Lesbók Morgunblaðsins - 14.08.2004, Blaðsíða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 14. ágúst 2004
Þ
jóð vor hefur í tímans rás gengið
á brattann í baráttu sinni fyrir
sjálfstæði sínu og fullveldi. Í því
lífsstríði sker þjóðin sig frá
flestum ef ekki öllum þjóðum,
að hafa háð þá baráttu frið-
samlega án blóðsúthellinga. Til þess að tjá
hugsjónir sínar og efla þjóðrækni, hefur þjóð-
in eins og önnur lönd notað merki og samein-
ingartákn, er tekið hafa á sig ýmsar myndir
og form.
Næst á undan þeirri gerð fánans, sem vér
nú höfum, var hinn svonefndi Hvítbláinn upp-
rennandi þjóðartákn. Það var
um aldamótin 1900, í þann
mund, er Ungmennafélags-
hreyfingin var með hvað mest-
um blóma. Hún hafði þjóðræknis- og frels-
ishugsjónir efst á stefnuskrá sinni með
kjörorðinu „Íslandi allt“. Hvítbláinn varð
þessari hreyfingu mikils virði, og hún tók fán-
ann upp á arma sína.
Þjóðlitir Íslendinga
Í ágripi af sögu fánamálsins og fl. eftir Birgi
Thorlacíus og gefið var út af forsætisráðu-
neytinu 1991, er að finna mikinn fróðleik um
þessi málefni. Hvítbláinn varð til fyrir atbeina
hins hugmyndaríka stórskálds, Einars Bene-
diktssonar. Hinn 13. mars 1897 ritar hann í
blað sitt Dagskrá á þessa leið: „Þjóðlitir Ís-
lands eru blátt og hvítt, er tákna himininn og
snjóinn og þessa tvo þjóðliti eina eiga engir
aðrir en Íslendingar. Nú er krossinn eins og
kunnugt er hið algengasta og helgasta flagg-
merki og er hann auðvita hið besta, fegursta
og greinilegasta merki, ef hann verður settur
rétt yfir allan fánann. Danski fáninn er því
með réttu talinn einn frumlegasti og fegursti
fáni. En Íslendingar geta einmitt tekið upp
fána, sem er jafn einfaldur, kristilegur og
frumlegur og sá danski. Það er hvítur kross í
bláum feldi.“
Þessi fáni öðlaðist verðskuldaðar vinsældir
Íslendinga og Einar Benediktsson lét ekki sitt
eftir liggja. Hann orti um fánann ljóðið: Til
fánans, Rís þú, unga Íslands merki“. Ljóðinu
lýkur hann á þessum ljóðlínum:
Meðan sumarsólir bræða
svellin vetra um engi og tún,
skal vor ást til Íslands glæða
afl vort undir krossins rún,
djúp sem blámi himinhæða,
hrein sem jökultindsins brún.
Þrátt fyrir vinsældir Hvítbláins, var fundið
að því og það með réttu, að hann líktist of mik-
ið gríska fánanum. Bent var á, að þessi sam-
líking fánanna gæti villt um fyrir sjófarendum
að gera greinarmun á hverrar þjóðar skipin
væru, t.d. í slæmu skyggni. Hið sama var talið
gilda um sænska fánann, hvað þetta snerti.
Úr vöndu að ráða
Konungur Dana neitaði að viðurkenna fánann
fyrir hönd Íslendinga, og dönsk yfirvöld voru
treg til þess að láta Íslendinga fá sérfána. Hér
var úr vöndu að ráða. Þá kom fram á sjón-
arsviðið Matthías Þórðarson síðar þjóðminja-
vörður. Á fundi í Stúdentafélagi Reykjavíkur
27. september 1906 sýndi hann fánahugmynd
sína, sem var eins og Hvítbláinn nema hann
hafði sett rauðan kross inn í miðju hvíta kross-
ins – góðu heilli, sem vér höfum fengið að
njóta æ síðan. Gat Matthías þess um leið, að
litirnir þrír táknuðu: „Fjallablámann, ísinn og
eldinn.“ En þar með var þó málið ekki útkljáð,
hvorki af hendi Dana né Íslendinga.
Á öðrum áratug síðustu aldar var áköf deila
og mjög heit á stundum innan Alþingis sem
utan, við konung og dönsku stjórnina, þar til
sá mikli dagur rann upp, að sambandslögin
gengu í gildi um leið og þríliti fáninn. Það er af
Hvítbláinn að segja að hann hélt áfram að
vera merki ungmennafélaganna. Bláhvíti fán-
inn varð skólamerki Menntaskólans á Laug-
arvatni. Þegar skólinn var stofnaður fékk
hann að gjöf Hvítbláinn úr silki sérsaumaðan,
sem kista Einars Benediktssonar var sveipuð
við minningarathöfn um hann í Dómkirkjunni
í Reykjavík 26. janúar 1940.
Það ber vott um aðdáun mína á þessum
fána, að þegar finna skyldi gott merki fyrir
æskulýðshreyfingu kirkjunnar á Akureyri, þá
varð fyrir valinu hvítur fáni með bláum fer-
hyrningi í efra stangarreit og í þeim bláa fer-
hyrningi var hvítur kross – sem sagt hvítblár
krossfáni. Þegar við séra Birgir Snæbjörns-
son, sóknarprestar Akureyrarkirkju, vorum
að velja tákn og myndir í steinda glugga
kirkjuskipsins, þá völdum við neðst í næsta
glugga við skírnarfontinn mynd af dreng og
stúlku í fermingarkirtlum, bæði með íslenska
þjóðfánann og þann hvítbláa með krossinum.
Þáttaskil í fánamálinu
Þá er loks að geta þess, sem gerði þáttaskilin í
fánamálinu, er sambandslögin gengu í gildi,
og Ísland varð frjálst og fullvalda ríki 1. des.
1918. Það verður jafnan talinn einn almerkasti
dagur í allri þjóðarsögunni.
Sunnudagurinn 1. des. var svo fagur sem
fremst má verða um þetta leyti árs. Um há-
degisbil var mikill mannfjöldi saman kominn
við stjórnarráðshúsið, en þar fóru aðalhátíð-
arhöldin fram. Aðalræðuna flutti Sigurður
Eggerz, settur forsætisráðherra. Hann var
málinu gagnkunnugur, enda barist mikið í
þessu máli og lagt mikið í sölurnar fyrir mál-
staðinn. Hann sagði: „Í dag byrjar ný saga,
saga hins viðurkennda íslenska ríkis.“
Þegar ráðherrann vék að fánamálinu, sagði
hann: „Í gær hefur konungur gefið út úrskurð
um þjóðfána Íslands, sem blaktir frá því í dag
yfir hinu nýja ríki. Fáninn er tákn fullveldis
vors. Fáninn er ímynd þeirra hugsjóna, sem
þjóð vor á fegurstar. Hvert stórverk, sem
unnið er af oss, eykur veg fánans. Hvort sem
það er unnið á höfunum í baráttunni við úfnar
öldur, eða á svæði framkvæmdanna, eða í vís-
indum og fögrum listum. Því göfugri sem þjóð
vor er því göfugri verður fáni vor. Vegur hans
og frami er frægð vor og konungs vors. ...Vér
biðjum alföður að hjálpa oss til að lyfta fán-
anum til frægðar og frama. Gifta lands vors og
konungs vors fylgi fána vorum. Svo drögum
vér fánann að húni.“ (Öldin okkar.)
Í sama bili sveif íslenski ríkisfáninn að hún
á stjórnarráðshúsinu. Og um sama leyti voru
fánar dregnir að hún víðs vegar um bæinn.
Áður en lengra er haldið, er rétt að minna á,
að vér vorum þá í konungssambandi við Dani
og til 17. júní 1944, þó konungsveldi Dana
væri oft erfitt Íslendingum, þá reyndist kon-
ungur og stjórnvöld oss þarna vel, er á hólm-
inn var komið.
Þegar litið er yfir þessi ummæli Sigurðar
Eggerts um þjóðfánann, kemur í ljós hvað þau
eru keimlík játningu Einars Benediktssonar
um Hvítbláinn. Þar svífur sami andinn yfir
vötnum, enda var um að ræða tákn fyrir þjóð-
ina í báðum tilfellum.
Með þökk og virðingu
Það sem einna fyrst kemur fram við athugun
á gildistöku sambandslaganna, daginn sem
þjóðin verður frjáls og fullvalda, 1. desember
1918, er, að þá er vígsludagur þjóðfánans í
orðsins fyllstu merkingu. Nú eru rúm áttatíu
og fimm ár frá því þetta gerðist og hálfu ári
betur. Fullveldisdagsins minnumst vér með
mikilli þökk og virðingu, og af framan sögðu
höfum vér jafn mikið og jafnvel ekki síður til-
efni til að minnast dagsins þjóðfánans vegna,
er hann var vígður og í fyrsta sinn dreginn að
húni á stjórnarráðshúsinu, vegna þeirrar full-
gildu og almennu þýðingar, sem hann hefur
fyrir hvern Íslending, hvar sem hann er
staddur og hvernig, sem högum vorum er
háttað.
Aldarfjórðungi síðar kom annar stærsti
dagur fullveldisins, sem fullkomnaði það, er sá
fyrri hafði lagt grundvöllinn að, sjálf lýðveld-
istakan. Báðum þessum dögum er þjóðfáninn
svo fast tengdur, sem hugsast getur. Sama
daginn, 17. júní 1944, er lýðveldistakan fór
fram á Þingvöllum verður það á þeim stað og
sama dag hið fyrsta verk hins fyrsta forseta,
Sveins Björnssonar, að undirrita lögin frá Al-
þingi um hinn íslenska þjóðfána. Hvað er
þjóðfáninn? Hann sýnir það, sem sagt er og
sungið í þjóðsöngnum og innsiglað í stjórn-
arskránni, 62. og 63. grein: Kristur er vor
drottinn – siðferðið góða – allsherjarregluna.
Hér tengist hvert öðru eins og hlekkir í keðju
líkt og nútíð og framtíð – fullveldið – lýðveldið
– tenging lands og þjóðar sem hver dagurinn
af öðrum tengist hinu ókomna. Fáninn er
ímynd, tákn um eyju, sem varð til af eldgosum
og ísbreiðum í úthafi, þar sem blámóðan ríkir
yfir og allt um kring, þar sem býr þjóð, er hef-
ur tileinkað sér að lifa í og fyrir hinn fórnandi
kærleik Guðs í Kristi.
Fáninn og friðarboginn
Hátíðarblærinn yfir 1. desember hefur eilítið
farið dvínandi sem fullveldisdagur vegna þess,
að þar er um einn tiltekinn atburð að ræða í
sögunni, svo stór sem hann er, þá vill hann
sem slíkur fara inn í 17. júní, en sem flagg-
dagur er hann alltaf jafn nýr sem og fáninn
fyrir augum vorum. Svo heillaður, sem ég var
af Hvítbláinn, þá hefur hinn þríliti íslenski
þjóðfáni náð enn lengra í þá átt, hvort sem
hann blaktir einn sér eða meðal annarra þjóð-
fána. Það eru litirnir og samræmið í þeim sem
er svo undurfagurt og geislandi. Það er greini-
lega „rauða krossinum“ að þakka. Það vekur
alltaf jafnmikla lotningu að horfa á fánann.
Þegar hann var mjög á dagskrá nýverið vegna
merkra tímamóta, bæði 85 ára afmælis full-
veldisins og atburða, sem af því hafa leitt inn-
anlands, í almennum umræðum. Áhugi minn
vaknaði á því að yrkja um fánann. Þá fann ég
líka samlíkingu með honum og friðarboganum
marglita ( 1. Móseb. 9:13) sem birtist oss í
þessum heimshluta með sína þýðingu og
augnayndi, sem ljóðið bendir til og hefst á:
Til þjóðfánans
Lag: Ó, fögur er vor fósturjörð
Sem friðarbogi í skýjum skín
svo skartar Íslands fáni.
Þitt útlit geislar – ásýnd þín,
hér eins og sól og máni.
Og fjallabláminn, helgist hann
sem hvítt og rautt kross merkið.
Næst jökulísnum eldhraun brann
er Ísland kraftaverkið.
Hann þjóðar tákn er það til sanns
– að því vér skulum hyggja. –
Á kristnum grunni Guðs og manns
er gott að mega byggja.
Ein er fánans leið ei löng
þó leið er hugsvið þegna.
í heila eða hálfa stöng
er hafinn upp þess vegna.
Skín yfir fáni Alþingis,
og æðst á vakt þar standi,
til forsjónar og fulltingis,
hann fyrir þjóð og landi.
Í musterum, og menntasal,
á miðum – landsbyggð yfir,
á ystu strönd sem innst í dal,
þar eins vor fáninn lifir.
Hann ruddi braut – Jón Sigurðsson
vor sómi – lands og þjóðar.
Og frelsið kom, hans fremsta von,
var fáninn vígður óðar.
Ó, vernda Drottinn borg sem byggð,
og bæði loft og sæinn.
Þín eilíf varir ást og tryggð,
þú Íslands blessar daginn.
„Fáninn er ímynd þeirra
hugsjóna sem þjóðin á fegurstar“
Morgunblaðið/Golli
Morgunblaðið/Jónas Erlendsson
Finna má samlíkingu með íslenska fánanum og friðarboganum marglita.
„Í dag byrjar ný saga, saga hins viðurkennda
íslenska ríkis,“ sagði Sigurður Eggerz, settur
forsætisráðherra, meðal annars 1. desember
1918 um leið og íslenski ríkisfáninn var dreg-
inn að húni í stjórnarráðshúsinu. Greinarhöf-
undur rifjaði upp fánamálið og orti ljóð fán-
anum til dýrðar.
Höfundur er biskup.
Eftir Pétur
Sigurgeirsson