sína innri djöfla og hann geti nú
lifað sáttur við sjálfan sig og aðra. Í samfélagi
sem ekki er viðbjargandi hefur honum þó tekist
að hjálpa sjálfum sér. Slík túlkun myndi þó færa
Taxi Driver nær hefðbundnum hefndarmyndum
tímabilsins sem samþykkja að sumir séu rétt-
dræpir ef markmiðið gefur tilefni til. En þá væri
algjörlega litið framhjá hinu íróníska sjónarhorni
myndarinnar og hráum og köldum undirtóni
hennar. Því maður fær á tilfinninguna að Travis
sé alls ekki heill á geði í lokin og ef tekið er mið af
hegðunarmynstri sem mótast af þráhyggju eins
og þeirri sem Travis er haldinn, er ekki ólíklegt
að fljótlega muni sama ferli hefjast á ný. Augna-
tillitið í baksýnisspeglinum og ískrið í bakgrunni
undirstrika óstöðugleika Travis og gefa til kynna
að í speglum leigubílsins og í gegnum rúður hans
sýnist borgin söm og áður. Endurtekningin er
óhjákvæmileg.
Kraftur myndarinnar felst helst í írónískri
framsetningu en með henni er sett fram flókin
samfélagsgagnrýni. Hart er deilt á hið frjálslynda
samfélag sem virðist ekki geta ekki tekið al-
mennilega á þeim vandamálum sem að því steðja
og grípur þ.a.l. til yfirbreiðslu og bælingar. En
gagnrýnin beinist í fleiri áttir þvímyndin sýnir
einnig að þau viðhorf sem Travis stendur fyrir
eru byggð á bjagaðri skynjun á vandamálum
samfélagsins og að þær aðferðir sem hann og aðr-
ir sem vilja taka málin í sínar hendur nota geta í
raun og veru ekki leitt til annars en tilgangslauss
blóðbaðs.
lagsspegill
Höfundur er bókmenntafræðingur.Gervi Jodie Foster sem hin barnunga gleðikona Iris vakti miklar umræður á sínum tíma.
’Greinilegt er að Travisá í miklum vandræðum
með sjálfsmynd sína.
Hann er í eilífri leit að
fyrirmynd til að spegla sig
í, fyrirmynd sem veitti
brotakenndu sjálfi hans
heild. Hann leitar fyr-
irmynda bæði í klám-
myndum og í baksýnis-
spegli leigubílsins.‘
Lesbók Morgunblaðsins ˜ 7. ágúst 2004 | 9