Lesbók Morgunblaðsins - 16.10.2004, Blaðsíða 10

10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 16. október 2004
H
ann kom að slysi á Suður-
landsveginum og stöðvaði
sendiferðabílinn sinn. Lög-
reglan hafði lagt þversum
yfir veginn. Hann hélt fyrst
að flutningabifreið hefði
misst haug af járnarusli af pallinum en þegar
hann gekk nær sá hann að svo var ekki. Hann
kom auga á mannshöfuð sem stóð út úr rusla-
bingnum. Höfuðið hvíldi á götunni. Það sem
honum hafði sýnst vera járnahrúga var jeppi
á hvolfi sem hafði ekið framan á vörubíl. Lög-
regluþjónn kom til móts við hann og stuggaði
honum burt. – Hvenær er líklegt að ég kom-
ist yfir brúna? spurði Jakob með augun á
mannshöfðinu.
– Það verður ekki nærri strax. Við erum að
bíða eftir krana og bíl með klippur. Fólki er
bent á að fara um Heiðmörkina. Jakob leit
um öxl. Bílar voru byrjaðir að safnast í lest
fyrir aftan sendiferðabílinn. Hann ók aftur í
áttina til Reykjavíkur.
Það tíndist jafnt og þétt
í bílalestina. Hann dró
niður framrúðuna vegna
þess að honum var ómótt eftir að hafa horft á
mannshöfuðið en þó var hann strax byrjaður,
án þess að hafa fyllilega hemil á hugsunum
sínum, að setja höfuðið í mynd. Hann heyrði í
lögreglubíl. Þeir komu tveir á móti honum og
í þann mund sem hann beygði út af veginum
við Rauðhóla þutu tveir sjúkrabílar hjá með
miklum hávaða. Á leiðinni gegnum Heið-
mörkina mætti hann töluverðri umferð og
kom aftur út á Suðurlandsveginn ekki langt
frá Hólmsárbrú þar sem slysið hafði orðið.
Við sinn hvorn brúarendann voru lögreglu-
bílar með blikkandi ljósum. Það sást til krana
sem kom frá bænum. Líklega stóð til að lyfta
bílhræinu ofan af manninum. Hann hlaut að
vera löngu dauður. Þetta hefði verið mótíf
fyrir Francis Bacon, þann meistara afbak-
aðra andlita, hugsaði Jakob.
Jakob var listmálari. Og hann hafði verið á
leiðinni til Heklu til þess að mála fjallið.
Hann ætlaði að halda sýningu eftir mánuð og
hafði hugsað sér að sanna sig í eitt skipti fyr-
ir öll. Það hafði ríkt tómlæti í kringum list
hans og hann ekki fengið þá viðurkenningu
sem honum þótti sér bera.
– It’s the asshole story of the human race,
hafði amerískur málari sagt þegar þeir
drukku saman á hóteli í Berlín nótt eina all-
mörgum árum áður og minnugur þeirra orða
hafði Jakob reynt lengi að láta biturðina ekki
ná tökum á sér.
Nú sá hann allt í einu fyrir sér einn list-
gagnrýnandann ganga inn í galleríið þar sem
sýningin átti að vera. Hann stóð útskeifur á
glansandi parketinu og Jakob þurfti ekki
annað en horfa í augu hans eitt andartak til
þess að vita að dómurinn yrði vondur, aftaka
slæmur. Hann gat séð fyrirsögnina fyrir sér:
Jakob Hafsteinsson verður að gjöra svo vel
að hafa endaskipti á list sinni ef hann ætlar
sér annað og meira en að verða þriðja flokks
Kjarval.
Þessir fábjánar halda að nýja málverkið,
eða það eitt að fara upp á Esjuna og dúka þar
borð og éta kjúkling, þeir halda að það sé
málaralist, sagði Jakob við sjálfan sig. Svo
láta þeir taka af sér ljósmynd og skíra hana:
Hænsnfugl étinn til fjalla. Hvað hefði Ensor
sagt? Eða þá van Gogh?
Nei, mestu íslensku málararnir voru Jón
Stefánsson, Ásgrímur og Kjarval. Og það var
til þess upphafs sem íslenska málverkið varð
að leita á nýjan leik.
Kjarval, aldrei ætlaði hann að geta losað
sig undan ofurvaldi hans. Hann hafði í eitt
skipti hitt sjálfan meistarann.
Jakob var þá ungur maður í Myndlistar-
skólanum og á leið upp Laugaveginn. Skyndi-
lega snaraðist Kjarval út úr leigubíl. Hann
hélt á sviðakjamma og var að sneiða upp í sig
með vasahníf. Um leið og hann kom auga á
Jakob, sagði hann: Viltu bita, góði? Já, takk,
sagði Jakob og fékk væna flís og stakk henni
upp í sig. Hann ætlaði að skiptast á nokkrum
orðum við meistarann en Kjarval var kominn
inn í verslun Kristjáns Siggeirssonar áður en
hann gat kyngt eða stunið upp orði.
Engrar manneskju hafði hann litið jafn
mikið upp til og Jóhannesar Kjarval. Alltaf
síðar meir þegar honum varð hugsað til þessa
fundar dauðskammaðist hann sín fyrir að
hafa kiknað í hnjáliðunum. Hann var þá á
öðru ári í Myndlistarskólanum og það eina
sem háði honum var að vera ekki Jóhannes
Kjarval. Honum þótti sem öll önnur málverk
en málverk Kjarvals væru skökk. Með þessu
var honum grimmilega strítt jafnt af kenn-
urum sem öðrum nemendum. Hann var kall-
aður Kobbi Kjarval og eftir að hann hélt sína
fyrstu einkasýningu höfðu þessi orð loðað við
hann; Hann! Hann stælir nú bara Kjarval!
„Ég hélt ég væri að villast,“ hafði einn
gagnrýnandi sagt í dómi um næstu sýningu.
Ég hélt ég væri á sýningu hjá Jóhannesi
Kjarval þar til ég minntist þess að meistari
Kjarval er látinn fyrir þremur árum.
Nú! hafði Jakob sagt við sjálfan sig þegar
hann las dóminn. Duga myndirnar mínar til
þess að vera handverk sjálfs meistarans! Við
drykkju með nokkrum félögum úr málara-
stétt hafði hann hampað þessari meinloku í
umsögninni en hætti því fljótlega því það var
bara hlegið að honum.
Hann fór hjá Litlu kaffistofunni. Aldrei gat
hann málað annað en sýn annars manns.
Hann hélt áfram að ergja sig með því að láta
hugann reika um feril sinn.
Sérstæður einfari í íslenskri samtímalist
hafði ein umsögnin orðað það. Og í sömu
opnu var mynd af fólki á samkomu í Nýlista-
safninu sem beið eftir því að suða kæmi upp á
hraðsuðukatli. Og þegar vatnið sauð og ketill-
inn slökkti á sér var hámarki hinnar skapandi
stundar náð.
Jakob komst í gott skap við að hugsa um
þetta og teygði sig í hanskahólfið, náði sér í
sígarettu og lagði í stæði efst í Kömbunum og
reykti. Hann hafði lengi haft í bígerð hvernig
hann ætti að hrista af sér klafa Kjarvals.
Hann ætlaði að sameina landslagið sögu Ís-
lands. Þau málverk yrðu myndir líkt og van
Gogh og Ensor hefðu málað þær saman. Van
Gogh með sína skelfilegu reiði og ofsa. Ensor
með sínar dásamlegu grótesku fígúrur í ver-
öld sem var eins og endalaus kjötkveðjuhátíð.
Hann drap á bílnum og virti fyrir sér land-
ið og morgunsólina glitrandi á sjónum. Bíll ók
hjá, að öðrum kosti var enginn á ferli. Hann
gat séð vinnu dagsins fyrir sér, eða öllu held-
ur fundið fyrir henni. Nú var að koma sér til
Heklu. Hann var búinn að hangsa nógu lengi.
Svo var að stilla trönunum upp úti í hrauni og
fara þar næst hamförum með pensilinn.
Hann lét bílinn renna í gang og fór hjá
Hveragerði og um Selfoss. Þegar hann sá til
Heklu vissi hann hvert var verkefni dagsins.
Árið 1510 átti Eysteinn úr Mörk leið hjá
Heklu með konu sinni og fylgdarmanni. Þau
lentu í eldgosi. Eysteinn, sem var heljar-
menni og hafði átján vetra varið Lénharð fóg-
eta gegn ofurefli, tróð konu sinni undir mold-
arbarð og leysti klyfjar af hestum þeirra til
þess að skýla henni fyrir brennandi gjallinu.
Fylgdarmaðurinn flúði á hesti sínum og hross
þeirra hjóna hurfu í eimyrjuna. Klæði og hár
Eysteins voru brunnin þegar hann komst til
byggða. Hann sneri aftur sama dag með
fylgd til þess að sækja konuna. Hún var á lífi.
Fylgdarmaður þeirra fannst síðar dauður í
gjótu. Hestarnir fundust á lífi en svo illa
brunnir að þeim varð að lóga.
Hetjuskapur Eysteins úr Mörk skyldi á
einhvern hátt verða efniviður myndverksins
sem hann málaði í dag. Hann sá tvö hross
fyrir sér á veginum. Þau hlupu sitt hvorum
megin við bílinn og stóðu í björtu báli. Síðan
hurfu þau í gjallstorminn sem honum þótti
dynja á framrúðunni.
Hann fór hjá Næfurholti og þar næst slóð-
ann upp að Bjöllum. Hér hafði hann tjaldað
áður. Skammt undan fór hraunið kamb af
kambi í átt að fjallsrótunum. Loftið var tært
að sjá á tindi eldfjallsins. Hann opnaði aft-
urdyrnar og fleygði tjaldinu í sandinn en tók
trönurnar út með varúð og umhyggju. Fyrst
var að tjalda og koma öllu fyrir. Strigann
hafði hann þegar strengt á blindrammann.
Bílinn var rauður Benz af stærstu gerð. Hann
hafði fengið bílinn fyrir slikk og hann var
nánast ódrepandi.
Þegar hann hafði reist tjaldið kveikti hann
á prímus til að hita sér pakkasúpu. Það var
aldrei gott að mála saddur en beinlínis skað-
legt ef maður var banhungraður. Þá gátu
formin í málverkinu tekið á sig mynd girni-
legs matar.
Suðan kom upp og hann hrærði súpuduftið
út í vatnið. En úr varð kekkjótt gutl sem
hann þeytti í sandinn eftir nokkra sopa.
Vindgjóstur kom ofan af fjallinu þar sem ský
fóru skyndilega um með ofsa. Hann sótti lita-
kassann sinn og spjaldið, stillti trönunum upp
og byrjaði að mála.
Láta litina vaða hér og hvar. Hann bað til
Guðs að úr yrði gott verk sem hann yrði full-
sæmdur af. Mynd sem hann þyrfti ekki að
skammast sín fyrir. Málverk sem tæki hann í
tölu mikilhæfra málara. Nei, málverk sem
gerði úr honum meistara, nýjan Titian,
Bruegel, Tintorettó, meistaraverk!
Nú var að sjá hvernig myndin þróaðist.
Hann vissi í raun og veru alls ekki hvar best
var að byrja. Rauður litur hér, grænn þar –
kambur í hrauninu, kryppan á Heklu. Hestur
fór að taka á sig mynd, hann var logandi, á
svörtum fleti sá í hófana á öðru hrossi. Átti
hann að reyna til við Eystein úr Mörk og
konu hans? Kjarval hafði verið meistari í
teikningu, þó ekki jafn mikill og Picasso sem
var þeirra allra mestur.
Jakob málaði hátt á annan klukkutíma og
það var orðið heitt og vindinn hafði lægt án
þess hann yrði þess var. Hann vatt sér úr
peysunni og skyrtunni og fleygði frá sér. Allt
í einu var orðið heiðskírt á fjallstindinum.
Hann leit í kringum sig og sá landið í huga
sínum umhverfast í gjallregn. Þrír hestar
komu hlaupandi út úr mekkinum, á einum
þeirra sat maður, föx, granir og lendar log-
uðu og Eysteinn úr Mörk var að troða konu
sinni undir moldarbarðið. Áður en Jakob vissi
af hafði hann málað afskræmt andlit undir
tagli eins hestsins. Skyndilega var eins og
Francis Bacon hefði gripið inn í og gætt
myndina lífi. Hann fann fyrir svölun og sælu-
kennd þess myndlistarmanns sem veit að
hann er á réttri leið. Hér var eitthvað til þess
að moða úr. Þetta var að verða mögnuð
mynd!
– Það er bara staðið úti í hrauni og verið að
mála eins og meistari Kjarval, heyrði hann
allt í einu sagt fyrir aftan sig.
Hann snerist á hæli. Að baki honum stóðu
hjón á miðjum aldri í göngugöllum og á
gönguskóm og með broddstafi. Jakob kom
upp engu orði. Var hvergi stundarfriður? Átti
þessi Kjarvals-heimska að hundelta hann alla
ævi.
– Nú, hvernig þá? tautaði hann úrillur.
– Nú, stóð hann ekki alltaf úti í hrauni og
málaði hér og þar um landið? sagði konan.
– Það veit ég ekkert um, svaraði Jakob
snefsinn.
– Hvað heitir málarinn? spurði maðurinn.
– Jakob Hafsteinsson, sagði Jakob og kom
örlítill stoltshreimur í röddina þegar hann
kynnti sig hvernig svo sem hann reyndi að
leyna því.
– Ég held við höfum bara aldrei komið á
sýningu hjá þér, sagði maðurinn.
– En þetta er nú góð mynd hjá honum,
sagði konan og horfði upp á hið hálfkláraða
meistaraverk um heljarmennið Eystein úr
Mörk.
– Henni er ekki lokið, tautaði Jakob. Hann
var að vona að fólkið færi að koma sér í
burtu.
– Jæja, við skulum drífa okkur, sagði mað-
urinn. – Við erum að tefja listamanninn. Við
stöndum ekki á Heklutindi háum í dag með
þessu drolli!
– Hvar ertu með vinnustofu ef við lítum inn
hjá þér og viljum kaupa málverk til jólagjaf-
ar? spurði konan.
– Á Bíldshöfða 18, sagði Jakob og bragg-
aðist heldur. Það var alltaf gott að eiga sölu í
vændum.
– Ja, við vorum þá helst að hugsa um eitt-
hvað ódýrt, sagði konan.
– Ódýrt, svaraði Jakob styggur. – Ja, þá
skuluð þið fara annað en til mín. Hann stóð
frammi fyrir fólkinu, ber ofan í mitti og
fannst hann vera eins og skrípamynd af Kirk
Douglas að leika Vincent van Gogh. Hann
hafði þrjú ár um fimmtugt og augljóst var að
fólkið hafði aldrei heyrt hann nefndan, vissi á
honum engin deili. Þegar konan sagði „eitt-
hvað ódýrt“ varð honum ljóst að andlit hans
hafði hrunið af sárindum. Og áður en hann
vissi af hafði hann sagt: – Viljiði drulla ykkur
burt, helvítis pakkið ykkar!
Þau störðu á hann. Loks sagði maðurinn
undarlega fastur fyrir líkt og hann hefði allan
tímann verið reiðubúinn til illinda: – Við höf-
um sama rétt á því að vera hér og þú! Þetta
landsvæði er þjóðlenda og eign allra Íslend-
inga.
– En ég kom hingað fyrst! grenjaði Jakob
sjálfum sér sárreiður fyrir heimskulegt til-
svarið.
Maðurinn glotti og leit á myndina og sagði:
– Aldrei hefði Kjarval látið mannshöfuð …
– ganga niður af hrossi, bætti konan við.
Jakob tók upp hraunsteina í báðar hendur
og gerði sig líklegan til þess að grýta fólkið.
Þau flýttu sér hlið við hlið í áttina að Heklu,
dálítið spaugileg með göngustafina sína og
litu af og til um öxl.
Jakob sleppti steinunum. Honum var orðið
kalt þrátt fyrir sólarhitann svo að hann
klæddi sig í skyrtuna sína og peysuna og
lagðist inn í tjald. Hann heyrði að önnur
afturhurðin á bílnum hreyfðist fyrir vindi og
það ískraði í hjörunum. Aldrei hefði Kjarval
málað svona mynd hafði fólkið sagt. Honum
varð allt í einu sérkennilega létt í sinni. Það
var langt síðan honum hafði liðið jafnvel.
Kjarvalsmyndin
Höfundur er rithöfundur.
Smásaga
eftir Ólaf Gunnarsson
Jóhannes Kjarval Hekla, máluð 1947.