Frjáls þjóð


Frjáls þjóð - 25.04.1959, Blaðsíða 6

Frjáls þjóð - 25.04.1959, Blaðsíða 6
Hrossakjötseiður hreppstjórans TTanries biskup Finnsson tel- ur, að á sjö árum á sjötta tugi átjándu aldar hafi dáið um 6200 fleiri menn en fæddust í landinu. Þá voru harðindi mikil, hafís við strendur landsins, öskufall af Kötlugosi og afla- brestur við sjávarsíðuna. Lands- fólkið var á hinn bóginn að- þrengt orðið, svo að lítið mátti út af bera til þess, að ekki yrði hallæri, enda fór fólk unnvörp- um á vergang og hrundi niður úr margvíslegum vaneldissjúk- dómum og beinu hungri. Þá fækkaði til dæmis fólki í Reyk- holtssókn um 175 menn á fimm árum. Nálega helmingur fólks- ins í einni af hinum beztu sveit- um dó eða hraktist brott. A þessum árum gerðust marg- ir til þess í hungri sínu að neyta hrossakjöts, en það þótti hinn mesti viðbjóður og óhæfa, enda lá frá fornu fari við því allmik- ii sekt. Þótt vægar væri á þessu tekið, er fólk greip til hrossa- kjötsáts sér til lífsbjargar í hungursneyð, þá sætti það eigi að sí/Sur opinberum skriftum og áminningum af predikunarstóli í sóknarkirkju og í ofanálag hlaut fólkið fyrirlitningu sveit unga, er staðizt höfðu þá freist- ingu að seðja hungur sitt með þessum hætti eða að minnsta kosti ekki orðið uppvísir að því. Með hrossakjötsát var því reynt að fara sem mannsmorð, ef ekki áttu í hlut þeir, er eigi höfðu hvítt að velkja. í handskrifuð- um lækningabókum var það ráð gefið við sumum kvillum að taka inn spónblað úr koppnum sínum að morgni dags á fastandi maga, börn sín hýddi siðavant fólk hæls og hnakka á milli á föstudaginn langa, svo að þau yrðu innlifaðri frelsaranum, hundar voru látnir þrífa matar- askana með tungu sinni, dauð- ar mýs voru tíndar úr skyrsafn- inu, sem borið var á borð fyrir skólapiltana í Skálholti, og hús- mæður þvoðu sér úr eigin lind- um, þegar þær voru búnar að mjalta á kvíunum. Sumt af þessu var lofsvert, annað sjálf- sagður vani, nokkuð ill nauð- syn, en mýsnar í skyri skól,a- piltanna leiðinleg slysni, sem ekki var þó til þess að gera mik- ið veður út af. En hrossakjötsát — það var fordæming, synd og viðbjóður. Einn hinna seinustu Skálholts- biskupa mælti svo fyrir, að prestar skyldu með ráði með- hjálpara sinna og helztu sókn- arbarna stemma stigu við því, að hrossakjötsætur sætu í kór um messuna eða innarlega í kirkju. Slíkt fólk skyldi vera frammi við kirkjudyr — fékk rétt að koma inn fyrir stafinn í helgidómnum. Það munaði engu, að því væri ekki alger- lega útskúfað úr kristninni. ■T hailærinu, sem að var vikið -*• hér að framan, komust yfir- völdin í vanda, því að margir kusu frekar að leggja hrossa- kjöt sér til munns en farast úr bjargarskorti. Magnús amtmað- ur Gíslason skrifaði Gísla bisk- upi Magnússyni: „Ég tilsagði þeim, sem enga lífsbjörg höfðu, að fara með hrossin til prests og hreppstjóra og bjóða þeim þau til kaups fyr- ir hálfvirði fyrir venjulegan, brúkanlegan mat. Fengist hann ei, skyldu þeir fyrr grípa til þeirra en deyja úr hungri.“ Tæpum áratug eftir að þessu hallæri linnti, gaus Hekla, og fylgdi því gosi mikið öskufall, og þá var einnig tekinn að breiðast mjög út fjárkláðinn, er barst með útlendum hrútum í fjárbú Hastfers baróns á Elliða- vatni sumarið 1761. Olli hann þeim búsifjum, að ekki voru eftir í landinu að tiu árum liðn- um nema tvær kindur af hverj- um fimm, sem til voru, þegar sýkin kom upp. Við það missti fólk ekki aðeins kjöt og mál- hróðri er upp lostið um góða menn“. Það var hrossakjötssag- an, sem hann vildi af sér bera. Loftur hafði að sjálfsögðu verið eitt þingvitna, og nú var' ungre. eður gamlare .hrossakiöS nie hrossafeite og ecke veit egj það nockurn giört hafa á mýn-» um Bæ skilldann eður vanda-* lausann so sannarlega hiaalpqj nýtt þingvitni til nefnt í hans miér Gvuð og hans Heilagi stað, á meðan fjallað var um Orð“. þetta mál. Meðal þeirra, sem þingið sóttu, var Jón ísleifsson, bróðir Björns, tengdasonar hans, og vafalaust hafa þar ver- ið fleiri menn vandabundnir Lofti og heimili hans. Sýslumaður sneri sér nú að þingheimi, las skjal Lofts og spurði síðan nokkurra spurn- inga. Höfðu allir heyrt illmælið um heimili Lofts, en enginn þóttist kunna að greina, hver þetta hefði fyrstur borið út á meðal manna. Enginn sagðist vilja bera það á Loft, að hann væri sannur að þessari ósvinnu, og allir, bæði „æðra og lægra degi, er hann var að gefa brott dóttur sína og vildi nokkuð við hafa, að því er sýnist. Það er nú ekki að orðlengja, að upp kom sá kvittur í Kjós- inni, að Loftur hreppstjóri á Þúfu hefði borið fram hrossa- kjöt í kaupöli Úlfhildar, dóttur sinnar, en það þótti ekki annað en sjálfsagt þá, að því fylgdi hinn argasti óþefur, þar eð þeir, sem þess , neyttu, voru ekki menn, er áttu ráð á salti, held- ur urðu að láta það úldna og . stands menn“, töldu Lofti eið drafna og þrána, svo sem verk- þann nauðsynlegan og vel sær- ' ast vildi, eftir þvi hvernig tíð- an, er hann vildi fram koma, og' arfari var háttað. j áfýstu sumir, að honum yrði: 1 • leyft að vinna hann. T-^essi orðrómur um hrossa- kjötið á Þúfu flaug eins og eldur í sinu bæjanna á milli og barst fljótlega í önnur byggðar- lög. Þeim, sem í örbirgð sinni og umkomuleysi höfðu neyðzt til nytu til fæðslu, heldur og ull ^ þeSs að draga fram lífið á til þess að vinna úr föt og skinn hrossakjöti og ef til vill sætt í sjóklæði og skófatnað. Hafa þetta því verið bágir tímar. N ú víkur sögunni inn í Kjós. Einn af hreppstjórum sveit- fyrir það opinberum skriftum A ð fengnum þessum undir- tektum úrskurðaði Guð- mundur sýslumaður, að Lofti skyldi leyfður eiðurinn, las hon- um eiðstafinn og áminnti hann að venju um mikilvægi eiðsins og viðurlög og fordæmingu þessa heims og annars, ef rang- eða staðið í gápastokki fyrir ur eiður yæri syarinn Að þyí kirkjudyrum einhvern messu- daginn, öðrum til athlægis, hef- ur þótt það nokkur sárabót, að hreppstjórinn á Þúfu skyldi arinnar bjó að Þúfu, og hét sá hafður fyrir sömu sökum, og Loftur Jónsson, en kona hans ekki er óhugsandi, að einhverj- Védís Guðmundsdóttir. Lofturj ir, sem orðið hafa fyrir barðinu var maður nær sextugu, er sú á hreppstjóravaldinu, hafi þótt saga gerðist, er hér verður sögð. Þau hjón virðast hafa verið í gildara lagi í sinni sveit og nokk- urs metin. Þau áttu fáein börn, og var þeirra á meðal dóttir, sagan gómsæt. Frændum og venzlafólki Þúfuhjóna gazt aftur á móti stórilla að þessum söguburði, en þó Lofti hreppstjóra sjálfum búnu gekk Loftur hreppstjóri fram, lyfti upp þremur fingr- um og hafði yfir eiðstafinn, er var svolátandi með þeirrar tíð- ar stafsetningu og orðfæri: „Það seige eg Loftur Jónsson Gvuði almáttugum og þessum Riette að hverke hefe eg nærst- lidenn vetur nie nockru synne fyrr eður sýðar á minne æfe framreidt eður framreiða laateð til matfaanga nockre manneskiu ]l/|'inna mátti ekki gagn geral andspænis öðru eins ill-» mæli, sem hvergi var hægt aðr taka á, nema með skírskotun til sjálfs himnasjólans. Það ma gera sér 1 hugarlund þessa há- tíðlegu stund í stofu á Reyni-* völlurn, er Loftur hreppstjórí stendur á gólfi með þrjá finguc, upprétta og sver af sér hrossa- kjötið, en bændur lötningarfulla og ábúðarmikla allt í kring, þótt í einhvers hugskoti kunni að hafa leynzt neisti illkvittnis- legrar ánægju yfir því, að hreppstjóradurgurinn skyldi neyðast til þess að stíga þetta' spor. Allir eru þeir væntanlega svartklæddir, þessir bændur, því að Eggert Ólafsson komslj’ Svo að orði, að eftir klæðaburð- inum að dæma mætti ætla, aS allir væru í sorgum, og þeir, hafa verið búnir stutttreyjums' og knjábuxum, síðhærðir, meS hatta eða skotthúfur á höfði. Sýslumaðúrinn einn sker sig úr, því að hann verðum við að ætla„ að riðið hafi til þinga í litskrúö* ugri og fyrirmannlegri búningi. Þannig voru mennirnir, sem vissu ekki upp á sig meirfi skömm en ef farið kynni að hafa’ verið með hrossakjöt á þeirra; bæ. Þeim dámaði ekki, vesalingS mönnunum, ef þeir mættu sjá, h.ve niðjar þeirra eru orðnir ó» kærnir um sóma sinn. J (Helztu heimildir: Ðóma- o;4 þingabók Gullbringu- og Kjós- arsýslu, Saga í.sleiulinga, Ferðabók Eggerts Ólafssonar, Manntal 1702.) sem Úlfhildur hét, hálfþrítug.j verst allra. Menn, sem nokkuð Það nafn hefur haldizt í Kjós- litu á sig, voru fyrir engu eins inni til skamms tíma, þótt eng- hörundssárir og orðaskvaldri, er an niðja eigi þessi kona. þeim þótti skerða álit sitt, og Um þetta leyti bjó ísleifurj verra illmæli gat varla en þessa Ólafsson í Hvammi, og hefur ^ hrossakjötssögu. Loftur vildi hann sennilega einnig verið með^ ekki undir því búa, en gat þó betri bændum. Hann átti meðal ekki bent á þann, sem hleypt annarra barna tvo sonu, Björn hafði sögunni af stokkunum. og Jón, sem síðar bjó í Stóra-J Hann gat því ekki haft hendur í hári upphafsmannsins og varð að leita annarra úrræða til þess að þvo af sér þann blett, er hann taldi fallinn á sóma sinn. Botni og varð bráðkvaddur í kaupstaðarferð til Hafnarfjarð- ar litlu eftir næstu aldamót. Veturinn 1773—1774 fastnaði Loftur hreppstjóri Birni ísleifs- syni Úlfhildi, dóttur sína. Var kaupöl drukkið á Þúfu, og var við það tækifæri framreitt kjöt, þótt þetta væri um það bil ára, sýslu í tvo áratugi, er þetta er sveitir voru mjög eyddar af 1 gerðist. Laugardaginn 28. maí sauðfé vegna fjárkláðans. Segir j 1774 efndi hann til venjulegs sig sjálft, að Kjósin, sem var í hreppskilaþings að Reynivöll-1 1 uðmundur Runólfsson hafði • verið sýslumaður í Kjósar- Sjómannafélag Reykjavíkur óskar öllum meðlimum sínum leóLtecýó óvLmaró! og þakkar veturinn. / nálægð við upphafsstað kláðans, Elliðavatn, hefur fljótt orðið fyrir barðinu á pestinni, þar sem ráða má af ásókn fjár úr hinum syðri byggðum til fjalla, að Elliðavatnsféð, er var margt, hefur á sumrin borizt inn um alla Kjós og lengra, komið þar um. Innheimti hann þar að venju skatta og skyldur, las upp kónglegar tilskipanir, spurði um strönd og reka, hórsektir og forbrotnar búslóðir og áminnti menn um túngarða viðurhald og forsvaranlegar vegabætur.' Þegar þessum formsatriðum öll- til rétta og valdið sýkingu. Það ( um hafði verið fullnægt, reis hefur því varla verið gnægð af ^ Loftur hreppstjóri á Þúfu úr kíjöti á hvers manns borði í sæti sínu ög drp upp undirritað sveitinni um þetta leyti. En sá skjal, „hvar inni hann óskar og galli var á kjötinu hjá þeim Lofti hreppstjóra og Védísi, að af því lagði daun ekki þægi- legan. Talar það kannske skýr- ustu máli um það, hve mjög hef- ur verið kjöts vant á bæjum á beiðist að fá hér framkomið sín- um frýjunareiði fyrir þeim ó- hróðri,“ sem upp hefði verið kveiktur í sveitinni og „út úr henni til framandi staða bor- inn . . ., hvað meir hefur verið þessum árum og þröngt um mat s fullyrt sem lengra hefur frá yfirleitt, að hreppstjórinn gæddi dregið sem gjarnan er sumra mönnum á þessu ómeti á þeim' venja, þegar einhverjum ó- eóuecj t áumar J Matardeiidin, Hafnarstræti 5. Matarbúðin, Laugavegi 42. Kjötbúðin, Skólavörðustíg 22. Kjöibúð Vesturbæjar, Bræðraborgarstíg 43. Kjötbúð Austurbæjar, Réttarholtsveg 1. Kjötbúðin, Brekkulæk 1. Kjötbúðin Grettisgötu 64. Sllí t u u tf Sit tiis t'lta tt tl.s

x

Frjáls þjóð

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Frjáls þjóð
https://timarit.is/publication/311

Tengja á þetta tölublað: 16. Tölublað (25.04.1959)
https://timarit.is/issue/260020

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.

16. Tölublað (25.04.1959)

Aðgerðir: