Lesbók Morgunblaðsins - 07.08.2004, Page 5

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 7. ágúst 2004 | 5
eins og svo oft er þegar leitað er „þægi-
legra“ skýringa á fíkn, það er miklu frekar
skyggnst djúpt í karakterinn og – á allt að
því reiðilegan hátt – sagt frá stelpu sem
höfundur lýsir sem einhvern veginn gallaðri.
Þörfin fyrir að gleyma sjálfum sér, þessari
ófullkomnu sjálfsveru, að útþurrka hina
stöðugu og flóknu meðvitund um sjálfan sig,
er í því samhengi sögð hafa byrjað snemma
og límið var vinsælt ráð til þess:
Þessi límtripp voru ekki sérlega líflegar
samkomur. Við sátum eins og hænur á priki
í kojunum og einbeittum okkur að því að
anda hvert í sinn poka. Eftir örfáar sek-
úndur fóru augun í okkur að renna til eða
ranghvolfast og svo slaknaði smám saman á
andlitsvöðvunum og við urðum eins og van-
vitar í framan. Síðan misstum við stjórn á
hreyfingum okkar og fórum að leita til hlið-
anna. Þegar allur vindur var úr okkur sig-
um við saman. Ég kom einhvern tíma að
krökkunum í þessu ástandi og það var eins
og að koma að fjöldagröf þar sem dauðir og
deyjandi lágu saman í kös. (79)
Sjálfsævisögur byggja að sjálfsögðu á
minni og að höfundur segi eins satt og rétt
frá og mögulegt er. Ofdrykkja hefur hins
vegar í för með sér lygi og óminni og sögu-
maður hlýtur þá að einhverju leyti að vera
óáreiðanlegur. Þetta skapar athyglisverða
spennu í textanum, höfundur viðurkennir
marg oft að muna ekki eitt eða annað, mörg
smáatriði og nákvæm tilhögun atvika eru
löngu horfin úr vitundinni en sjálfskönnunin
sem er óvægin og leitandi er stöðugt í for-
grunni. Leitin að sjálfi virðist því í senn
vera upphaf drykkjunnar og endir hennar
og vera tilgangurinn með skrifunum. Og
höfundur lýsir ástandi sem liggur stöðugt á
mörkum tveggja heima, og hræðslunni við
að stíga skrefið til fulls í átt að heillegri
sjálfsmynd (ef slíkt er þá á annað borð
mögulegt):
Þangað til fyrsta ljóðabókin kom út var
ég í námi með vinnunni sem þýddi að ég
bætti við mig örfáum einingum á ári í öld-
ungadeildinni. Eftir það var hlutavinnan
ágætis afsökun fyrir því að mér rétt tókst
að merja ljóðabók gegnum hausinn á mér á
þriggja ára fresti. Ég var alltaf að vasast í
sömu málunum án þess að mér miðaði
áfram. Ég lauk aldrei við neitt sem ég tók
mér fyrir hendur. Ég fylgdi engu eftir út í
ystu æsar. Ég lagði mig aldrei alla fram. Ég
var hvorki menntuð né ómenntuð. Hvorki
sjúkraliði né skáld. Ekki venjuleg kona en
ekkert mjög óvenjuleg. Ég vissi aldrei í
hvorn fótinn ég ætlaði að stíga. (163)
Þetta óvissuástand, þetta hik við að ganga
alla leið, sem kannski mætti túlka sem kyn-
bundið ástand, virðist oft lýsa sér í hræðslu
við að fylgja eftir sínum metnaði, jafnvel
hræðslu við að hafa metnað. Í verkum sem
bókaútgáfan Bjartur hefur gefið út í serí-
unni Svarta línan, er hið sjálfsævisögulega
nokkuð áberandi.
Könnun sjálfsmyndar
Oddný Eir Ævarsdóttir í Opnun krypp-
unnar (2004) er eins og Sigurður Guð-
mundsson að kanna sjálfsmynd og búa til
karakter – hér er það samtíminn sem er í
forgrunni, verkið fylgir að hluta dagbók-
armynstrinu, en síðan eru æskuminningar
fléttaðar inn í ýmiss konar pælingar. Höf-
undur er að kanna sjálfsmynd og lýsir ýms-
um tilraunum sínum á því sviði og leit að
þessari sjálfsmynd í bókum, útlöndum, sam-
skiptum, minningum og lærdómi. Ýmsir
möguleikar eru kannaðir á ólíkum hliðum
sjálfsins, til dæmis með hárgreiðslu sem
eykur kvenleikann, þótt höfundur hvíli
kannski best í þeirri vissu að hún sé ís-
lenskur bóndadrengur. Öryggisleysið sem
minnst var á hér að ofan kemur fram hér
þegar Oddný rekur ástæður þess að hún fór
að læra heimspeki til þess að hún hafi verið
að forðast þá ákvörðun að verða rithöf-
undur:
Þegar svo námið varð of þrúgandi, þegar
ég fór að bera of mikla virðingu fyrir sögu
hugsunarinnar og afreksmönnum hennar,
varð ég að leika sama leikinn og gagnvart
skriftunum áður; sannfæra mig um að heim-
spekin væri ekki takmarkið í sjálfu sér og
því þyrfti ekki að taka hana svona dauðans
alvarlega [...] Allt sem ég gerði var leið að
öðru og ég fjarlægði mig öllu því sem kom
mér í of mikla nálægð við það sem virtist
vera mikilvægt og gæti hugsanlega leitt til
þess að ég tæki mig einn daginn of alvar-
lega. (18)
Þessi texti tekur sig heldur aldrei of al-
varlega, hugsanir, hugmyndir og minningar
eru settar á svið, það er leikið smá leikhús
fyrir lesandann þegar dregið er upp nýtt
efni úr kryppunni, ekki ósvipað því þegar
barn dregur upp úr öldruðum dótakassa
misvel-limaðar dúkkur, heillega bíla, gömul
spil (venjulega 49) og leiki sem löngu hafa
tapað merkingu sinni, svo úr verður það
brúðuleikhús sem undirtitill verksins vísar
til.
Bréfaformið hefur oft verið nýtt í þágu
skáldsögunnar, en í verki Eiríks Guðmunds-
sonar 39 þrep á leið til glötunar (2004) er
bréfaformið notað til samræðu um samtím-
ann, sem er skoðaður með hliðsjón af óró-
legu sjálfi. Sjálfskönnunin er hér meira og
minna óbein með ógrynni tilvísana í alls
konar bókmenntir og það sjálf sem mótast í
textanum er samansafn af skoðunum og
hugsunum sem verða til þegar sjálfið bregst
við ýmiss konar misvelkominni ertingu sam-
tímans, þar sem bókmenntirnar virðast
helst veita skjól.
Könnun Bjarna Bjarnasonar á sinni fortíð
í Andliti (2003) er að mestu leyti bundin við
ytri aðstæður og umhverfi frekar en ræki-
lega könnun á persónuleika. Hann notar ný-
yrði Guðbergs og nefnir sitt verk skáldævi-
sögu, sem að hluta er viðeigandi þar sem
hann býr að vissu marki til sögupersónu úr
sjálfum sér, þótt frásögnin sverji sig í ætt
við frekar hefðbundnar sjálfsævisögur. Til-
gangurinn er sá að sýna hvernig „neð-
anjarðarskáld“ – eins og hann kallar sig –
varð til og minnir í þemum og minnum um
margt á ýmsar sjálfsævisögur íslenskra rit-
höfunda.
Sloppið undan fjölskyldusögunni
Í stórum dráttum mætti fullyrða að fortíð-
arleit – þá á ég ekki við þá fortíðarleit sem
felst í sögulegum skáldsögum heldur í tíma
sem stendur okkur nær – í íslenskum bók-
menntum undanfarin 20 ár eða svo hafi
helst einskorðast við fjölskyldusögur af
ýmsum toga. Á þessu eru að sjálfsögðu und-
antekningar, þar mætti nefna bók Þórarins
Eldjárns Ég man: 480 glefsur úr gamalli
nútíð (1994), einstaklega heillandi könnun á
minni og fortíð og vasabækur Péturs Gunn-
arssonar (Vasabók 1989 og Dýrðin á ásýnd
hlutanna 1991), þar sem hann reynir að
festa hversdaginn á bók til að forða honum
frá því að verða umsvifalaust gleymskunni
að bráð. Undanfarin fimm ár má segja að
persónulegri skrif séu orðin meira áberandi;
einstaklingurinn virðist vera að sleppa und-
an fjölskyldusögunni, hann hefur fundið sér
rödd og kannar alls konar króka og kima
forms sjálfsævisögulegra skrifa. Franskar
tilraunir áttunda og níunda áratugarins með
‘autofiction’ gengu yfirleitt lengra í notkun
sinni á skáldskap en greina má í þessum
verkum, þótt sumt í þessum verkum minni á
þær tilraunir, sérstaklega í því að þessi ís-
lensku verk eiga flest sameiginlegt mjög
sterka meðvitund um formið, meðvitund um
stöðu sína sem texta en ekki einfaldrar end-
urspeglunar á ævi og sjálfi (hafi þá slíkt
nokkurn tíma verið til). Sú pólitíska hugsun
sem má sjá í verkunum er orðin grátóna
miðað við svarthvíta sýn kalda stríðsins og
réttindabaráttu minnihlutahópa í Bandaríkj-
unum sem minnst var á hér að ofan, og því
er hún undirförulli, en stöðug eins og óljóst
suð í bakgrunninum, og má ekki síst sjá í
verkum kvenna að samfléttun pólitíkur og
hins persónulega er flókin og margslungin
og bókmenntategundin er einstaklega vel til
þess fallin að kanna þessi tengsl.
 Bjarni Bjarnason, Andlit: Skáldævisaga (Reykjavík:
Vaka Helgafell, 2003)
Serge Doubrovsky, “Autobiographie/vérité/psychoanalyse’
í Autobiographiques: de Corneille à Sartre (París: PUF,
1988), bls. 61-79.
Eiríkur Guðmundsson, 39 þrep á leið til glötunar
(Reykjavík: Bjartur, 2004)
Guðbergur Bergsson, Faðir, móðir og dulmagn bernsk-
unnar (Reykjavík: Forlagið 1997)
- Eins og steinn sem hafið fágar (Reykjavík: Forlagið,
1998)
Guðrún Eva Mínervudóttir, Albúm: Skáldsaga (Reykja-
vík: Bjartur, 2002)
Philippe Lejeune, Le Pacte autobiographique. Nouvelle
édition augmentée (París: Éditions du Seuil, 1996)
Linda Vilhjálmsdóttir, Lygasaga (Reykjavík: Forlagið,
2003)
Oddný Eir Ævarsdóttir, Opnun kryppunnar: brúðuleikhús
(Reykjavík: Bjartur, 2004)
Sigurður Guðmundsson, Ósýnilega konan: SG tríóið leik-
ur og syngur (Reykjavík: Mál og menning, 2000)
Guðbergur Bergsson
Sigurður Guðmundsson
Þórarinn Eldjárn
og sjálfsmyndin