Lesbók Morgunblaðsins - 16.10.2004, Blaðsíða 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 16. október 2004
H
öfundarverkið sem Jacques Derrida lætur eftir
sig er mikið að vöxtum og margslungið.
Fræðilegir erfingjar hans eiga að sama skapi
mikið verk fyrir höndum við túlkun og aflestur
þeirra rituðu og töluðu tákna sem hann náði
að koma frá sér áður en yfir lauk. „Arfleifð er
aldrei gefin, hún er alltaf verkefni“ skrifar hann í bók sinni Vofur
Marx. „Arfleifðin safnast aldrei saman, myndar aldrei samstæða
heild. […] Það sem maður erfir er ætíð leyndarmál – sem segir
„lestu mig – en verðurðu nokkurn tíma fær um það?““ Sá sem
gerir ekki annað en endurtaka arfinn, orð fyrir orð, staf fyrir
staf – hann er ekki erfingi í raun. Að erfa krefst umritunar, úr-
vinnslu sem felur í sér í senn að hin eftirlátnu skrif ganga aftur
og að þau víkja fyrir nýbreytninni. Slíkra erfingja óskaði hann
sér sjálfur: erfingja sem sýna arfleifðinni
„trúnaðarlausan trúnað“.
Möguleikarnir mega heita ótæmandi.
Textinn situr þarna og bíður, allir hillu-
metrarnir sem bera höfundarnafn hans, að ógleymdum öllum
skjölunum sem komið hefur verið fyrir í skjalasafni Kaliforn-
íuháskóla í Irvine og eflaust einhverjum textabrotum og ófrá-
gengnum ritsmíðum sem enn liggja á víð og dreif á heimili hans í
Ris-Orangis sunnan Parísar. Monsieur Texte: það var nafnbótin
sem bandaríski bókmenntafræðingurinn Geoffrey Hartman,
einn helsti forkólfur „afbyggingarhyggjunnar“ í Bandaríkj-
unum, gaf honum. Derrida var maður sem skrifaði, hann var
maður skriftarinnar, en hann var einnig, og ekki síður, lesandi í
sérflokki. Einstakur í sinni röð: yfirborðsmerking nægði honum
sjaldnast, hann varð að kafa í textann og takast á við hinstu rök
hans; að hætti franskra menntamanna trúði hann ekki á skýran
og afdráttarlausan greinarmun hins meðvitaða og hins ómeðvit-
aða og skirrtist því ekki við að ganga lengra, og kafa dýpra, en
höfundurinn sjálfur gerði (að því er best verður séð). Við slíkan
lestur vex textinn en hjaðnar ekki – og hin svokallaða „afbygg-
ing“ sem Derrida telst hafa stundað felst aldrei í öðru en því að
opna textann sem til athugunar er, setja hina einstöku þætti
hans í nýtt samhengi og bjóða þannig hinu óvænta, atburðinum –
sannleikanum – heim.
Dauðinn lætur víða á sér kræla í skrifum Derrida. Í kynngi-
mögnuðum „bókmenntatextum“ Maurice Blanchot fann hann
efnivið í lýsingu á hlutskipti okkar, okkar sem eftir lifum: dauð-
inn er að verki í okkur, við syrgjum hvert annað frá því að fund-
um okkar ber saman. Og við rætur hinnar kerfisbundnu og (of)
metnaðarfullu fyrirbærafræði Husserls fann hann lögmálið um
skilafrest (différance) sem liggur tilveru okkar, og alls sem er, til
grundvallar: að vera, það er að vera ólíkt og að slá sér á frest,
það er að vera ekki í sama skilningi og eilífðin eða Guð. Að vera
er að vera endanlegur. Takmarkaður. Dauðinn er hinsta tak-
markið, hinsti ómögulegi möguleikinn eins og Heidegger orðaði
það.
Er heimspeki Derrida þá af tagi handanhyggjunnar eins og sú
kristni sem Nietzsche og Spinoza gagnrýndu af svo miklum
þrótti? Er hún ekkert annað en afturgenginn Platonismi? Er
sannleikurinn ekki á okkar færi og veröldin tómur skuggaleikur
hins sanna heims sem bíður fyrir handan? Ekkert gæti verið
fjær sanni. Heimspeki Derrida er hvorki handanhyggja af þess-
um toga né kreddufesta sem telur sig geta fært sannleikann í
spennitreyju mannlegs máls og stillt honum upp á leiksviði eins
og trúði í sirkus. Með öðrum orðum er heimspeki Derrida ekki
frumspeki í hefðbundnum skilningi heldur er hún tilraun til að
móta hugsun um raunveruleikann, hvorki meira né minna, sem
þó væri alltaf eitthvað annað og meira (eða minna) en einföld
hluthyggja (realismi) sem gerir ekki annað en að endurtaka það
sem allir sjá, og stærir sig af því. Það sem Derrida sóttist eftir
var hýper-realismi. Það erfiðasta við hugsun Derrida er ef til vill
þetta: að hann er stöðugt á mörkunum, að hann hafnar einfeldn-
ingslegum forsendum tvenndahugsunarinnar (með eða á móti,
satt eða ekki satt) og leitast við að finna sér stað utan rökfræði
andstæðnanna. Hin algjöra andstæða er einfaldasta bragð hefð-
bundinnar frumspeki. The oldest trick in the book. Málið snýst
um að skapa nýja hugsun sem streitist í sífellu gegn freistingum
tvenndaspekinnar – gegn falsinu, gegn yfirbreiðslunni, gegn
lyginni, gegn „pakkalausninni“ – og heldur í staðinn á lofti
ósmættanlegri helgi hins einstaka í endalausri leit að nýjum leið-
um: nýjum flóttaleiðum, svo notað sé hugtak sem Deleuze mót-
aði en hefði allt eins getað átt rætur hjá fyrrverandi aðstoðar-
manni hans Derrida.
Helgi hins einstaka: það er að segja, með öðrum orðum, mik-
ilvægi samhengisins sem er í stöðugri verðandi en jafnframt
samt við sig. Hugmynd Hegels um samsemd samsemdarinnar
og mismunarins á sér beina samsvörun í hugsun Derrida. Hver
er munurinn á mér sem er í dag, og mér sem var fyrir tíu árum?
Ég er í senn sá sami og ég var þá og annar en ég var þá. Flóknari
er þessi hugsun ekki: í senn sá sami og ólíkur, samsemd hins
sama og hins ólíka, samsemdarins og mismunarins. Þannig vinn-
ur tíminn – á okkur og á öllu öðru sem er. Laufblað fellur af
hlyninum utan við gluggann minn. Það hefur gerst áður, þetta er
ekkert nýtt, en samt hefur það aldrei gerst áður. Fyrsta skiptið
er líka það síðasta. Þannig er því líka farið með orðin: hvert orð
fyrir sig hefur aldrei áður komið fyrir í nákvæmlega þessu sam-
hengi – en þó er ekkert nýtt við þessi orð. Annars gætum við
ekki lesið þau. Samhengið er gamalt og nýtt; við erum í senn
gömul og ný.
Hvers er sú hugsun megnug sem velur sér þessar leiðir í
Svartaskógi og/eða aldingarði hugsunarinnar? Hún getur til
dæmis mótað réttlætishugtak sem beitir sér án afláts gegn því
að ríkjandi ástand, hér og nú, slái eign sinni á hið ókomna. Post-
ular sáttarinnar og framfarahyggjunnar sem þreytast ekki á að
fylla eyru okkar með yfirlýsingum um að allt sé á besta veg, að
allt sé eins og best verði á kosið – og bæta síðan við: og fyrir alla
muni, ekki rugga bátnum, ekki raska stöðugleikanum, ekki
bjóða hættunni heim – þessir postular finna sér ekki jábræður í
hugsun Jacques Derrida. Réttlætið er ekki hér og nú – en það er
heldur ekki fyrirfram dæmt til að dveljast handan við sjóndeild-
arhringinn. Hver gæti svo sem verið þess umkominn að vísa því
yfir í handanheima? Slík athöfn væri, þegar öllu er á botninn
hvolft, sú sama og sú yfirlýsing að réttlætið sé hér og nú, sög-
unni sé lokið, ekkert sé eftir annað en að njóta sjónvarps-
dagskrárinnar og fylgjast með HM í knattspyrnu á fjögurra ára
fresti þangað til maður hrekkur uppaf. Er öllu fórnandi fyrir
sáttina? Auðvitað ekki! Eigum við að forðast að bjóða hættunni
heim? Engan veginn. Opnum gáttina, tökum á móti hinu
ókomna. Skilyrðislaus gestrisni sem segir „komdu“ við aðkomu-
manninn og ætlast til einskis af honum. Skilyrðislaus: ómöguleg,
ef til vill, hið ómögulega sjálft: en annars bíður okkar ekkert.
Annað en óréttlætið.
Samhengið í hugsun Jacques Derrida
Eftir Björn
Þorsteinsson
bjorntho@hi.is
Hýper-realismi „Það sem Derrida sóttist eftir var hýper-realismi.“
Höfundur vinnur að doktorsritgerð um heimspeki Derrida við
Université Paris 8.
J
acques Derrida kom til Íslands
haustið 1993 í boði Háskóla Ís-
lands. Við Páll Skúlason heim-
spekingur stóðum fyrir heim-
boðinu, en Derrida dvaldi hér í
tæpa viku með eiginkonu sinni
Marguerite. Hugmyndin um að fá Derrida til
landsins varð til tveimur árum fyrr þegar mið-
aldafræðingurinn mikli, Jacques Le Goff, var
staddur hér til að fjalla um Njáls sögu á þingi
um fornsögur og sam-
félag. Le Goff hafði
leyst úr afar pínlegri
stöðu Derrida í franska
háskólakerfinu. Derrida var orðinn langfræg-
asti heimspekingur Frakka, með prófessors-
stöður og heiðursdoktorsnafnbætur víða um
heim, en var enn í afar ótryggri stöðu heima
fyrir. Um miðjan áttunda áratuginn var Le
Goff rektor École des hautes études en
sciences sociales og beitti sér fyrir því að
Derrida fengi loks stöðu við sitt hæfi. Úr
þessu varð til vinátta sem við Íslendingar nut-
um góðs af, því að Le Goff tók að sér að tala
máli okkar við Derrida. Nokkrum mánuðum
síðar hitti ég heimspekinginn í París og þá
voru teknar ákvarðanir um tímasetningu
komu hans og hvað hann skyldi gera hér:
flytja tvo fyrirlestra, annan um bókmenntir
og hvað afbyggingin hefði að segja um þær,
hinn um sambandið við tungumálið.
Það var seinni fyrirlesturinn sem dró að sér
mestan mannfjöldann en ég man ekki eftir
meiri aðsókn hér á landi á nokkurn viðburð af
þessu tagi. Salur 2 í Háskólabíói troðfylltist og
fólk varð að sitja í tröppunum því að ekki voru
nóg sæti handa öllum! Þetta var merkileg
stund vegna þess að fyrirlesturinn var langur,
óvenjulegur og gerði kröfur til áheyrenda.
Heyrði ég marga segja á eftir að þeir hefðu
orðið fyrir þeirri merkilegu reynslu að hlusta
á ræðu sem þeir skynjuðu að væri afar mik-
ilvæg, en höfðu jafnframt ekki skilið nema
brot af því sem ræðumaðurinn sagði.
Derrida lagði út af reynslu sem hann hafði
orðið fyrir sem unglingur af gyðingaættum í
Alsír á árum seinni heimsstyrjaldar. Til að
þóknast Þjóðverjum höfðu frönsk stjórnvöld
þar svipt gyðingana í nýlendu sinni frönskum
ríkisborgararétti. Derrida var meinað að fara
í skóla og stóð þá í þeim einkennilegu sporum
að eiga ekki lengur hlutdeild í tungumálinu,
frönsku, sem þó var eini aðgangur hans að
heiminum, þar með talið að sjálfum sér, því
hann talaði ekkert annað tungumál. Fyrir-
lesturinn heitir „le monolinguisme de l’autre“
eða „eintyngi hins“ og hefur síðan komið út á
frönsku, ensku og vafalaust fleiri tungu-
málum. Margt af því sem einkennir hugsun
Derrida kom skýrt fram í fyrirlestrinum. Við
erum í þversagnakenndu sambandi við tungu-
málið. Í senn er tungumálið okkur að öllu leyti
framandi, ávallt tungumál Hins sem við beit-
um til að nálgast bæði hann og heiminn, en
um leið er það allt sem við erum, eina leið okk-
ar að okkur sjálfum, þetta sjálf okkar sem
verður þannig sjálfkrafa að einhverju öðru en
við: að Hinum.
Reynsla okkar af tungumálinu er því einnig
reynslan af klofningnum, ekki bara í okkur
sjálfum heldur í sjálfri tilveru okkar. Við erum
ávallt á leið frá fortíð til framtíðar, aldrei í
núinu því um leið og ég segi (eða hugsa) nú, þá
er stundin liðin, önnur komin, sem hverfur um
leið. Um leið og ég skynja nærveru einhvers
(einnig mína eigin) er hann ekki sá sem hann
var og hvort eð er er skynjun mín hugarsmíð,
eins konar texti í þeim víða skilningi sem
Derrida lagði í orðið þegar hann hélt því fram
að ekkert væri til utan textans, slagorð sem
allt of oft hefur verið snúið út úr af þeim sem
ekki gefa sér tíma til að hugsa.
Fjarri því að vera yfirlýsing um eins konar
geldingu hugsunar eða tungunnar, um að þau
séu ófær um að ná nokkrum tökum á heim-
inum, kallar þessi afstaða á nákvæma og ítar-
lega vinnu Derrida með grundvöll hugsunar
okkar í tungumálinu og hvernig við beitum
því. Þessa vinnu kallaði hann afbyggingu, en
hún er leið til að losna úr viðjum gamalla og
hamlandi hugmynda, til að endurnýja tungu-
málið og jafnframt hugsun okkar um heiminn,
okkur sjálf og aðra.
Þetta er erfitt en nauðsynlegt ef við viljum
ekki bara beita orðunum eins og bareflum
eins og allt of mikið er gert af í heiminum,
þ.m.t. á okkar opinbera vettvangi. Derrida
kennir okkur að betra sé að gefa sér tíma til
að hugsa, til að tala, til að brúa þetta bil sem
við getum ekki verið án, en þarf heldur ekki
að verða hyldýpi sem einangrar okkur hvert
frá öðru, ýmist í sinnuleysi eða hatri.
Nú þegar hann er allur sakna ég Derrida
og sannleiksástríðu hans, ástar hans á lífinu.
Ég sakna birtu hugar hans sem lýsti upp allt
það sem hann beindi sjónum sínum að og býr
enn – það er huggun harmi gegn – í skrifum
hans um ókomna tíð. Adieu et merci, Jacques
Derrida.
Að gefa (sér) tíma til að hugsa
Höfundur er prófessor í frönsku og miðaldabók-
menntum við Háskóla Íslands.
Eftir Torfa H. Tulinius
tht@hi.is
G. Hartman, J.H. Miller). 1980: Ver doktorsritgerð við Sorbonne. Tekur við fyrstu heiðurs-doktorsnafnbótinni sinni frá Columbia-háskóla í New York. Alls er hann sæmdur 21 Doctorat Honoris Causa. 1981: Stofnar ásamt J.-P. Vernant og nokkrum vinum Jan-Hus-samtökin (til stuðnings andófsmönnum
eða ofsóttum í hópi tékkneskra menntamanna). Fangelsaður í Prag eftir að hafa haldið bannaðan fund. Leystur úr haldi og rekinn frá Tékkóslóvakíu eftir afskipti François Mitterrand Frakklandsforseta og frönsku ríkisstjórnarinnar. 1983: Collège internatonal de philosophie stofnaður og Derrida valinn
fyrsti stjórnandi skólans. 1988: Eru veitt Friedrich Nietzsche-verðlaunin. 1994: Tilnefndur varaforseti Parlement International des Ecrivains. Tekur sæti í nefnd í Conseil Scientifique du Collège International de Philosophie og situr fram til 2000. 1995: Seminar á Capri, Ítalíu, um trúna, ásamt Gianni
Vattimo, Gadamer, Ferraris o.fl. Tekur þátt í stórri ráðstefnu við kaþólska háskólann í Louvain-la-Neuve, sem Michel Lisse skipuleggur. 1997: Tekur þátt í ráðstefnu í Cerisy um sjálfsævisöguna sem Marie-Louise Mallet skipuleggur. 1998: Ferðast til Suður-Afríku. Hittir Mandela. 2001: Ferðast til Kína.