Lesbók Morgunblaðsins - 16.10.2004, Blaðsíða 15

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 16. október 2004 | 15
ÞETTA merkilega ritverk kom út á síðast-
liðnum vetri og hefur undirritaður því haft það
lengi til lesturs. Merkileg reynsla var það að
sökkva sér niður í hjáverk manns, sem þó er
svo stórt í sniðum að margir hefðu talið sig
fullsæmda af því einu. Og ekki hefði ég varið
til þess svo miklum tíma, ef ég hefði ekki fund-
ið að þar sat ég við fótskör óvenjulegs hæfi-
leikamanns, sem spannaði margar greinar
húmanískra fræða og þar sem eldur hugsjóna
brann á arni. Ég var kominn í skóla hjá mikl-
um kennara.
Björn Sigfússon var mikilvirkur á ritvell-
inum. Ritaskrá hans, sem tekin hefur verið
saman og birt er í lok fyrra bindis telur 564 rit-
smíðar. Þar kennir margra grasa. Í upphafi
fyrra bindis hefur lesendum til hagræðis verið
gerður útdráttur úr ritgerðum í fyrra bindinu.
Þar eru ritgerðirnar flokkaðar eftir efn-
issviðum: Saga og fornleifafræði (40 greinar),
bókmenntafræði, málfræði og nafnfræði (10
greinar), bókasöfn (4 greinar), heimspeki og
siðfræði (2 greinar). Samantektin var gerð af
Guðlaugi R. Guðmundssyni. Í seinna bindinu
er mikill fjöldi greina, stórra og smárra um hin
margvíslegustu efni. Þar eru pólitískar grein-
ar, greinar um íslensk mál, afmælisgreinar,
eftirmæli, ritdómar margir o. fl. o. fl. Alls eru
þar um 90 innfærslur. Það er því augljóst að í
bindunum tveim er einungis rúmur fjórðungur
af ritsmíðum Björns.
Í allra stærstu dráttum má segja að í fyrra
bindinu sé hinn hámenntaði, sérfróði fræði-
maður í öndvegi, en í því seinna mætum við
manninum Birni Sigfússyni, blóðheitum hug-
sjónamanni, trúleysingja með næma réttlæt-
iskennd, sósíalista og þjóðernissinna. Þá eru
hér einnig fjögur viðtöl við Björn Sigfússon, öll
fróðleg og skemmtileg hvert á sinn veg.
Stundum hefur verið á orði haft að Björn
Sigfússon væri torskilinn höfundur. Því skal
ekki neitað, að þegar hann setur sig í fræðileg-
ustu stellingarnar, eins og í sumum ritgerð-
unum sem birtust í tímaritinu Sögu, er hann
ekki auðveldur til skilnings. Mun fleiri eru þó
ritsmíðarnar þar sem allt liggur ljóst fyrir. Og
ávallt er tungutak hans hreint og þróttmikið
og ekki ótítt að það sé borið uppi af skáldleg-
um hagleik. Þingeyskt alþýðumál eins og það
gerðist best var honum í blóðið borið og mót-
aður var hann af miklum lestri fornsagna. Það
leynir sér ekki.
Ég sé ekki ástæðu til að fjalla um efni fram-
angreindra ritsmíða. Það yrði langt mál, og til
þess er ég naumast fær. Ég naut lestursins og
læt nægja að koma þeim skilaboðum áleiðis til
væntanlegra lesenda.
Um helmingur seinna bindis er ævisaga
Björns – Björn Sigfússon, ættir hans og ævi – ,
sem Ólafur Grímur, sonur hans hefur samið.
Raunar er þessi ævisaga heil bók, um hálft
fimmta hundrað blaðsíður.
Saga þessi fer hægt af stað, ef svo má segja,
og langt mál hefur verið skrifað, þegar kemur
að Birni sjálfum. Björn var Mývetningur, af
kunnum ættum þar nyrðra. Margt þarf að
segja frá fólki hans, ættmennum, skyldleika-
tengslum í marga ættliði. Fyrir þann sem
ókunnugur er mývetnskri ættfræði er þetta
býsna flókið. Hér er allt meira og minna flétt-
að saman og sömu nöfnin koma aftur og aftur:
Hólmfríðar, Jónar og Pétrar o.s.frv. Síðar í
frásögninni er svipaður háttur hafður á með
ættir Droplaugar, konu Björns.
Ítarlega er sagt frá heimilisaðstæðum í upp-
vexti Björns. Þær voru vægast sagt einkenni-
legar og að sumu leyti átakanlegar og nánast
óskiljanlegar. Ég veigra mér við að fara um
þær frekari orðum. En í rauninni gætu þær
verið tilefni til sérstakrar faglegrar umfjöll-
unar. Á ég þar við afstöðu Sigfúsar föður
Björns og Hólmfríðar ömmu hans til móður
Björns og bróður. Það er dapurleg saga.
Faðir Björns var fátækur maður og lítt fær
til að kosta Björn son sinn í skóla, þó að aug-
ljóst væri að hann hafði frábærar námsgáfur.
En Björn dreif sig til náms af eigin rammleik,
þó að seint yrði. Hann lauk námi frá Kenn-
araskóla Íslands, stúdentsprófi, magisters-
prófi í íslenskum fræðum og að lokum dokt-
orsprófi. Allt gerðist þetta á undraskömmum
tíma og með frábærum árangri, svo að betra
hefur ekki sést. Var þó Björn kominn með fjöl-
skyldu áður en námi lauk. En hann var atorku-
maður að hverju sem hann gekk og tók alla þá
vinnu sem bauðst, hvort heldur hún var lík-
amleg eða andleg. Þannig var Björn alla tíð.
Þrátt fyrir æðstu menntagráðu hafði hann
aldrei á sér neitt höfðingjasnið og taldi fátt
ósamboðið virðingu sinni, svo fremi að það
væri heiðarlegt.
Á fyrri árum fékkst hann nokkuð við pólitík,
ritstýrði blöðum og skrifaði þar mikið, þótti
róttækur og trúlaus, enda alinn upp í því um-
hverfi nyrðra. Hann óx upp í hinu merkilega
menningarumhverfi, þar sem sjálfmenntaðir,
fátækir bændur lásu fræðirit á Norðurlanda-
málum og ræddu flóknari og nýstárlegri kenn-
ingar en aðrir landsmenn. Líklegt þykir mér
að þessi viðhorf Björns hafi valdið því að hon-
um var hafnað, þegar hann sóttist eftir pró-
fessorsstöðu við Háskóla Íslands. Slíkt var
ekki einsdæmi við þá stofnun. En að lokum
fékk hann þó stöðu sem Háskólabókavörður.
Því starfi gegndi hann með miklum sóma uns
hann lét af störfum fyrir aldurs sakir. En ekki
lagði hann þá árar í bát, heldur settist á skóla-
bekk og lauk B.A.-prófi í landafræði á áttræð-
isaldrinum
Ævisaga Björns Sigfússonar er vel samið
rit. Mér virðist hún vera sérstaklega vönduð
og nákvæm, kannski óþarflega nákvæm stund-
um. Fyrir marga lesendur hygg ég að ætt-
fræðin þyki fullmikil og flókin. Höfundur er
einstaklega hreinskilinn og hlífist ekki við að
fjalla um sitthvað, sem margir ævisöguritarar
hefðu sjálfsagt kosið að láta liggja í láginni.
Það leynir sér ekki að sá sem um pennann
heldur er vísindamaður, nákvæmur, heið-
arlegur og vandaður. Í aftanmáli er mikið ít-
arefni, skýringar, viðbætur og annað, sem les-
anda má að gagni koma. Miklar skrár eru í
bókarlok. Ekki verður sagt að höfundur ævi-
sögunnar og umsjónarmaður útgáfunnar
hampi sjálfum sér, því að talsvert þarf fyrir
því að hafa að leita uppi hver hann er.
Í upphafi ritverksins ritar Jónas Krist-
jánsson, fyrrum forstöðumaður Árnastofn-
unar á Íslandi, skínandi góðan formála – Björn
Sigfússon, spekingur með barnshjarta. Þar
lýsir hann Birni, námsgáfum hans, visku og
sérstæði á eftirminnilegan hátt.
Sá sem þetta ritar kynntist Birni Sigfússyni
nokkuð á síðustu árum hans sem Háskóla-
bókavörður. Hann varð mér eins og öðrum
minnisstæður. Ég fékk að reyna einstaka
hjálpsemi hans, hógværð og látleysi. Mér þyk-
ir því vænt um þetta ritverk og þakka þeim
sem að því stóðu fyrir að hafa fengið það í
hendur.
Óvenjulegur
hæfileikamaður
BÆKUR
Ritgerðir – Ævisaga
I. bindi, XL + 658 bls; II. bindi XIII + 900 bls. Ólafur
Grímur Björnsson sá um útgáfuna. Háskólaútgáfan,
Háskóla Íslands. Reykjavík 2003.
Úr ritverkum Björns Sigfússonar háskólabókavarðar
Björn Sigfússon (1905–1991).
Sigurjón Björnsson
Kvikmyndir
Borgarbíó, Akureyri:
Anacondas
Blindsker



 (SV)
Dodgeball


 (SV)
Collateral



 (HL)
White Chicks
 (HJ)
Háskólabíó
Wimbledon
Shark tale
Næsland


 (HJ)
Collateral



 (HL)
The Terminal



 (SV)
The Bourne Supremacy




 (SV)
Laugarásbíó
Shark Tale
Cellular
Dodgeball


 (SV)
Collateral



 (HL)
Anchorman


 (HL)
Á Saltkráku
Regnboginn
Anacondas
Blindsker



 (SV)
Cellular
Dodgeball


 (SV)
Dís


 (HJ)
Man on fire


 (HL)
Notebook


 (HL)
Sambíóin Reykjavík,
Keflavík, Akureyri
Excorcist, the beginning
Wimbledon
Shark tale
Resident Evil: The Apocalypse


 (SV)
Yu-Gi-Oh!
Collateral



 (HL)
The Princess Diaries 2


 (HL)(HJ)
Thunderbirds


 (SG)
Shrek 2



 (SV)
Gauragangur í sveitinni



 (SV)
Smárabíó
Anacondas
Blindsker
Dodgeball


 (SV)
White Chicks
 (HJ)
Pokémon 5
 (HL)
Grettir/Garfield
(SV)
Myndlist
Café Cultura: Olga Lúsía Páls-
dóttir, Gullið haust. Til 24. okt.
Gallerí +: Kristján Steingrím-
ur Jónsson, innsetning. Málað
með jarðvegi. Til 31. okt.
Gallerí Banananas: Sigrún
Hrólfsdóttir opnar einkasýn-
ingu. Nýjar teikningar og
skúlptúr. Til 7. nóv.
Gallerí I8: Gjörningaklúbb-
urinn. Til 23. okt.
Gallerí Skuggi: Sigrún Guð-
mundsdóttir (Sifa) – Stillur.
Sýningin samanstendur af
textílverkum. til 24. okt.
Gallerí Sævars Karls: Ingi-
björg Hauksdóttir sýnir óhlut-
bundnar myndir. Til 14. nóv.
Gerðarsafn: Í blóma/En
cierne, spænsk nútímamynd-
list unnin á pappír. Til 7. nóv.
Gerðuberg: Alþýðulistamað-
urinn Sigurður Einarsson sýn-
ir olíumálverk í Boganum.
Náttúra og þjóðtrú. Til 30. okt.
Grafíksafn Íslands: Salur ís-
lenskrar grafíkur. Ragnheiður
Ingunn og Þórdís Erla Ágústs-
dætur – Helgir staðir og Minn-
ingarbrot. til 31. okt.
Hafnarborg: Margrét Sigfús-
dóttir „Óður til Íslands“, og
Valerie Boyce. Til 8. nóv.
Hallgrímskirkja: Haustsýning
Magdalenu Margrétar Kjart-
ansdóttur í fordyri kirkjunnar.
Til 25. nóv.
Íþróttahúsið Eiðum: Dieter
Roth. Til des.
Kjarvalsstaðir: Ragna Ró-
bertsdóttir – Kynngikraftur.
Til 31. okt.
Kling og bang: Ólöf Björns-
dóttir, Lopameyja. Til 24. okt.
Kunstraum Wohnraum, Ása-
byggð 2, Akureyri: Ulrike
Scoeller. Til 21. okt.
Listasafn Akureyrar: Boyle-
fjölskyldan. Til 24. okt.
Listasafn ASÍ, Freyjugötu:
Guðjón Ketilsson, „Verkfæri“
og Kolbrún S. Kjarval,
„Hljómur Skálanna“. Til 7.
nóv.
Listasafn Íslands: Tilbrigði við
stef: Guðmunda Andrésdóttir
– yfirlitssýning. Sýning á for-
vörslu í Listasafni Íslands. Til
31. okt.
Listasafn Reykjanesbæjar:
Ása Ólafsdóttir myndlist-
arsýning. Til 17. okt.
Listasafn Reykjavíkur –
Ásmundarsafn: Maðurinn og
efnið. Yfirlitssýning. Til 2006.
Listasafn Reykjavíkur – Hafn-
arhús: Erró, Víðáttur. Yfirlits-
sýning. til 27. feb 2005.
Listasafn Reykjavíkur – Kjar-
valsstaðir: Ragna Róberts-
dóttir Kynngikraftur. Til 31.
okt.
Listasafn Sigurjóns Ólafs-
sonar: Mánasigð. Grænlenska
listakonan Isle Hessne.
Norræna húsið: Norður og
niður, samsýning norrænna
listamanna. Til 31. okt.
Nýlistasafnið: Grasrót #5,
ungir íslenskir listamenn sýna.
Einnig í sal Orkuveitu Reykja-
víkur. „Sú kynslóð sem við
köllum „grasrót“ er því víðs-
Safn – Laugavegi 37: Ívar
Valgarðsson, blönduð tækni.
Pieter Holstein, grafík og mál-
verk. Til 24. okt. Harpa Árna-
dóttir, málverkasýning til 7.
nóv.
Safn Ásgríms Jónssonar:
Þjóðsagnamyndir Ásgríms
Jónssonar.
Salur íslenskra myndlist-
armanna: Jónas Bragi Jón-
asson. Ný og eldri verk.
Slunkaríki: Jón Óskar, blönd-
uð tækni á pappír. Til 17. okt.
Leiklist
Austurbær: Hárið, lau.
Borgarleikhúsið: Chicago,
lau. Lína Langsokkur, sun.
Belgíska Kongó, sun.
Broadway: Með næstum allt á
hreinu, lau. Allra meina þjónn,
lau.
Hafnarfjarðarleikhúsið: Úlf-
hamssaga, lau.
Íslenska óperan: Sweney
Todd, sun.
Leikfélag Akureyrar: Svik,
sun.
Loftkastalinn: Hinn útvaldi,
sun.
Þjóðleikhúsið: Svört mjólk,
lau. Edith Piaf, lau. Dýrin í
Hálsaskógi, sun. Böndin á
milli okkar, sun.
fjarri öld stefnuyfirlýsinganna,
þ.e. módernismanum. Hún rís
ekki gegn viðteknum gildum
en virðist hins vegar velta sér
upp úr þeim frekar en ögra eða
endurskoða með einhverjum
hætti. Margt af verkunum
virkar því sem tilbrigði við út-
lit. Lítið um leit að sérstöðu
eða tilraunir listamanna til að
skilgreina sig í nýju samhengi.
Nokkur verk á sýningunni
koma þó nær manni en önnur
og þessi verk bera hana uppi
og gera hana áhugaverða á að
líta. Helst ber að nefna verk
Hildigunnar Birgisdóttur sem
hefur náð að gæða myndlist-
arsköpun sína trúverðugleika
og myndbandsgjörningur
Hildar Margrétardóttur hittir
ágætlega í mark þótt listakon-
an eigi það til að reyna fyndið
látbragð sem fer forgörðum.
Uppátækið er nógu fyndið fyr-
ir. Sérstaklega ef maður skoð-
ar það í samhengi við þetta
vandamál grasrótarinnar. En
myndskeiðið sýnir listakonuna
leita að inntaki fyrir listaverk
og safna því í botnlausa fötu.“
Jón B.K. Ransu. Stendur fram
í nóvember.
Safnasafnið: 11 nýjar sýn-
ingar.
HVER skilur mannvonsku og þjáningar 20.
aldarinnar ef skáldin, sem lifðu og þjáðust
með henni, skilja hana ekki? Þó eru það
helst skáldin sem leita svara. Flestum öðrum
nægir að neyta frétta á sjónvarpsskjánum af
allri grimmdinni áður en þeir vafra yfir á
næstu stöð til að hlæja með nýrri öld sem
býður upp á sömu skemmtun. Hvað fylgir
skáldi á erfiðum tímum? spyr Tadeusz Roze-
wicz í minningarljóði um Paul Celan. Mikill
hluti ljóðanna í bók hans Lágmynd, sem ný-
lega kom út í ágætri þýðingu Geirlaugs
Magnússonar, leitar svara við þessari spurn-
ingu. Hvað merkir að vera skáld, hvað merk-
ir að vera manneskja í svona heimi? Er
furða þótt skáldin spyrji? Rödd hans er
fremur lágvær og jarðbundin þó að á bak við
hana sé einhver rómantískur strengur sleg-
inn. Jörðin er nálægt. Það hefur skáldið lært
af lífinu. Fyrstu ljóð hans birtust skömmu
eftir stríð, skömmu eftir verstu helför mann-
kynsins í landi hans, verstu hryðjuverk allra
tíma. Skáldið spyr í einu kvæði hví guð hafi
yfirgefið sig og hvers vegna það hafi yfirgef-
ið guð? Það getur ekki lifað með guði og
ekki án hans. Og í ljóðinu um Celan dregur
Rozewicz einnig upp mynd af guðlausum
heimi, heimi óvissu og leitar:
guðirnir yfirgáfu veröldina
skildu eftir skáldin
en brunnarnir
svelgdu munnana
rændu okkur máli
við erum á ferð og búum
við veginn
frekar þar en hér
Eftir hörmungar nasismans tók við líf í
annarri þögn, þögn undir kúgunaroki hins
stalíníska skrifræðis. En jafnvel þegar þeirri
kúgun lauk var það ekki hlutskipti skáld-
anna að hrópa á torgum heldur hjúfra sig
saman í hljóðu muldri eins og skáldið lýsir
svo vel í enn einu minningarljóðinu, til Korn-
el Filipowicz. Þau eru mörg í þessari bók.
Það var hlutskipti skáldanna umfram allt
annað að reyna að halda sjálfum sér óbrjál-
uðum og varðveita ofurlítið af mannlegri
reisn:
ég reyndi
að tala máli
hins óháða skálds
þess sem lætur ekki undan
í Varsjá Lundúnum Róm
Moskvu París Kraká eða Panká
lengi þögðum við
það hafði okkur
lærst á 44 ára
vináttu
Þýðing Geirlaugs er einlæg, einföld,
hljómmikil og jarðbundin og henni fylgir
hann úr hlaði með inngangi um pólsk eft-
irstríðsáraskáld og skýringum sem eru þarf-
legar íslenskum lesendum sem þekkja lítt til
pólsks veruleika.
BÆKUR
Ljóðaþýðingar
eftir Tadeusz Rozewicz. Geirlaugur Magnússon
þýddi. Uppheimar 2004 – 94 bls.
Lágmynd
Skafti Þ. Halldórsson