Lesbók Morgunblaðsins - 14.08.2004, Blaðsíða 4

„Draumar eru augasteinn súrrealismans,
því þeir koma úr dulvitundinni og af-
hjúpa leyndar þrár. ... Draumarnir eru
á sinn hátt það súrrealískasta í bók-
unum, enda algerlega og skemmtilega
á skjön við sögurnar að öðru leyti. ...
Drauma sem þessa má sjá sem smá-
sögur innan skáldsagnanna. Þeir
eru alveg sjálfstæðir og óháðir
söguþræði þeirra.“ Svo fórust
greinarhöfundi orð um drauma í
verkum Sjóns fyrir þrettán árum.
Í grein þessari eru draumar í verk-
um hans enn og aftur viðgangsefnið,
en þó út frá nýjum forsendum. Myndskreyt-
ingar eru eftir Sjón og fengnar úr bókum hans.
’Ljóðið vefur upp á sig í súrreal-ískum leik, og er umframt allt
bæði fallegt og fyndið: fantasía á
glaðlegu flugi sem jafnframt rissar
upp dálítið uggvænlegar myndir.‘
Ú
r því ég hef kallað yður hingað eftir
meira en fimmtán ára hlé til að ræða
við yður þær nýjungar og end-
urbætur sem á þessum tíma kunna
að hafa bæst sálkönnun er ekki
nema rétt og við hæfi í mörgu
tilliti að vér snúum oss fyrst að stöðunni í
draumakenningunni. Hún á sér sérstakan sess
í sögu sálkönnunar og markar þar þáttaskil.
Með henni tók sálkönnun skrefið frá sállækn-
ingaraðferð og til djúpsálarfræði. Síðan hefur
draumakenningin verið hið sérstæðasta og sér-
kennilegasta auðkenni þessarar ungu vís-
indagreinar – án hliðstæðu á öðrum sviðum
þekkingar vorrar, nýr landskiki endurheimtur
úr höndum hjátrúar og dulhyggju. (Sigmund
Freud, Nýir inngangsfyrirlestrar í sálkönnun,
29. fyrirlestur, þýð. Sigurjón Björnsson, Reykja-
vík, Hið íslenzka bókmenntafélag 1997, 11.)
Svo mælti Sigmund Freud árið 1932, og vísaði
þar til eigin skrifa um drauma og draumráðn-
ingar. Þau eru ekki nema þrettán árin síðan ég
skrifaði BA-ritgerð í almennri bókmenntafræði um
verk Sjóns og þá hafði hann aðeins gefið út sínar tvær
fyrstu skáldsögur, auk ljóðabókahersins. Þar hafði ég þetta
að segja um drauma í verkum skáldsins: „Draumar eru
augasteinn súrrealismans, því þeir
koma úr dulvitundinni og afhjúpa leynd-
ar þrár. … Draumarnir eru á sinn hátt
það súrrealískasta í bókunum, enda al-
gerlega og skemmtilega á skjön við sögurnar að öðru leyti. …
Drauma þessa má sjá sem smásögur innan skáldsagnanna.
Þeir eru alveg sjálfstæðir og óháðir söguþræði þeirra.“ Eft-
ir að hafa fullyrt þetta rakti ég hvernig draumarnir, dag-
draumurinn „Fornar ástir“ í Stálnótt og „Draumur stóls-
ins“ í Engli, pípuhatti og jarðarberi kölluðust á við stef úr
ljóðum Sjóns og væntanlega hafði ég þá í huga að ljóðin
væru nær draumnum bæði í formi og efnistökum, já gott
ef mig rámar ekki í einhverjar miklar kenningar um þetta.
En aftur að núinu. Seinna í sömu grein segir Freud:
„Sjálfum var mér draumakenningin lífakkeri á þeim erfiðu
tímum þegar óþekktar staðreyndir trufluðu reynslulitla
dómgreind mína. Hvenær sem ég tók að efast um rétt-
mæti ótraustra niðurstaðna minna var það velheppnuð
ráðning merkingarlauss og ruglingslegs draums yfir á
rökrétt og skiljanleg sálræn ferli hjá dreymandanum
sem endurlífgaði trú mína á að ég væri á réttri leið“ (11).
Þegar ég las þessa klausu mislas ég í fyrstu óþekktar
staðreyndir fyrir óþekkar og datt af einhverjum ástæð-
um strax „Draumur stólsins“ í hug, en þar er lýst sex-
strendu herbergi með fjórum örnum, auk þess sem
fjallað er um gasellur sem borða glersalla og deyja.
Það mætti alveg hugsa sér einhverja fína óþekka
draumráðningu á þessu; hús eru náttúrulega freud-
ísk tákn fyrir sjálfan einstaklinginn og allt það
ókennilega sem býr innra með honum, enda breyt-
ist sjálfsmynd stólsins allnokkuð í draumnum, en
honum er lýst sem ofurvenjulegum stól sem seg-
ir sjálfur: „Ég er að vísu ósköp venjulegur stóll
úr skólastofu sjö ára barna“ (101). Í draumnum
er hann orðinn að virðulegum hægindastól.
Hinsvegar er óneitanlega eftirtektarvert að í
herberginu eru öllu fleiri veggir og horn en
við eigum að venjast. Þetta með gasellurnar
og glersallann er örlítið erfiðara viðfangs, en
það mætti hugsa sér, svona til að færa þetta
yfir á rökrétt og skiljanlegt sálrænt ferli,
að stóllinn þrái það frelsi sem fimir fætur
gasellunnar bjóði uppá, en óttist það um
leið, svona alveg eins og litla hafmeyjan
sem þráði að ganga á tveimur fótum, en
verkjaði ógurlega í hverju skrefi. Lík-
lega af því hún var í háhæluðum
skóm.
II
Nú ætla ég mér ekki hér að smætta
allt höfundarverk Sjóns niður í
nokkra drauma og segja að þeir séu
lykillinn að leyndardómi skáldsins.
Frekar langar mig að líta á drauminn sem einskonar leiðar-
hnoða í gegnum höfundarverkið, svona á svipaðan hátt og
Skugginn leiðir Stein í gegnum skuggaheiminn í Engli, pípu-
hatti og jarðarberi. Skáldsagan er tvöföld, ein saga segir frá
ungu pari, Steini og Mjöll, sem slappar af í sólríkum strandbæ,
en hin gerist í skuggaheimi,
þar sem skuggi með pípu-
hatt leiðir Stein inn í ann-
arlegan heim. Ekki er
ljóst hvort söguþræðirnir
tveir eru samhliða eða
fylgja hvor á eftir öðrum, og
þannig er hugmyndin um
hinn línulega söguþráð
flækt. Það má bera þetta
saman við súrrealískan bak-
grunn Sjóns, en súrreal-
isminn hlýtur að hafna öllum
einföldum hugmyndum um
línulegan tíma og sögu yfirleitt.
Og þannig er það einmitt í
draumum líka, auk
þess sem
draumurinn er
táknmynd landamæra
þessa heims og annarra og
það mætti vel hugsa sér sem
skuggaheimur Engilsins sé
einskonar draumaveröld
eða ástand.
Freud hafði auðvitað
meira að segja um drauma
en bara að þeir væru
sniðugir fyrir þróun sál-
könnunar, þeir eru líka
lykillinn að sjálfum
skáldskapnum, því í
kenningu sinni um
skapandi skrif rakti
hann þau allt aftur
til fantasíuheims
barna, sem þau
verða að losa sig
við þegar þau
fullorðnast, en
rithöfundar (og
hér er gefið í skyn
að þeir séu næstum
varhugaverðir, því
þeim hafi ekki tek-
ist nægilega vel
upp í þessu ferli)
nota sér í skrifum
sínum. Og svo
bendir hann á að
auðvitað séu
þessar fantasí-
ur og dag-
draumar ná-
skyldir svefn-
draumum
(sjá „Creat-
ive Reading
and Day-
dreaming“
frá árinu
1908). Líkt og
Freud greyið
átti við óþekk-
ar staðreyndir
að stríða átti
hann greini-
lega við
pennaöfund
að stríða og
játar reynd-
ar hálfpartinn
að hann langi
sjálfan til að geta
skrifað skáldskap.
Freud hélt
draumadagbók eins
og frægt er og þótt
ekki sé hægt að líta á
verk Sjóns sem slíka, þá
lýsti hann því yfir í samtali
við greinarhöfund í Þjóð-
menningarhúsinu, maí 2004, að hann notaði
oft þræði úr draumum sínum í skrifum.
Sjón hóf rithöfundarferil sinn sem ljóðskáld. Ungur
að árum eða 16 ára gaf hann út einblöðung með þremur
ljóðum og seinna sama ár fyrstu bókina, Sýnir (1978). 1979 var
Sjón meðal þeirra sem stofnuðu Medúsuhópinn, sem var al-
mennt og
aðallega
kenndur við
súrreal-
isma. Fyrir utan
ljóð og skáldsögur
hefur Sjón skrifað ljóð
og komið að kvikmynd-
um og samdi m.a. textana
við sönglög Bjarkar í félagi við
leikstjórann Lars von Trier, fyrir myndina
Dancer in the Dark (2000), en lag úr þeirri
mynd var tilnefnt til Óskarsverðlauna árið 2001.
Strax í fyrstu bókinni er að finna draumsýnir. Þetta ku
hafa verið ‘alvöru’ draumur:
Draumur
Fálma eftir mér
svartar hendur næturvætta,
aflíðandi dalur
baðaður grárri birtu,
sviplaust andlit á glugga
brostin augu,
úr sprungnum berki trjánna
blæðir, blæðir.
Í Sýnum er mikið af myndmáli þessara marka eða landa-
mæra sem Sjón hefur alltaf leikið sér að: í einu ljóði situr öld-
ungur með barnsandlit á mörkum dags og nætur og í öðru ljóði
strýkur stytta yfir andlit ljóðmælanda og hvíslar að honum orð-
unum „marmari, hold …“ Hér er á ferðinni kjörinn leikur fyrir
bókmenntafræðinginn, því hér má sjá einskonar frumstæða
mynd eða fyrirrennara leirbarnsins sem mótað er í Augu þín
sáu mig og opnar augun í lok Með titrandi tár. Í þeim skáldsög-
um leikur skáldið sér með goðsagnir og þjóðsagnir og drauma-
temað tengist goðsögnum og þjóðsögnum oftar en ekki, enda
ekki langt að fara, því íslenskar þjóðsögur eru stútfullar af
draumum og draumráðningum. Og þjóðsögur hafa verið skáld-
inu innblástur frá því fyrsta eins og kemur svo fallega fram í
ljóðabálkinum Sýnir, í samnefndri bók. Það kynnumst við ungu
ljóðskáldi sem hefur tileinkað sér ekki aðeins tungumál skáld-
skaparins heldur og tungutak þjóðsögunnar:
III
Skuggi
Hrær tungu þína
Veit mér af visku þinni
Skugginn mælti:
Túnriða sú er gandi rennir
gegnum flosþykk ský næturinnar,
hún
felur í barmi sínum lykil
lykil gerðan af hvítagulli
lykil þann er helgrindum upplýkur
Í næsta ljóði sveima blóðgaglar um og „hnita hringi hátt á
skýjadrúpni“. „Hver er feigur?“ er spurt og hempuklædd spá-
kerling svarar að það sé herrann með ljáinn sem sé kominn aft-
ur. Og þá þagna gandflugur, „því seiður missi mátt,/synir og
dætur næturinnar hverfa“. Alveg hreint dásamlega skemmti-
legar myndir og sláandi sterkar. Eins og ungra skálda er siður
er Sjón hrifinn af skrýtnum orðum og dramatískum stemn-
ingum og þrátt fyrir að orðgnóttin sé ekki eins mikil í síðari
bókum má glöggt sjá að þarna strax hefur hann náð tökum á
þeim hæfileika að skapa stemningu, hæfileika sem hann svo
fægir og pússar. Og draumar halda áfram að birtast í ljóðum: í
Ég man ekki eitthvað um skýin er ljóð sem heitir (mig dreymir)
(mig dreymdi). Þar birtist þetta þjóðsagnatema:
ég er í frakka
ermar nema við jörðu
nú koma hrafnar
þeir setjast á snjó
í kringum mig
Í ljóðabókinni Myrkar fígúrur (1998) eru lesanda færðar
fréttir frá undralandi og þjóðsagnafígúrur ganga ljósum logum.
Ljóðið „Svik“ er það ljóð sem passar best inn í þetta drauma-
tema en þar slær súrrealískum bjarma á sögu af draum-
kenndum svikum:
ég er haldinn gríðarlegum órum.
nú hef ég brugðist ljónsunga.
ég get ómögulega munað hvað það var sem ég átti
að gera fyrir hann en ég veit að ég gerði það ekki.
…
Skyndipróf í draum
Eftir Úlfhildi
Dagsdóttur
varulfur@centrum.is
4 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 14. ágúst 2004