Lesbók Morgunblaðsins - 07.08.2004, Blaðsíða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 7. ágúst 2004
Á
fjögurra ára fresti er sem ríg-
urinn milli flokkanna tveggja,
sem skiptast á um að halda um
stjórnartaumana í Bandaríkj-
unum, Repúblíkana og Demó-
krata, umturni fjölmiðlalands-
laginu í einskonar vígvöll; lagt er af stað með
úthugsaðar áróðursherferðir sem nú orðið
jaðra nær undantekningalaust við hreinan og
kláran dónaskap, málefni týnast í skítkastinu
og ríkjandi vísdómur tengist ímyndasmiðum
og tölfræðingum. „Skilgreindu andstæðinginn
áður en hann nær að skilgreina sig sjálfur,“ er
herópið og fé flæðir í kistur sjónvarpsstöðv-
anna. Kosningarnar í ár, sem fara munu fram í
nóvember næstkomandi, virðast þó ætla að
vera með allra æsilegasta móti. George W.
Bush hefur safnað meiri fjármunum í auglýs-
ingapyngju sína en áður hefur þekkst, og er
e.t.v. ekki vanþörf á þar sem upplausnar-
ástandið í Írak er á hvers manns vörum, en
frambjóðandi Demó-
krata, John Kerry, hefur
sömuleiðis slegið öll met
innan síns flokks hvað
fjáröflun varðar, og dynur afrakstur fjárplógs-
hæfileika beggja á almenningi. Þá sýna flestar
skoðanakannanir að stjórnmálaflokkarnir
tveir eru nær hnífjafnir, líkt og í kosningunum
árið 2000, og hópur óákveðinna kjósenda er
minni en nokkru sinni fyrr.
Markvisst beint gegn Bush
Undir þessum kringumstæðum þarf ekki að
undra að framlag Michaels Moores til kosn-
ingabaráttu Demókrataflokksins, heim-
ildamyndin Fahrenheit 9/11, hafi vakið miklar
deilur, jafnvel meiri en síðasta mynd hans,
Bowling for Columbine (Keilað fyrir Columb-
ine; 2002), enda þykir gagnrýni hans á stjórn-
völd með eindæmum harðsvíruð. Moore upp-
lýsti snemma í framleiðsluferlinu að hann
hefði í smíðum verk sem markvisst væri beint
gegn stjórn ríkjandi forseta, og ætti helst að
stuðla að mannaskiptum í Hvíta húsinu. Þegar
Fahrenheit 9/11 hlaut svo Gullpálmann í
Cannes fyrr á þessu ári hófst orrahríðin fyrir
alvöru. Síðan hefur ekki verið hægt að þver-
fóta í bandarísku fjölmiðlalandslagi fyrir ýmist
upprifnum, reiðum, hneyksluðum eða hrifnum
ummælendum sem láta gamminn geisa um
kosti og galla myndarinnar – lengi vel án þess
að hafa séð hana því nokkur tími leið milli þess
sem myndin hlaut verðlaunin og hún var sýnd í
kvikmyndahúsum í Bandaríkjunum. Í miðju
hringiðunnar, og á forsíðum helstu tímarita
þjóðarinnar, stendur svo höfundurinn mikill
um sig og bara nokkuð ánægður af viðtölum að
dæma. Að sumu leyti þarf það ekki að koma á
óvart. Fahrenheit 9/11 hefur á fáum vikum
slegið vinsældamet heimildarmynda og mun
hugsanlega hafa áhrif á úrslit kosninganna í
nóvember.
Áróður eða heimildir
Brýnasta spurningin hlýtur að vera hvort
Moore lagi sig að umhverfinu sem lýst er hér
að ofan eða hefji sig yfir það. Er myndin dóna-
legur áróður, áróðurskenndur dónaskapur,
sem jafnsjálfsagt er að leiða hjá sér og reip-
togið sem birtist á bandarískum sjónvarps-
skjám í þrjátíu sekúndna lotum nú um mundir,
eða er um heimildarmynd að ræða, verk sem
leitast við að birta raunsanna mynd af atburð-
um undanfarinna fjögurra ára, kafa undir þá
yfirborðskenndu og einfölduðu veruleikasýn
sem ráðið hefur ríkjum í bandarískum fjöl-
miðlum? Er þetta með öðrum orðum áróð-
ursmynd eða eitthvað meira? Ef litið er til skil-
greiningar Íslenskrar orðabókar á hugtakinu
„áróður,“ en hún hljóðar svo: „umtal eða skrif
til að fá menn til að taka afstöðu með eða móti
e-u eða e-m,“ má þykja ljóst að myndin er
hreinn og klár áróður – tilvistargrundvöllur
myndarinnar er einmitt að fá áhorfendur til að
„taka afstöðu.“ Það er hins vegar annað mál að
orðinu „áróðri“ er gjarnan kastað fram á hugs-
unarlausan hátt sem skammaryrði og er þá
gjarnan átt við eitthvað annað en hugtakið
sem Íslensk orðabók skilgreinir. Gotneskt út-
lit Nürnberg-borgar á fjórða áratugnum og
ímynd Leni Riefenstahl vill þá gjarnan svífa
yfir vötnum, hugsanatengslin eru við lygar og
misindismenn sem draga almúgann á asnaeyr-
unum. Áróðursmeistarinn er hér orðinn að
glæpamanni sem svífst einskis til að ná fram
hagsmunatengdu ætlunarverki sínu. Ef áróð-
urshugtakið er notað í þessum skilningi er
jafnljóst að kvikmynd Michaels Moores er
ekki áróðursmynd.
Hér er mikilvægt að greina milli skoðana
leikstjórans, túlkunar hans á samhengi og
samfellu ákveðinnar sögulegrar framvindu, og
þess sem í myndinni er framsett sem stað-
reyndir. Sjálfsagt er að deila um túlkun
Moores á þýðingu atburða en ásakanir um að
hann fari með fleipur verða að byggjast á öðru
og meira en því að maður sé honum ósammála.
Þannig er ágætt að hafa í huga að Moore réð
stóran hóp staðreyndatékkara – hóp sem áður
starfaði við hið virta tímarit New Yorker – til
að fara yfir allar staðhæfingar sem fram koma
í myndinni. Áhrif þessa vinnuhóps eru líka
greinileg ef samanburður er gerður á frekar
galsafengnum staðhæfingum sem finna má í
nýjustu bók Michaels Moore, Dude, Where is
My Country? (Gaukur, hvar er landið mitt;
2003) og aðferðafræði kvikmyndarinnar sem
er mun varkárari. Þegar síðan er talað um
ákveðin atriði eins og t.d. fjárfestingar Sádi-
Arabíu í Bandaríkjunum eða fjárhagsleg
tengsl Bush-fjölskyldunnar við konungsfjöl-
skylduna er rétt að hafa í huga að viðkomandi
upplýsingar liggja ekki beinlínis á glámbekk.
Að taka til máls um efni af þessu tagi er ávallt
vandasamt. Þess má hins vegar geta að sá
hluti myndarinnar sem fjallar um þessi mál-
efni styðst við nýlega bók Craigs Unger,
House of Bush, House of Saud, sem hefur til
að bera þá heimildaskrá sem myndina eðlis
síns vegna vantar. Heimildaskrá sem New
York Times sá ekki ástæðu til að gagnrýna.
Að morgni ellefta september
En myndin hefur hlotið misjafnar viðtökur og
líkt og um fyrri verk Moores virðist stjórn-
málaskoðun ummælanda ráða miklu um við-
brögðin. Upp að ákveðnu marki er svo sem
ekki við öðru að búast. En stundum vill þó
keyra um þverbak. Dagblað í miðvesturríkjum
Bandaríkjanna hóf til dæmis umfjöllun sína
um myndina með orðunum, „Leikstjórinn hat-
ar augljóslega Bandaríkin og er á þeirri skoð-
un að Bandaríkjamenn séu hálfvitar.“ Kvik-
myndin, og höfundur hennar, eru með öðrum
orðum ásökuð um landráð. Svona upphrópanir
verða þreytandi til lengdar og er í raun erfitt
að svara. Hins vegar má fjalla sérstaklega um
tvö atriði í myndinni sem öðrum fremur hafa
kallað fram neikvæð viðbrögð. Annars vegar
er um atriðið að ræða þar sem Bush situr með
hópi skólabarna að morgni ellefta september
og les bókina Gælugeitin mín. Upptökur úr
skólanum sýna aðstoðarmann Bush hvísla að
honum að þjóðin hafi orðið fyrir árás, önnur
flugvél hafi lent á seinni turninum. Mín-
úturnar líða og Bush þykist hafa áhuga á bók-
lestrinum meðan hann virðist í raun ekki hafa
hugmynd um hvað gera skal. Á hljóðrásinni
má svo heyra Moore geta sér til um hvað sé að
fara í gegnum kollinn á forsetanum. Hitt
myndskeiðið sýnir Írak fyrir loftárásir Banda-
ríkjamanna. Brugðið er upp svipmyndum af
brúðkaupi, börnum að leik og öðrum hvers-
dagslegum athöfnum. Í seinna tilvikinu hefur
Moore verið gagnrýndur fyrir að bregða upp
of jákvæðri mynd af Írak. Er leikstjórinn að
gefa í skyn að allt hafi verið í himnalagi áður
en Bandaríkin gerðu innrás? Moore hefur
sjálfur svarað þessum ásökunum á máta sem
mér finnst sannfærandi. Í nýlegu viðtali spurði
hann einfaldlega hvort einhver hefði ekki vitað
að Saddam væri fantur. Bandarískir fjöl-
miðlar, og fjölmiðlar annarra landa í hermi-
leik, hafa ekki fjallað um annað í rúmlega tvö
ár. Það sem vantar í slíka umfjöllun er dýpt.
Moore reynir að benda á að þótt Saddam hafi
verið miskunnarlaus einræðisherra hafi
stærstur hluti þjóðarinnar gert sitt besta til að
lifa venjulegu lífi. Fólk gifti sig, fór á kaffihús,
börn léku sér með flugdreka. Pyntingarklefar
Saddams náðu ekki yfir allt landakortið –
handan alræðisins var annar veruleiki og
sprengjunum rigndi þangað. Hér má líka
benda á nýlega bók sænska vopnaleitarmanns-
ins Hans Blix, Disarming Iraq (Afvopnun
Íraks; 2004), þar sem bent er á þá einföldu
staðreynd að þótt það sé vitanlega æskilegt að
einræðisherrum víða um heim sé steypt af
stóli vanti um þessar mundir lagaleg úrræði til
að það sé hægt. Handahófskenndar innrásir
hingað og þangað í nafni mannúðar séu hé-
gómi einn, ef ekki yfirskin, og stangist á við
núverandi reglugerðir um sjálfræði þjóða.
Nauðsynlegt sé að taka skipulega á málunum í
alþjóðastofnun svo sem Sameinuðu þjóðunum
en eins og frægt er hunsaði Bush ráðleggingar
og samráð við þá ágætu stofnun.
Fyrra tilvikið er í raun vandasamara. Í ljósi
þeirra þungvægu atburða sem áttu sér stað
virðist erfitt að útskýra ráðleysi Bush að
morgni ellefta september. Tilgangur Moores
er reyndar augljós. Hann vill koma skila-
boðum áleiðis um ósjálfstæði forsetans –
benda á að án Dicks Cheney varaforseta sé
Bush líkt og brúða án strengja. Heldur bara
áfram að lesa um gælugeitina. Er þetta ósann-
gjarnt? Sumir vilja meina að svo sé. Spurt er
hvað forsetinn hefði svo sem átt til bragðs að
taka. Ekki vildi hann nú hræða börnin en
gjarnan er bent á einmitt þessa hlið málsins.
Ef forsetinn hefði skyndilega yfirgefið
kennslustofuna hefði orðið uppnám hjá börn-
unum. Skólastjóri viðkomandi skóla hefur til
að mynda gefið út yfirlýsingu um að Bush hafi
að sínu mati brugðist afskaplega vel við frétt-
unum. „Hvaða gagn hefði verið að því ef for-
setinn hefði sprottið á fætur og rokið út úr
stofunni?“ spyr hann. Vandasamt er að gera
upp við sig hvar sé best að byrja þegar svara á
svona málaflutningi. Í ljósi þess að í fyrsta
sinn síðan á öndverðri nítjándu öld hafði árás
verið gerð á meginland Bandaríkjanna er e.t.v.
ekki fjarstæðukennt að ímynda sér að forset-
inn hefði haft áhuga á að kynna sér nánar
málavöxtu. Án tafar. Í ljósi þess að hryðju-
verkaárásunum var ekki lokið, flugvélar undir
stjórn ræningja voru á þessari stundu enn í
loftinu á leið að skotmörkum, er líka hugs-
anlegt að hangs æðsta ráðamanns hersins, þ.e.
forsetans, hafi ekki verið mjög gæfuríkt. Mik-
ilvægar ákvarðanir, til að mynda hvort skjóta
ætti niður flugvélarnar, biðu undirskriftar for-
setans.
Best geymdur í barnaskóla
Kaldhæðnislegar tilgátur Moores um hugs-
anirnar sem kunna að hafa flogið í gegnum
huga Bush þessar löngu mínútur eru í raun
hálf vanmáttug tilraun til að skýra hið óút-
skýranlega. Á skólamyndbandinu sést stjórn-
kerfi Bandaríkjanna lamast, spurningin er
ekki endilega afhverju Bush gerir ekkert.
Kannski er hann bara glópur. Spurningin er af
hverju enginn annar gerði neitt. Fólkið í
kringum forsetann, leyniþjónustan, örygg-
isverðirnir, ráðgjafarnir – hafði forsetinn og
geitin hans bara gleymst? Var það kannski álit
þeirra sem voru að bregðast við ógninni að
Bush væri best geymdur í barnaskóla suður á
Flórída?
Gildi Fahrenheit 9/11 felst í því að birta
myndefni sem undir öðrum kringumstæðum
hefði ekki endilega komið fyrir sjónir almenn-
ings. Myndin er þess vegna heilmikið sjón-
arspil og Moore vinnur makvisst með forvitni
áhorfenda. Þá er boðskapurinn skýr og að
mörgu leyti áþekkur því sem Noam Chomsky
hafði fram að færa þegar hann tók við verð-
launum Sameinuðu þjóðanna í New York fyrr
á árinu.
Heiminum stafar ógn af Bush og kosning-
arnar í nóvember eru þess vegna afar þýðing-
armiklar. Kvikmyndin er síðan lóð Moores á
vogarskálarnar, nokkuð sem leikstjórinn sjálf-
ur telur nauðsynlegt framlag vegna þess að
„ekki er hægt að treysta Demókrötunum sjálf-
um fyrir kosningabaráttunni. Þetta er flokkur
sem tapar jafnvel þegar hann vinnur.“
Bálköstur hégómans
Mikilvægasta spurningin er hvort Moore lagar sig að umhverfinu eða hefur hann sig yfir það?
Michael Moore og deilurnar um Fahrenheit 9/11
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Eftir Björn Þór
Vilhjálmsson
vilhjalmsson@wisc.edu
’Ef áróðurshugtakið er notað í þessum skilningi er jafn-ljóst að kvikmynd Moores er ekki áróðursmynd.‘