Vikublaðið - 04.02.1993, Side 12

12
HAMINGJAN
VIKUBLAÐIÐ 4. febrúar 1993
Björn Þorsteinsson
- Af hverju gráta þau? Af hverju gráta
þau? spurði Mitja [ekilinnj um leið og
þeir þutu hratt framhjá.
- Það er barnunginn, sagði ekillinn,
bamunginn grætur [...]
- En af hverju grætur hann? áréttaði
Mitja heimskulega. Af hverju eru litlu
hendumar berar, af hverju er ekki ein-
hverju vafið utan um hann?
- Barnunganum. er ískalt, herra, föt
hans eru frosin. Þessvegna hlýnar honum
ekki.
- En af hverju er þetta svona? Hvers-
vegna? heldur þessi heimski Mitja áfram
að spyrja.
- Þetta eru fátæklingar, það brann of-
an af þeim, þau hafa ekkert að borða, þau
betla af því að það brann ofan af þeim.
- Nei, nei, - heldur Mitja áfram eins-
og hann hafi ekkert skilið, - segðu mér
heldur af hverju þær standa þarna, þessar
mæður sem brann ofan af, af hverju fólk-
ið er fátækt, afhverju barnunginn er fá-
tækur, af hverju ekkert grær á steppunni,
afhverju þau faðmast ekki og kyssast, af
hverju þau syngja ekki gleðisöngva, af-
hverju ógæfan hefur gert þau svona svört
og af hverju þau gefa ekki barnunganum
að borða?
Og hann finnur innra með sér að þótt
hann hafi spurt einsog fáviti, án skyn-
semi, þá sé það einmitt þetta sem hann
vill forvitnast um og einmitt svona sem
menn eiga að spyrja.'
Hlutverk mitt hér er að spyrja og þá
líkast til einnig að svara; mér var fal-
ið að halda erindi undir yfirskriftinni
„hvað eru auðlindir?“. Það er erfið spurning
sem kallar jafnharðan á ótal aðrar af sama tagi,
og allar krefjast þær svars. Og ef „svar“ er skil-
ið sem endanleg og einhlít lausn á tilteknum
vanda - eins og 12 er svar við reikningsdæminu
7+5 - þá hef ég ekki önnur ráð en játa í auð-
mýkt að ég hafi ekki fundið svar við einni ein-
ustu af þessum ótal spurningum. Eg mun því f
þessu máli mínu lítið annað gera en spyrja og
velta vöngum; og mig grunar sterklega að
mörgum þeim er á hlýða muni þykja ég spyrja
eins og einhverskonar fáviti og - það sem verra
er - í fullkominni andstöðu við það sem þeir
kalla „heilbrigða skynsemi". Þetta er vond
ásökun sem heimspekingar mega iðulega þola.
Hún er í fyrsta lagi röng og í öðru lagi ósann-
gjöm - en verst er að hún er með því lagi gerð
að heimspekingurinn getur með engu móti
hrakið hana; hann verður að treysta því að
ákærandinn sjái það sem satt er; heimspeking-
urinn er enginn fáviti, skynsemin er leiðarljós
hans, og hann spyr einmitt eins og menn eiga
að spyrja. Engar spurningar eru brýnni en þær
sem erfítt er að svara.
Og nú skulum við spyrja: hvað eru
auðlindir? Því má svara eftir orð-
anna hljóðan: auðlind er uppspretta
auðs. En hvað er þá auður? spyrjum við áfram
og málið vandast nokkuð. Samkvæmt íslensku
orðsifjabókinni hefur orðið „auður“ tvær að-
almerkingar: í fyrsta lagi „ríkidæmi, auðæfi“; í
öðru lagi „örlög, dauði; hamingja, auðna; ör-
lagadís, norn“. Þegar rætt er um auðlindir er ef-
laust allajafna um fyrsttöldu merkinguna að
ræða: auðlind er þá uppspretta ríkidæmis eða
auðæfa. Að vísu er „ríkidæmi" nokkuð stórt
orð og hæfir illa þeirri heilbrigðu skynsemi að
sá sem eigi alls enga auðlind sé ekki bara
venjulegur meðalstreðari heldur beinlínis bein-
ingamaður. Við skulum því taka almennar til
orða og segja að auðlind sé undirstaða afkomu
manna, semsé hvaðeina sem gefur þeim eitt-
hvað í aðra hönd, hvort sem það er fimmeyr-
ingur eða fimmhundruðþúsund. Og úr því að
ríkidæmi er hvort eð er ætíð afstætt getum við
I bók Dostojevskís um Karamazovbræður segir meðal annars
frá því er einn bræðranna, sem heitir Mitja, leggst til svefns og
dreymir að hann sé farþegi í hestakerru á eyðilegri sléttu. Það
er kalt í veðri og hundslappadrífa. Á sléttunni er þyrping
kolsvartra kofa og helmingur þeirra er brunninn. Við þoipið
stendur hópur horaðra kvenna, einhvern veginn svartar í
framan. Ein þeirra heldur á grátandi barni.
leyft okkur að tala um smátt og stórt ríkidæmi;
og segjum þá að auðlind sé uppspretta ríki-
dæmis, hvort sem það er smátt eða stórt. Sam-
kvæmt þessum skilningi er þá „auðlind" nánast
það sama og „tekjulind".
Nú eru eflaust einhverjir í salnum fróðari en
ég um það hvernig megi græða pening. Ég get
að vísu látið mér detta ýmislegt í hug í því efni:
fara á sjóinn, vinna f fiski, ræna banka, gerast
tannlæknir, skrifa metsölureyfara, vinna fimm-
faldan pott í lottó, finna upp eitthvað sniðugt
sem enginn hefur þörf fyrir en allir kaupa. Það
að læra heimspeki er ekki á þessum lista; mér
er sagt að heimspekinám sé ekki arðbært. Við
hljótum því að álykta að mig skorti frumkvæði
til að gera það sem væri sjálfum mér fyrir
bestu.
Hvað um það skulum við samþykkja að
margt geti orðið einstaklingnum að auðlind.
Málið er að nokkru leyti flóknara þegar auð-
lindir þjóða eru skoðaðar: ríkidæmi íslensku
þjóðarinnar sem heildar eykst til dæmis með
engu móti þótt einstæð móðir á Kálfshamars-
vík vinni áðurnefndan stóra vinning í lottó.
Þetta dæmi dregur fram að aðeins það megi
kallast auðlind sem eykur við hlut eigandans;
ekki það sem færir auð hans úr einum stað í
annan. Þannig eru auðlindir íslensku þjóðar-
innar ýmist sóttar til náttúru landsins eða til
þjóðarinnar sjálfrar. Og þetta virðist vera ágæt-
is tvískipting sem gaman er að klæða í heim-
spekileg hugtök; köllum náttúrulegu auðlind-
irnar „efnislegar auðlindir" og hinar „andlegar
auðlindir"
Til efnislegra auðlinda íslendinga skul-
um við telja fiskana í sjónum, sauðféð
upp um heiðarnar, aflið í beljandi án-
um, báxítið sem siglt er með út hingað og fleira
sem ég gleymi. Nú færist í vöxt að fullyrt sé að
þessar efnislegu auðlindir íslensku þjóðarinnar
séu fáar og jafnvel ótraustar, og lagt er mikið
kapp á að finna þjóðinni nýjar auðlindir. Þetta
er oft kallað „nýsköpun í atvinnulífinu" en
snýst samt ekki um annað en uppgötva nýjar
auðlindir sem landið býr yfir eða getur staðið
undir. Sem dæmu um nýsköpun af þessu tagi
má nefna vetnisframleiðslu, ræktun nytja-
skóga, akuryrkju og útflutning á vatni.
Það er auðvitað alveg rétt að efnislegar
auðlindir íslands eru fáar og þorri
þeirra er ótraustur í þeim skilningi að
þær eru ekki eilífar eða fullkomlega varanlegar
enda þótt sumar þeirra endurnýi sig sjálfar.
Fiskamir fjölga sér til dæmis sjálfir með sínum
aðferðum, en ef búið er að veiða allar hrygn-
urnar eiga hængamir þá afarkosti að deyja
seiðalausir eða leita á önnur mið þar sem eru
fleiri fiskar í sjónum. Eins er þetta um kvikfén-
aðinn - nema hvað í þeim efnum er stórum
auðveldara að hafa stjóm á viðkomunni. AI-
mennt má segja um efnislegar auðlindir að þær
eyðast ef of mikið er af tekið. Þess vegna verð-
ur að umgangast þær með forsjá, og jafnframt
er sjálfsagt og eðlilegt að hafa augun opin fyrir
nýsköpun.
Andlegar auðlindir, sem ég nefni svo,
era æðri hinum efnislegu í því að
þær eru alveg óþrjótandi, að minnsta
kosti á meðan til er fólk með hugmyndaflug.
Andlegar auðlindir íslendnga eiga sér samheiti
sem hefur lifað góðu lífi á liðnum áram, og það
er „íslenskt hugvit“. Margir hafa lullyrt að
framtíð Islands velti á því hvort takast megi að
gera hugvitið að útflulningsvöra og þar með
sannkallaðri auðlind. Víst er að Islendingar
eins og aðrir menn geta notað gáfurnar til að
búa til ýmislegt sem fá má fé fyrir; það geta
verið nýstárleg tæki, tölvuforrit, rokktónlist,
húsgögn, kvikmyndir og hvaðeina annað sem
hægt er að hugsa upp, smíða og selja. Hug-
myndaflugið hefur þann eina galla að það fylg-
ir engum áætlunum, en eftir því sem flugmenn-
irnir eru fleiri ætti að vera auðveldara að reiða
sig á afurðir þeirra sem trausta tekjulind. Og til
að svo megi verða þarf fyrst af öllu að bylta
þeirri hugsjón skólakerfisins að spara pening
með því að miða við að allir séu eins - sem
leiðir auðvitað til þess að allir verða eins, og
það er óvart sú manngerð sem fyllist skelfingu
þegar hún finnur hjá sér vísi að frumlegri hugs-
un.
Nú höfum við gert okkur sæmilega grein
fyrir þessum tveimur tegundum auðlinda, efn-
islegum og andlegum. Við höfum gert okkur
ljóst að auðlindir eru undirstaða afkomu
manna, með öðrum orðum: enginn einstakling-
ur og engin þjóð getur lifað án auðs og þar með
án allra auðlinda. Eins höfuin við áttað okkur á
því að andlegar auðlindir eru óþrjótandi en
efnislegar miklu síður. Svo virðist sem andleg-
ar auðlindir séu á einhvern hátt forsenda hinna
efnislegu: það er hugvitið sem skapar tækin, og