Lesbók Morgunblaðsins - 16.10.2004, Blaðsíða 2

2 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 16. október 2004
!
UFFA! segja börn á Ítalíu
þegar þeim leiðist: uffa borið
fram úffa, rímar við múffa en
það er samt ekki besta lýsingin
heldur hvað þau eru fullorðin í
tóntegundinni – þetta er úffa
eins og allt sé dauðvonlaust og
ekkert gleðilegt, eins og allt sé
bara húseigendalög, sveppasýking og
skattar … Kannski engin tilviljun að
rímorðið muffa merkir ’mygla’.
Svipað er uppi á teningnum þegar
börn hér heima segja ooohh; eymd og
leti, tekur því varla að fara framúr,
taka upp úr töskunni, standa upp frá
skjánum, allt eitthvað svo yfir-
þyrmandi.
Hvað skyldi
vera svona þreyt-
andi, hvaðan kem-
ur þessi lífsleiði? Börn litast af umræðu
í kringum sig og líklega ekkert skrýtið
að þau séu grettin eða dofin ef full-
orðna fólkið á í sífelldum rifrildum,
deilum, þrasi …
Ég hef engar vísindalegar kannanir
að styðjast við en stundum finnst mér
neikvæðnin jaðra við að vera fasti í hér-
lendri þjóðfélagsumræðu. Eins og allt
sé í mínus, fyrirfram. Það eru heilu
pistlarnir um lélega sjónvarpsþætti,
heilu greinasöfnin um vonda stjórn-
unarhætti, heilu fréttatímarnir um
rifrildi ráðamanna, heilu dagblöðin um
lánleysi fólks og sorgir, heilu tímarits-
forsíðurnar um nýfrétta skilnaði, heilu
spjallþræðirnir og kaffiboðin um van-
hæfi þjálfara, pólitíkusa, nágranna …
Úffa!
Kannski helst að hitabylgjan síðsum-
ars hafi vakið vonir um heilbrigða nálg-
un. Þá naut fólk hverrar stundar í stað
gamla vanans; að leita að næstu lægð í
kortunum. Ólympíuleikarnir voru annar
kátur punktur – þar glöddust menn yfir
hverju skoruðu marki, vel heppnuðu
stökki, góðri skemmtan, í stað þess að
velta sér upp úr vonbrigðum. Kannski
vantar okkur einmitt þetta, meiri ung-
mennafélagsanda?!
Kunningi minn setti nýlega fram þá
torvísindalegu tilgátu að fjölmiðlar þar
sem ungt fólk starfar í meirihluta,
tímarit eins og Orðlaus og Undirtónar
sálugu, sjónvarpsstöðvar eins og Popp-
Tíví og Skjár1, jafnvel útvarpsstöðvar
kenndar við síbylju, nálgist efni sitt
með öðrum hætti en að framan hefur
verið rakið. Hjá þeim eigi niðurrifið
ekki heima. Þótt ýmsa greini á um inni-
hald eða gildi hinna nýrri miðla, má
samsinna því að lífsgleðin ræður þar
oftar en ekki ríkjum. Á móti fullyrða
einhverjir að ólíku sé saman að jafna,
inntakið sé ekki jafnalvarlegt og í
gömlu miðlunum og ábyrgðin líka allt
önnur. Við því eru mörg svör. Hugleiða
má t.d. hvort sé „alvarlegra inntak“,
frétt um þrílembda á eða umsögn um
tónleika nýrrar harðkjarnasveitar?
Umræða um lækkun tekjuskatts eða
spjallþáttur um kynlíf unglinga?
Ómögulegt er að fara út í slíkan sam-
anburð, enda ekki ætlunin hér að bera
saman efni heldur nálgun. Getur verið
að fólk sem skrifar aðsendar blaða-
greinar, fólk sem sækir stjórnmála-
fundi, fólk sem er innbyrðis ósammála,
menningarvitar, minnihlutahópar … ég
nenni ekki að telja alla upp en ég meina
yfir höfuð margt miðaldra fólk – getur
verið að það gæti eitthvað lært um lífs-
gleði og jákvæða nálgun með því að
skoða fjölmiðla ungs fólks, með því að
hlusta á unglinga tala saman, með því
jafnvel að hlera börn að leik?
Ég er ekkert viss um að börn eða
ungmenni nenni alltaf að læra það sem
fyrir þeim er haft. Til dæmis ef það
sem fyrir þeim er haft er stútfullt af
neikvæðni. Þau eru sniðugri en svo. Ég
held að þegar þau segja úffa eða
ooohhh og hengja haus – þá séu þau
bara að hæðast, herma eftir lífsþreytu
hinna eldri í merkingunni: Gvuð, hvern-
ig nennið þið að vera svona mygluð?!
Þið sem gætuð haft það svo svakalega
skemmtilegt!
Eftir Sigurbjörgu
Þrastardóttur
sith@mbl.is
Úffa –
eins og
múffa T
öluvert hefur verið fjallað um þá
ákvörðun fjölmiðla að birta myndir af
dauðamönnum þeim sem vígasveitir í
Írak hafa rænt og síðan tekið af lífi.
Fangarnir hafa verið færðir í appelsínugula
galla og sitja frammi fyrir myndavél með al-
vopnaða böðla sína að baki sér. Sviðsetningin er
nánast alltaf eins og hana þekkir svo til hvert
einasta mannsbarn á Vesturlöndum.
Áhrifin sem þessar myndir vekja liggja ekki
síst í þeirri staðreynd að fangarnir munu brátt
deyja, að þeir eru þegar látnir á þeirri stundu
sem þeir birtast á sjón-
varpsskjánum. Brostin
augu þeirra stara á okk-
ur, grunnur andardrátt-
urinn er sem dauða-
hrygla, munnurinn er skældur í grettu og
nánast hreyfingarlausir bíða þeir þess sem
verða vill. Líf þeirra er nú aðeins mælt í mín-
útum og sekúndum. Andlit Nicks Berg, Eugene
Armstrong, Jacks Hensley og Kenneths Bigley
búa yfir ólýsanlegum leyndardómi, við þykj-
umst sjá í svipmóti þeirra vitneskju sem aðeins
verði fengin á mörkum lífs og dauða.
Ljósmyndir af föngum sem bíða aftöku hafa
verið greindar af táknfræðingum á borð við
Roland Barthes. Hér skipa þó dauðamyndirnar
frá Írak sérstöðu. Sjálfa aftökuna má nálgast á
netinu og ekki síður skiptir máli að fórn-
arlambið er sér meðvitandi um miðlunar-
hlutverk dauða síns, það hefur sem fréttaneyt-
andi margoft borið honum vitni á síðustu
mánuðum. Í breskri hryllingsmynd frá 1960
segir frá kvennamorðingja sem vopnaður kvik-
myndavél murkar lífið úr fórnarlömbum sínum
um leið og hann festir dauða þeirra á filmu. En
það nægir honum ekki. Framan á kvikmynda-
vélina setur hann spegil svo að konurnar geti
sjálfar tekið þátt í dauða sínum, séð sjálfar sig
deyja. Hvað gæti verið skelfilegra en að verða
vitni að eigin dauðdaga? Dauða kvennanna í
Peeping Tom mætti greina sem póstmódern-
ískan hrylling þar sem miðlunarvopn mynda-
vélarinnar er notað til þess að magna skelfingu
augnabliksins, snúa sjónarhorni þolandans að
honum sjálfum en ekki frá honum.
Ef Vesturlandabúum var ætlað að spegla sig
í ægilegum dauða Nicks Berg, er myndskeiðinu
ekki síður beint gegn öllum þeim sem á þessari
stundu sitja í haldi mannræningja. Myndirnar
af því þegar böðlarnir lesa upp dauðadóminn yf-
ir Berg rétt áður en þeir bregða sveðjunni á
háls hans og skera af honum höfuðið hljóta að
hafa magnað skelfingu Armstrongs, Hensleys
og Bigleys, sem rétt eins og við hljóta að hafa
drukkið í sig ótta fangans, og sem ólíkt okkur
hljóta að hafa vitað að brátt yrði eins komið fyr-
ir þeim, að þeir sjálfir yrðu meðbræður Bergs í
dauðanum. Þeir hljóta einnig, líkt og við, að
hafa þekkt hrjúfa og kornótta áferð myndskeið-
anna sem báru dauða þeirra vitni, höktið í
myndinni sem fengin er af netinu, staðsetningu
fórnarlambsins og böðlanna, fánann með slag-
orðunum í bakgrunni atburðanna. Dauðamenn-
irnir þrír höfðu þannig ítrekað séð með hvaða
hætti dauða þeirra bæri að höndum og hvernig
honum yrði miðlað um heimsbyggðina alla.
Aftökur eru ekki fyrst og síðast stúdía í tákn-
fræði, en þær eru formbundin athöfn sem er
ætlað að bera sekt sakborningsins vitni og rétt-
látu valdi þeirra sem taka hann af lífi. Í les-
andabréfi sem birtist í Morgunblaðinu fyrir
tveimur vikum kom fram gagnrýni á þann hátt
innlendra fréttamanna að lýsa dauða gíslanna í
Írak sem aftöku. Bréfritari telur að með því sé
„gefinn í skyn sá möguleiki að einhver réttlæt-
ing geti þrátt fyrir allt fundist fyrir þessum ill-
verkum“. Hvetur hann síðan blaðamenn til að
kalla verknaðinn fremur viðbjóðsleg morð.
Ég held þvert á móti að það sé ekki síst rit-
úalísering aftökunnar sem vekur með Íslend-
ingum viðbjóð, því að í henni er dauði fórnar-
lambsins ekki lengur merkingarlaust morð,
heldur ógnvænlegt miðlunarform valds sem
birtir háleitan tilgang, og manngildishugsjónir
eins og réttlæti og öryggi þegnanna. Fyrir vikið
verður aftakan enn andstyggilegri. Þannig er
myndunum af dauða gíslanna ekki aðeins ætlað
að vekja ótta og skelfingu meðal íbúa Vest-
urlanda og veikja þá þannig í trúnni á aðgerð-
irnar í Írak. Myndunum er einnig ætlað að
fanga hátíðleika stundarinnar, sýna táknrænan
rétt öfgamannanna til að dæma og lífláta óvini
sína. Sjálf myndatakan er þannig jafnframt
staðfesting á því að hér hafi aftaka farið fram
fremur en morð. Morðingjar festa ekki morð á
skjal eða filmu, en aftöku ber ætíð að lýsa með
nákvæmri og smámunasamri skýrslu. Aftökum
fylgir alltaf skrifræði og því siðfágaðri sem
þjóðin er, því meira verður skrifræðið.
Dauði gíslanna í Írak birtir okkur and-
styggilegan hrylling aftökunnar án þess að mik-
ið sé gert til að fela raunverulegt inntak hennar.
Spurningar um sekt eða sakleysi gufa upp
frammi fyrir feigðargrettu dauðamannsins sem
horfir í augu okkar og bíður þess að dómurinn
sé lesinn yfir honum og aftakan fari fram. Í
Bandaríkjunum hafa um 700 fangar verið tekn-
ir af lífi síðustu 10 árin. Þar er höfuð sakborn-
inganna ekki skorið af með hnífi í nafni fram-
andi málstaðar og aftakan er ekki fest á filmu
þó að nákvæm lýsing á öllu sem viðkemur henni
sé birt strax að henni lokinni. Eitursprautan er
tilraun til að sterílísera frumstætt mannhatrið
sem býr að baki athöfninni, hún er lítt dulbúinn
barbarismi, en í þeim feluleik brýst raunveru-
leg sturlun hugmyndarinnar best fram. Að því
leyti þykir mér eitursprautan ógeðfelldara
drápstæki en rafmagnsstólinn, gálginn, fallöxin
eða jafnvel sveðjan.
Dauði gíslanna í Írak á að vekja með okkur
raunverulegan og djúpstæðan viðbjóð. En hann
á einnig að vekja okkur til umhugsunar um
réttarkerfið í öllum þeim löndum þar sem aftök-
ur eru enn daglegt brauð, hvort sem þau heita
Súdan, Íran, Kína, Nígería eða Bandaríkin.
Dauðinn í Írak
’Aftökum fylgir alltaf skrifræði og því siðfágaðri semþjóðin er, því meira verður skrifræðið.‘
Fjölmiðlar
Eftir Guðna Elísson
gudnieli@hi.is
Mér finnst eiginlega að maður eigi að skrifa minningargrein um Derrida. Ekki þaðað hann hafi haft nein áhrif á mig eða mótað mig á nokkurn hátt – heldurkannski barasta vegna þess að ég fór einu sinni á fyrirlestur hjá honum. Það var
í Háskólabíói síðsumars 1993, ég man ekkert hvað hann sagði, skildi minnst í því, en
fannst nauðsynlegt að líta þetta umtalaða furðufyrirbæri. Ég bauð stúlku sem ég hafði
kynnst kvöldið áður með mér á fyrirlesturinn. Það var sérkennilegt stefnumót. Kannski
hafði heimspekingurinn franski meiri áhrif á hana en mig því nokkru seinna tók hún sam-
an við skáld sem er þekkt fyrir að setja saman óskiljanlega texta.
Í tilefni af andláti Derridas dreg ég úr hillu hjá mér lítið kver sem mér áskotnaðist fyr-
ir ekki alls löngu. Keypti það á útsölu. Bókin er enn í plastinu er ég hræddur um. Ég fjar-
lægi plastið og opna bókina. Les:
„Núna vil ég tilkynna að á þeim stað þar sem hún rístur blæju sannleikans og eftir-
mynd geldingarinnar, þ.e. í átt að líkama konunnar, má og verður að meta spurninguna
um stílinn í ljósi hinnar stærri spurningar um túlkun á texta Nietzsches, um túlkun túlk-
unarinnar, um túlkunina í einu orði; til að leysa úr spurningunni eða til að ógilda fram-
setningu hennar.“
Þetta er eiginlega alveg dýrlegt! Ætli það sé skiljanlegt á frummálinu? […]
Þetta er allt svona. Tekið úr bókinni Sporar – Stílar Nietzsches sem kom út hjá
Bókmenntafræðistofnun í fyrra. Samt segir á kápu að þetta sé aðgengilegasta rit
Derrida. […]
Ég las það í blaði að þegar Derrida var gerður að heiðursdoktor í Cambridge hafi nán-
ast legið við uppreisn í háskólabænum forna. Bretar hafa alltaf verið á verði gagnvart
óskiljanlegum heimspekingum frá meginlandinu. Hins vegar fylltu Derrida og félagar
upp í gatið sem marxismi skildi eftir sig í háskólum í Bandaríkjunum – þar varð speki
hans að torskiljanlegu runki í hæsta gæðaflokki. En það var svosem ekki karlinum að
kenna – það er ekki hægt að kenna lærimeisturum um alla vitleysuna í aðdáendum sínum.
Egill Helgason
Silfur Egils | www.visir.is
Á verði gagnvart hinu flókna
Morgunblaðið/Skapti Hallgrímsson
Afstæði – afstaða.
I Jacques Derrida er ekki allra, það er ljóst, enþað sama má segja um flesta afburðamenn á
hvaða sviði sem er, þeim tekst að segja hluti
sem aðrir hafa enn ekki komið auga á og oft
með þeim hætti að aðrir eiga erfitt með að sjá
út úr augum, stílbeitt orðin þyrla upp rykinu
sem hefur safnast fyrir í
huga viðtakandans.
Derrida kom fram á sjónarsviðið á afar gagn-
rýnum tímum á síðari hluta sjöunda áratug-
arins. Frakkland varð eiginlega að aðalsögu-
sviði þessara uppreisnartíma. Þar kom fram
hópur hugsuða sem vildu brjótast út úr alda-
langri hefð í heimspeki og hugvísindum. Þetta
var sannkallaður suðupottur sem við njótum
enn góðs af. Í viðtali sem Jean Birnbaum,
blaðamaður á Le Monde, tók við Jacques Derr-
ida 18. ágúst síðastliðinn og var endurbirt í
blaðinu á þriðjudaginn var talar Derrida um
skapandi ólgu þessara tíma: „En því má ekki
gleyma að á þessari „blómlegu“ tíð var ekkert
öruggt og lítil sáttfýsi. Allt snerist um mun,
mismun og skoðanamun í þessari kreðsu sem
var allt annað en einsleit og sem fáránlegt er að
spyrða saman í kippu og kalla „68 hugsuði“ […]
maður verður að vera þessum skoðanamun
trúr, þ.e. halda samræðunum áfram – t.d. við
Bourdieu, Lacan, Deleuze, Foucault sem ég hef
meiri áhuga á en þeim sem fjölmiðlarnir hanga
utan í þessa dagana (að sjálfsögðu með und-
antekningum). Ég held þessari rökræðu lifandi
til að hún fletjist ekki út og verði klisjunni að
bráð.“
II Í viðtalinu er Derrida harðorður um þá semhafa gagnrýnt þessa kynslóð og vilja af-
greiða hana í fáum orðum og kalla hana óskilj-
anlega eða óþarfa. Hann varar við ræktarleysi,
hræðslu við hið flókna og heimsku: „Það sem ég
hef sagt um mína kynslóð gæti einnig átt við
fortíðina: Biblían, Platon, Kant, Marx, Freud,
Heidegger osfrv. Ég vil ekki afneita nokkrum
sköpuðum hlut, ég get það ekki. Vitið þér, að
læra að lifa, það hlýtur að vera narsískt: maður
vill lifa eins mikið og eins lengi og hægt er,
bjarga sér, þrauka, og rækta allt það, sem er
svo margfalt magnaðra og merkilegra en mað-
ur sjálfur en er samt hluti af þessu litla
„ég-i“[…] Að krefjast þess af mér að ég afneiti
því sem hefur mótað mig, því sem ég hef unnað
svo heitt, jafngildir því að biðja mig um að
deyja. Í tryggðinni er að finna eins konar sjálfs-
bjargarviðleitni. Að hætta við flókna útskýr-
ingu, þversögn eða flækju vegna þess að ein-
hverjum kynni að þykja hún tormelt eða þá
vegna þess að tiltekinn fréttamaður, sem kann
ekki einu sinni að lesa, ekki einu sinni bók-
artitil, þykist viss um skilningsleysi lesanda eða
áhorfanda og að fyrir vikið muni áhorfskann-
anir hrapa og þar með tekjur hans sjálfs, er í
mínum huga óásættanleg óhæfa. Það er eins og
að biðja mig um að játa mig sigraðan, og leggj-
ast flatan – eða deyja úr heimsku.“
Neðanmáls
Lesbók Morgunblaðsins Kringlunni 1, 103 Reykjavík, sími 5691100, Útgefandi Árvakur hf. Umsjón Þröstur Helgason, throstur@mbl.is Auglýsingar sími 5691111
netfang augl@mbl.is Bréfsími 5691110 Prentun Prentsmiðja Árvakurs hf.