Lesbók Morgunblaðsins - 16.10.2004, Blaðsíða 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 16. október 2004 | 11
R
icardo Eliecer Neftalí Reyes Bas-
oalto fæddist í Parral í Chíle þann
12. júlí árið 1904. Hann lést á spít-
alanum Santa María í Santiago,
Chíle, þann 23. september árið
1973. Reyes var sonur hjónanna
Rosa Basoalto de Reyes og José del Carmen
Reyes Morales. Hinn ungi Reyes hóf snemma að
yrkja ljóð og fékk þau birt í heimalandi sínu undir
hinum ýmsu dulnefnum. Árið 1920, þá 16 ára að
aldri, tók skáldið sér nafnið Pablo Neruda og
fylgdi það honum ævilangt.
Neruda fluttist til Sant-
iago á unglingsárunum þar
sem hann nam kennslufræði
og frönsku í þeim tilgangi að
gerast kennari í faginu. Hann tók ötulan þátt í
listalífi skólans, sendi frá sér ljóð sem unnu til
verðlauna, en einnig var hann meðlimur bók-
menntaklúbba og vann að útgáfu tímarita. Neruda
hvarf síðar frá námi og helgaði sig ritstörfum.
Með fram skrifum sínum sinnti Neruda sendi-
ráðsstörfum í Rómönsku Ameríku, Asíu og Evr-
ópu ásamt því að taka þátt í stjórnmálum í heima-
landi sínu. Hann ferðaðist víða um heim og ljóð
hans hafa verið þýdd á fjölmörg tungumál, ís-
lensku þar á meðal. Hann hlaut bókmenntaverð-
laun Nóbels árið 1971.
Kæri Neruda
Nú þegar 100 ár eru liðin frá fæðingu þinni, og
rúm 30 ár frá andláti þínu, finnst mér viðeigandi
að rita um þig fáein orð, kæri Pablo Neruda.
Þeir sem þekktu þig og störfuðu með þér lýstu
þér sem mikilfenglegri og litríkri persónu sem
naut þess að vera til. Þú kvaðst ekki vilja vera hor-
aður og eymdarlegur eins og rómantísku skáldin;
þú kaust heldur að vera feitur líkt og Balzac en
ekki renglulegur eins og Béquer. Í þínum augum
var tími rausæisins og feitu skáldanna upp runn-
inn. Þú kunnir að njóta lífsins og undir þér helst
umvafinn vinum. Með þeim var drukkið og borðað,
skrafað og skemmt. Við langborðið í húsi þínu í
Isla Negra settistu ávallt í skipstjórastólinn og
stjórnaðir leikjum og sagðir brandara með miklu
látbragði. Einnig hélstu oft og tíðum grímudans-
leiki og dansaðir vals á þinn einstaka hátt, líkt og
þú stigir öldur, og var öðrum skemmt að fylgjast
með tilburðum þínum. Matur og drykkur voru
mjög mikilvægir í þínu lífi eins og má glögglega
sjá í ljóðum þínum. Og að deila þeim með vinum
gaf enn meira gildi. Yfirleitt léstu matreiða nóg
svo þú gætir boðið gestum og gangandi í mat en
oftar en ekki komu fleiri við en þú áttir von á svo
að skammta varð naumlega á diskana. Þú varst
heldur ekki spar á rauðvínið sem þér þótti best að
drekka úr lituðum glösum. Þú varst þekktur fyrir
að drekka hraustlega en án þess þó að það kæmi
niður á glaðlegu og blíðu háttalagi þínu. Þú varst
einnig haldinn söfnunaráráttu og safnaðir meðal
annars glerflöskum af öllum stærðum og gerðum,
skeljum og kuðungum sem þú skreyttir húsið þitt
með, stafnlíkönum sem þú komst fyrir hér og hvar
og auðvitað bókum frá öllum heimshornum. Á
margan hátt varstu sérvitur en það var einmitt
sérviska þín sem gerði þig að þeirri ógleymanlegu
persónu sem þú ert. Sagt er að þegar þú komst
upp á fjallstopp Macchu Picchu og leist yfir rúst-
irnar hafirðu sagt: „Upplagður staður til að snæða
grillað lambakjöt.“ Síðar þegar þú varst inntur eft-
ir þessari upphrópun sagðirðu kæruleysislega:
„Það getur verið [...] að ég hafi sagt einhverja vit-
leysu. En það er eitthvað sem kemur oft fyrir okk-
ur Chílebúa; þegar eitthvað hreyfir við okkur
verðum við slóttugir og segjum hvað sem er til að
eyða því“.
Náttúran og umhverfið höfðu mikil áhrif á þig
og ættjörð þín, sem og Ameríka í heild sinni, var
þér mjög kær. Það tók þig sárt að vera gerður út-
lægur og þurfa að fara huldu höfði í eigin landi og
síðar flýja þína heimahaga. Þú varst kommúnisti
og stoltur af því og barðist fyrir hag þeirra sem
voru úti á jaðrinum og höfðu veika rödd í sam-
félaginu. Um óréttlætið í Rómönsku Ameríku
sagðirðu meðal annars:
La Compañía Frutera Inc.
se reservó lo más jugoso,
la costa central de mi tierra,
la dulce cintura de América.
Bautizó de nuevo sus tierras
como «Repúblicas Bananas»,
sobre los héroes inquietos
que conquistaron la grandeza,
la libertad y las banderas,
estableció la ópera bufa.
sem átti sér stað í Ameríku skildi ég að minn
mannlegi tilgangur var ekki annar en að samsama
mig afli fólksins, sameinast með blóði og sál, með
ástríðu og von, því einungis af þeim gnægtabrunni
spretta nauðsynlegar breytingar fyrir rithöfunda
og fólkið.)
Hinn 11. september 1973 framdi Augusto Pin-
ochet valdarán í Chíle og lét taka félaga þinn
Salvador Allende af lífi. Tólf dögum síðar lést þú af
völdum krabbameins – sögðu læknarnir, en úr
sorg sögðu þínir nánustu.
Við hin sem þekktum þig aðeins af ljóðum þín-
um höfum hrifist og orðið snortin, fyllst lotningu
og komist við, fellt tár, flissað og hlegið er við
skyggnumst inn í þann heim sem þú hefur skapað.
Allt frá þjáningum þínum, einsemd og hungri ung-
lingsáranna er þú varst nýkominn úr þorpinu til
höfuðborgarinnar sem endurspeglast í Crepuscul-
ario (1923) til skondinna heimspekilegra hugleið-
inga um heima og geima í Bók spurninganna
(1974) sem gefin var út eftir andlát þitt. Án þess að
gera upp á milli verka þinna, kæri Neruda, er víst
að mörg þeirra hafa heillað okkur. Þar ber helst að
nefna hinn einstaka tilfinningaþrungna Tuttugu
ljóð um ást og einn örvæntingarsöngur (1924) þar
sem þú tengdir ást og holdlega þrá við öfl náttúr-
unnar:
Cuerpo de mujer, blancas colinas, muslos blancos,
te pareces al mundo en tu actitud de entrega.
Mi cuerpo de labriego salvaje te socava
y hace saltar el hijo del fondo de la tierra.
Líkami konu, ljósir hnjúkar, lærin ljósu,
þú líkist jarðarheimi í hneigð þinni að gefast.
Bóndalíkami minn harðskeyttur særir svörð þinn
og vekur nið til vaxtar af djúpi moldarinnar.
Fagurfræði Recidencia en la tierra (1933) og
persónuleg tjáning færir lesandann nær þér því
jafnt því að tjá eigin hugarheim höfðar þú einnig
til tilfinninga annarra. Í fyrri bókinni, sem var að
mestu leyti skrifuð í Asíu, segirðu frá einsemd
þinni og þunglyndi, erótík og þrúgandi ástarsam-
bandi (t.d. „Tango del viudo“). Í síðari hluta Recid-
encia, sem var skrifaður á ferðum þínum um Chíle,
Argentínu og Spán, lesum við ljóð sprottin af ang-
ist þinni og umkomuleysi er þú stóðst frammi fyrir
veikindum dóttur þinnar („Enfermedades en mi
casa“ og „Melancolía en las familias“). Einnig veit-
irðu okkur sýn á lífið í stórborg þar sem einmana-
leiki og depurð getur einnig gripið mann heljar-
greipum, svipað og þú upplifðir í Asíu („Walking
Around“ og „Desespediente“).
Sagnalist þinni í Canto general (1950), sem sam-
anstendur af 231 ljóði, hefur verið líkt við sköp-
unarsögur eða ljóðrænan annál en þar rekur þú
sögu Ameríku frá árinu 1400 til ársins 1949. Hefur
þetta verk og mikilvægi þess fyrir menningu Róm-
önsku Ameríku verið borið saman við Cantar de
Mío Cid og Chanson de Roland. Í þessum mik-
ilfenglega sagnabálki yrkir þú um náttúruna, inn-
fædda, innrásarmennina, frelsarana, kúgarana en
einnig um stjórnmál, atburði, fólk og kennileiti
sem gera álfuna að þeim merka stað sem hún er.
Í ljóðabókunum sem birtast í safninu Libro de
las odas (1972) ortirðu lofsöngva á þinn einlæga og
kímna hátt um hversdagslega hluti, t.a.m. til
lauksins og fiskisúpunnar, sápunnar og eðlunnar,
sólarinnar og öldunnar. Óðurinn til kartöflunnar
ber þó með sér pólitískan undirtón en þar leikurðu
þér með orðið kartafla, sem í Rómönsku Ameríku
nefnist papa en á Spáni patata:
Papa
te llamas
y no patata,
no naciste con barba,
no eres castellana:
eres oscura
como nuestra piel,
somos americanos,
papa,
somos indios.
(Þú heitir
papa
en ekki patata,
þú fæddist ekki með skegg,
þú ert ekki kastilísk:
þú ert dökk
eins og hörund okkar,
við erum amerísk,
papa,
við erum indíánar.)
Kæri Neruda. Þú varst módernískur en um leið
rómantískur er þú varst ungur og ortir um ást og
trega. Síðar snertu efnistök þín meira á atburðum
líðandi stundar; borgarastyrjöld Spánar, stjórn-
málaástandi heimsins og ljóð þín urðu æ súrreal-
ískari en jafnframt sjálfshugul og heimspekileg. Í
síðari ljóðabókum þínum varð yrkisefnið meira
pólitískt en þar færðirðu þig nær hinum almenna
lesanda og ortir á einfaldari máta til að ná til sem
flestra. Í þeim ljóðum deilirðu með lesandanum
ást þinni á náttúrunni, ættjörðinni og samferða-
mönnum þínum. Í Bók spurninganna, þar sem þú
varpar fram spurningum og vangaveltum um lífið
og tilveruna, spyrð þú: „Hvað mun þeim finnast
um ljóð mín, / sem aldrei snertu blóð mitt?“ Og við
svörum: ljóð þín hafa snert okkar dýpstu hjarta-
rætur því líkt og félagi þinn, Federico García
Lorca, sagði um þig, „ertu nær dauðanum en
heimspekinni; nær kvölinni en viskunni; nær blóð-
inu en blekinu“.
(Fyrirtækið Ávextir HF.
hélt eftir því safaríkasta,
miðri strandlengju lands míns,
sætu miðbiki Ameríku.
Það skírði lönd sín upp á nýtt
„Bananalýðveldi“,
um áhyggjufullar hetjur
sem unnu til dáða,
frelsi og fána,
samdi það til hæðnar óperur.)
Í ástarmálum varstu ekki við eina fjölina felldur
og var oft og tíðum mikill öldugangur í tilfinninga-
lífi þínu.
Amor, hagamos cuentas.
A mi edad
no es posible
engañar o engañarnos.
Fui ladrón de caminos
tal vez,
no me arrepiento.
(Ástin mín, verum hreinskilin.
Á mínum aldri
getum við hvorki
blekkt aðra né okkur sjálf.
Ég var,
ef til vill,
stígaþjófur,
ég iðrast einskis).
Þú varst nautnamaður og heillaðist af sterkum
og sjálfstæðum konum. Þú áttir þrjár, fjórar ást-
konur sem höfðu mikil áhrif á þitt líf; fylltu það af
ástríðu, drógu þig niður í hversdagsleikann eða
reyndu að kæfa það frelsi sem þú kaust í lífinu.
Auk þeirra urðu margar konur á þínum vegi sem
urðu uppspretta ástarljóða og vöktu með þér nýja
þrá.
Sorginni kynntist þú einnig er þú misstir þá sem
stóðu þér nærri; dóttir þín Malva Marina lést ung
að aldri, einnig syrgðirðu ófætt barn þitt og Mat-
ilde auk þess sem fráfall félaga þinna Federico
García Lorca og Paul Éluard setti spor sitt á
hjarta þitt.
Poco a poco y también mucho a mucho
me sucedió la vida
y qué insignificante es este asunto:
estas venas llevaran
sangre mía que pocas veces vi,
respiré el aire de tantas regiones
sin guardarme una muestra de ninguno
y a fin de cuentas ya lo saben todos:
nadie se lleva nada de su haber
y la vida fue un préstamo de huesos.
(Smám saman, en einnig hratt
helltist lífið yfir mig
og hversu ómerkilegur atburður er það:
um þessar æðar rennur
blóð mitt sem sjaldan ég sá,
ég andaði að mér lofti margra sveita
án þess að geyma sýnishorn neinna þeirra
og að lokum vita allir:
enginn tekur neitt úr sínu umhverfi með sér
og bein okkar voru aðeins fengin að láni).
Þú upplifðir ekki aðeins harðindi í þínu heima-
landi heldur einnig stríð í Evrópu. Dauði vinar
þíns, García Lorca, við upphaf spænsku borgara-
styrjaldarinnar fékk þig til að endurskoða afstöðu
þína til stjórnmála og ýtti undir þátttöku þína í
stjórnmálalífinu í Chíle. Þú, mannvinurinn, aðstoð-
aðir einnig fjölda fólks að flýja frá Evrópu til Chíle
á þessum átakatímum. Eftir að hafa veitt nóbels-
verðlaununum viðtöku sagðirðu m.a.:
Comprendí, metido en el escenario de las luchas
de América, que mi misión humana no era otra
sino agregarme a la extensa fuerza del pueblo org-
anizado, agregarme con sangre y alma, con pasión
y esperanza, porque sólo de esta henchida torr-
entera pueden nacer los cambios necesarios a los
escritores y a los pueblos.
(Þar sem ég var mitt í hringiðu þeirrar baráttu
Kveðja til Pablo Neruda
Síðasta bók Pablos Neruda, Bók spurninganna,
er komin út í íslenskri þýðingu Þóris Jónssonar
Hraundal en nú eru liðin hundrað ár frá fæð-
ingu skáldsins í Chíle og þrjátíu ár frá dauða
þess. Bókin inniheldur 316 spurningar sem
Neruda ritaði í minnisbækur á síðustu mán-
uðum ævinnar.
Pablo Neruda „Þú kvaðst ekki vilja vera horaður og
eymdarlegur eins og rómantísku skáldin; þú kaust
heldur að vera feitur líkt og Balzac en ekki renglu-
legur eins og Béquer.“
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Eftir Ragnheiði
Kristinsdóttur
heidak@excite.com
Bókamessan í Frankfurt var haldin ísíðustu viku og kynntu tæplega
7.000 höfundar og útgefendur þar verk
sín á þessari rúmlega hálfrar aldar
gömlu bókamessu. Meðal þeirra bóka
og handrita sem
vöktu virkilega at-
hygli á messunni að
þessu sinni voru
æviminningar Sab-
ine Dardenne, en
Dardenne var eitt af
fórnarlömbum belg-
íska barnaníðings-
ins Marc Dutroux
sem nú í sumar var
dæmdur í lífstíðar-
fangelsi fyrir morð, mannrán og nauðg-
anir. Bók Dardenne er enn í vinnslu en
hefur hlotið vinnuheitið Ég hef valið að
lifa og er búist við að hún eigi eftir að
njóta umtalsverðra vinsælda í heima-
landinu sem og víðar.
  
Bók umhverfisverndarsinnans ogblaðamannsins Fred Pearce, sem
sérhæft hefur sig í umfjöllunum um
umhverfismál vakti einnig athygli í
Frankfurt. Pearce, sem áður hefur
skrifað fjölda bóka um umhverfismál,
heldur hér fram að þeir
sem vandræðist hvað
mest yfir olíupólitík séu
ekki með fingurinn á
púlsinum. Bókin nefnist When the Riv-
ers Run Dry, eða Þegar árnar þorna
upp, og líkir Pearce þar mikilvægi vatns
á 21. öldinni við mikilvægi olíu á þeirri
20. enda reynist vatnsskortur þjóðum
öllu alvarlegra vandamál en olíu-
missirinn.
  
Skáldsaga Irene Némirovsky, rúss-nesks gyðings, sem flúði til Parísar
í kjölfar rússnesku byltingarinnar þykir
einnig álitleg lesning. Bókin nefnist
Suite française, eða Franska svítan
eins og útleggja má heiti hennar á ís-
lensku, og er gefin út af Denoel-forlag-
inu. Némirovsky var vinsæll bóka- og
leikritahöfundur í Frakklandi, en hún
lést í Auschwitz á tímum síðari heims-
styrjaldarinnar, 39 ára að aldri. Hand-
riti bókarinnar var svo komið í útgáfu-
hæft form af elstu dóttur Némirovsky
og loks gefið út einum sextíu árum síð-
ar. Bókin segir frá hópi fólks sem lítið
þekkist en leitt er saman er Þjóðverjar
gera innrás inn í Frakkland.
  
Skáldsöguna Fan Tan, sem sögð ervera löngu týnd skáldsaga Marlon
Brandos var þá einnig að finna á bóka-
messunni. Fan Tan reynist hins vegar
vera samvinnuverkefni Brandos og
skrásetjara bókarinnar og var víst aldr-
ei lokið við verkið á sínum tíma þar sem
Brando missti áhugann á bókarskrif-
unum, en að sögn breska dagblaðsins
Guardian er víst ekki erfitt að sjá af
hverju.
  
Nóbelsskáldið Günther Grass kynntií Frankfurt bók með úrvali ævin-
týra Danans H. C. Andersen, en bókin
sem á þýsku nefnist Der Schatten, eða
Skugginn, er myndskreitt af Grass
sjálfum. „Það er
barnæskan og
draumar hennar
sem eru drifkraftur-
inn í skrifum And-
ersen. Hann vildi
ekki fullorðnast.
Sem betur fer. Það
leiddi til þess að við
fáum að njóta hans
ríkulegu listar,“
sagði Grass í viðtali
við danska dagblaðið Berlingske tid-
ende. En Grass sem er jafnframt mynd-
höggvari og teiknari heillaðist af efninu
og eyddi fimm mánuðum í að gera 97
myndskreytingar fyrir útgáfuna.
  
Simon Cox, einn þeirra fjölmörguhöfunda sem gerðu sér mat úr Da
Vinci-lykli Dans Browns, kynnti í
Frankfurt nýja bók sína The Lost
Leonardo, eða Hinn týndi Leonardo
þar sem hann segir frá fundi sínum á
áður óþekktu verki meistarans. Að sögn
Cox lét hann loks sannfærast að um
raunverulegt verk da Vincis væri að
ræða eftir mikil rannsóknarvinnu. Það
eru þó ekki allir jafnsannfærðir og hafa
m.a. da Vinci-fræðingarnir Martin
Kemp og Carlo Pedretti dregið fund
Cox í efa.
Sabine Dardenne
Günther Grass
Erlendar
bækur