Frjáls þjóð - 23.01.1960, Blaðsíða 6

6
tlm skemwndar-
Fyrir hefur komið mjög
leiðinlegt atvik, þar sem er
eyðilegging liafmeyjarstytt-
unnar í Tjörninni.
Frá öllum sjónarmiðum er
verkið Ijótt og líklegt til illra
afleiðinga, en undirrót þess
var einnig þannig, að aldrei
var við góðu að búast upp af
þeim stofni, því að öll á sú
atburöakeðja sér sömu or-
sakir; frekju og tillitsleysi.
í siðra manna þjóðfélagi
eiga lög og reglur aö ráöa,
en ekki stundargeðþekkni
einhverra umboðslausra
borgara. Sama er um hiit, aö
unnin verk eiga þann rett a
sér að fá áö gefa luerdóma
um tíma sinn og jravikværn-
endur. Bókábrennur nazista
eru þjóðarsmán, en ekki fyr-
ir þá sök, þar voru svo
góðar bœkur brenndar, þótt
um það væri einnig oft og
tíðum að sakast, heldur sök-
um þess, að reynt var að út-
rýma ákveðnum, mannlegum
hugsunum, sem bœði höfðu
rétt á að vera til og valda
áhrifum eftir eðli og getu
móis við aðrar. Sama verk
engu betra vœri nú að leita
uppi Mein Kampf eftir
Hitler eða Das Kapital eftir
Marx og eyða þeim eintak
fyrir eintak í söfnum og
einkaeign. En þar er um rit
að rœða, sem finnast munu
menn til að fordœma.
Upphaf sprengingarinnar
við tjarnarbakkann varð ekki
til á f undi þeirra, sem ákváðu
verkið. Það byrjaði heldur
ekki með ályktun hvata-
manns að kaupi þessarar
ákveðnu styttu og staðsetn-
ingu hennar í grennd við
œskustöövar hans. Kveikjan
að verkinu er miklu eldri.
Hennar er að leita alla leið
þangað, sem sú hugsjón' er
flutt fram, að skylda beri til
að ala önn fyrir listamönn ■
um, hvað sem þeir svo fram-
leiða, og eins þótt viðtak-
endum þyki framleiðslan
bœði Ijót og leið og langt um
betri að missa en hafa.
Það er í rauninni sama
hugmynd, að samfélaginu
beri skylda til að gera líf-
vænleg starfskjör hvers þess,
er kallast rithöfundur, leik-
ari (á eigin Hkama eða aðra
tilfengna) ellegar myndgerö-
armaður einhverrar tegund-
ar, eins og fallast á, að við
íslendingar eigum að opna
landhelgina alla fyrir þeim
af íbúum Stóra-Bretlands og
annarra nálœgra ríkja, sem
horfið hafa að fiskveiðinni
heldur en öðrum atvinnu-
greinum. Ef mönnum á að
haldast það uppi að gera að-
eins það, sem þeir kjósa helzt,
og hafa uppeldi sitt úr ann-
arra vösum, ef verkið gefur
ekki nóg af sér, þá er ekki
við öðru að búast en að ein-
hvem tíma verði hendur
látnar skipta. Svipað hlýtur
að fara með skáldskapinn.
Þegar einhver — einstakling-
ur eða flokkur manna — ber
fram m."ð trékju það, sem
almenningi er heimska eða
falsanir, verður tekið á móti
því með kulda og óvild og
ojstova. ef menn, sem skortir
listasmekk eða hafa hann
stórum frábrugðinn þeim, er
er fyrir skal unnið, fara að
reyna að þrengja upp á um-
hverfi sitt andlausu eða
óviðeigandi dóti, til hvaða
listgreinar, sem það svo á að
teljast. En einmitt þetta virö-
ist hafa gerzt hér.
Mikill eða KtiU hluti ibúa
Reykjavíkur telur fegurðar-
viti sínu hafa vérið misboðjð
meö líkneski þvi, sem eyðilagt
var um áramótin síðustu. —
Þeir menn eiga sama rétt á
að lialda borg sinni ólýttri og
hinir til að breyta henni aö
sínum smekk. — Tilkoma
skreytimuna, svo sem líkn-
eskja á almannafæri. ætti að
vera gerð á kostnað einstakra
áhugamanna eða samstœpra
hópa af slíku fólki og þó með
leyfi almennings, þvi að á
honum koma fram mein-
gerðirnar, hafi illa tekizt. —
Siðan skyldi slik verk frið-
helg eins og safngripir, enda
eru þau jafnórœkur vottur
um einn þátt menningar
viðkomenda eins og handrit
í Árnasafni um þroska eða
vantanir liðinnar aldar.
Réttur höfunda til verk-
sviðs og fjárhagslegrar getu
til að lifa og framleiða ein-
hvern ákveðinn varning verð-
ur að fara eftir afsetningu
vamingsins. Lengra á undan
samtíð sinni eða út frá henni
á nokkra hlið heldur en svo
og svo mega menn ekki verci,
ef þeir eiga að hafa þess von
að ná til manna, hafa á þá
áhrif, öölast frá þpim fé.
Þaö er þó sorglegt, að fyrir
skuli koma, að menn vaki
fram á nœtur til þess að
framkvœma heiftarverk á
dauðum hlutum, þótt ekki
falli í geð, á meðan of mann-
fá lögregla eða illa skipuð fær
ekki aðstoð sjáandi manna
og heyrandi til að koma í veg
fyrir glæpi. Brotizt er inn og
stolið varningi, sem stundum
er merktur, svo að hvergi er
unnt að koma honum í verð,
án þess uppvíst verði, að um
ófrjálsa vöru sé að gera, og
svo mikið magn tekið að
þjófurinn getur ekki noiað
allt sjálfur. Verri athöfn er
það en uppsetning ógeð-
felldrar myndastyttu.
Nœr hefði verio þrifa-
mönnunum, sem styttuna
sprengdu, að horfa sig húð-
vonda á þau þjóðarlýti, sem
þjófnaðir og smygl eru, og
koma fram spellvirki á því
tákni tímanna en að hamast
að styttunni.
Jafnvel verra en þjófnaöir
eru pólitískar lygar og rang-
fœrslur. Hefði ekki verið
meiri hefnd aö brenna innan
nokkrar blaðaskrifstofur en
sprengja hafmeyjuna í loft
upp? Hefði ekki allt menn-
ingarlíf verið óhugsandi, ef
dýnamit og eyðilegging eigna
hefði verið gert að tœkjum
og reglu?
Stórmennskubrjáluð flón
geta hvenœr sem er tekið sér
vald yfir öðrum — fjárhag
þeirra eða annarri liðan —
með ófyrirsjáanlegu frum-
hlaupi stjómarnefnda, hafi
þau komizt í þœr, — með
blindu ofbeldi, ef umboð
skortir.
Minna má á marg notað
orð, sem skattpíning heitir,
til dœmis um hið fyrra, en
hafmeyjarhneykslið sérstak-
lega viðvíkjandi hinu siðara.
Og lvér má margs vœnta.
Reynsla siðari ára sannar, að
hér virðist mönnum hvorki
hafa orðið kennt að hlýða
lögum né eíra mannvirkjum.
Kolviðarhóll o,g sumarbústað-
ir ýmsir tala sínu máli um
það, að alltof margir strák-
ast upp í eftirlœti við eigin
hugdettur, hve augsýnilega
sem þœr miða til ills eins.
Það er hryggðarefnið í
flestum málum þjóðar okkar,
að agalausir stjórnendur
vinna í ósamrœmi við óskir
kjósenda og agalausir mont-
rassar, sem tátast vera ein-
hver yfirstétt að listfengi eöa
viti, fella dóma og fram-
kvœma þá eins og vœru hvítir
Suðurríkjamenn í Banda-
ríkjunum að þjóna lund sinni
gagnvart svertingja.
Það er því ekki furða, þótt
sumir íslendingar séu viðru-
legir við Kanana. Þeir finna
líklega slcyldleikann við
skyndidómstólana og munar
í mágsemdir við fram-
kvœmdasemina.
Sigurður Jónsson
frá Brún.
Gjaldeyrislán —
Framh. af 1. síðu.
Icomið undir erlent fjármála-
(Eftirlit.
Það er táknrænt, að flest-
ar eða allar skýrslur og gögn,
er sérfræðingar þeir, sem
unnið hafa á vegum ríkis-
stjórnarinnar að undanförnu,
íeggja heirni til, eru á ensku,
j en ekki íslenzku. Ástæðan
liggur í augum uppi. Þessi
gögn Öll verður að leggja fyr-
ir erlenda aðila, og þess
vegna verða þau að vera á
tungumáli, sem þeir skilja.
Ákvarðanir um fjármál fs-
lendinga eru ekki lengur
teknar í Reykjavík, licldur í
erlendum borgum, og þá
fyrst og fremst í Washington
og París. Lán þau, sern nú
er verið að leita eftir erlend-1
is, eru sýnilega veitt með
því skilyrði,. að íslendingar
lúti erlendum boðum og
bönnum um efnahagsmál sín
og viðskiptamál.
Frfmerkjatafnarar áikrifendur ad
tímaritinu Frhnerki
Á»lcr!ft«rgjal<f í<r. 65.00 fýrlr 6 tbl.
FRIMERKI. Póithólf 1264. R«ykj«vík
<jJau^arctaginn
23.
jan.
/960- FRJÁLS ÞJ'ÓÐ
Af ávöxtunum skuluð
þér þekkja þá
Inngangur.
Um áramótin var réttilega
heitið á alla góða íslendinga að
sanna nú, að þeir þyrðu að
berjast fyrir réttum málstað,
hvar sem er, hvenær sem er og
við hvern sem er. Enda þótt ég
viti, að orð þessi hafi verið
mælt af heilum huga, þá hef-
ur reynslan kennt manni, að
baráttan ein ber ekki ávallt á-
vöxt — nema því aðeins, að við
menn sé að eiga, en ekki tröll.
Mun nú á það reynt.
Ekki er allt gull, sem glóir.
Leikrit Þjóðleikhússins,
„Dómarinn", er öllum í fexsku
minni, enda flutt í ríkisútvarp-
ið skömmu fyrir kosningarnar.
Eins og kunnugt er fjallaði
það um háttsettan embættis-
mann, sem stundaði þá iðju í
hjáverkum að sölsa undir sig
eignir annarra, m. a. aldraðra
kvenna, en gætti þess jafn-
framt, að lögin næðu ekki til
hans. Að vísu komst hann ekki
hjá því að fá „kritik“ í blöðum
og jafnvel málsókn frá sumum
fórnarlambanna, en svaraði
hvoru tveggja á þann hátt að
fá hlutaðeigandí dæmda á geð-
veikrahæli, að sjálfsögðu ein-
göngu í krafti valds síns og
embættis.
Með öðrum orðum þá reynd-
ist fórnarlömbunum illmögu-
legt að ná rétti sínum gegn of-
urvaldi hins sterka og brot-
lega yfirvalds, a. m. k. í leiki'it-
inu. Hins vegar er látið.í það
skína, að sterkt almenningsálit
sé eitt þess megnugt áð koma í
veg fyrir slíkt „réttarfar“.
í blaðadómum um' leikritið
kom fram sú skoðun, að slík-
ir atburðir væru ekki svo mjög
framandi fyrir okkur íslend-
inga, að vísu ekki í eins ríkum
mæli, en þó engu að siður „í
áttina".
Hér fer á eftir lausleg frá-
sögn af íslenzku fyrirbæri, sem
minnir ósjálfrátt á leikritið,
þótt greinilegur eðlismunur sé
þar á. Að þessu sinni verður
látið nægja að drepa á kjai-na
málsins og upphaf — enda ær-
ið íhugunarefni fyrir þá, sem
láta sér ekki alveg á sama
standa um öryggi og óttaleysi
meðborgaranna. Jafnframt get-
ur gi-ein þessi verið góður próf-
steinn á ritfrelsið hér á landi,
þ. e. a. s. hvort manni sé óhætt
að segja það, sem maður veit
sannast og réttast, án þess að
eiga á hættu ofsóknir eða fjár-
sektir.
Dýrkeypt „aðgerðaleysi“
Fyrir um það bil 20 árum
missti öldruð og vinsæl kona
verzlun sína, lóð og húseignir
(nú virt á mai’gar milljónir)
ekki sízt vegna „aðgerðaiieysis“
lögfræðings hennar, að því er
talið er. Missir eignarinnar
fékk mjög á hina öldnaðu konu,
enda hafði hún eighazt hana af
eigin ramleik og frábærum
dugnaði og tekizt að halda
henni með prýði í tugi ái'a.
Við þetta skyndilega áfall
fór heilsu hennar að hraka
smátt og smátt, bæði andlega
og líkamlega, og liggur hún nú
banaleguna, eignalaus og södd
lífdaga. Hefur hún þannrg gold-
-ið'þess grimmilega að hafa á
sínum tíma byggt traust sitt á
öðrum.
„Sá, sem er trúr yfir litlu“.
Af lögfræðingnum er það að
segja, að hann dafnaði vel og'
auðgaðist eftir þetta „afreks-
verk“ og skipar nú tilhlýðilega
virðingarstöðu í þjóðfélaginu.
M. a. hefur hann oft „verið í
framboði“, en þó aldrei náð
kosningu nema sem „uppbótar-
maður“, enda vii'ðist kjósenda-
fylgi hans ekki standa í réttu
hlutfalli við vegtyllurnai', hvað
sem veldur því öfugstreymi.
Ekki hefur þess orðið vart,
að hann kæmi í heimsókn til
hinnar öldruðu konu öll þessi
ár, jafnvel ekki til að hirða
„málfærslulaunin**. Er reynd-
ar sennilegt, að hann sé fyrir
löngu búinn að gleyma þessu
„barnabreki“, þvi að hvaða
máli skiptir það harðskeyttan
bardagamann, þótt öldi*uð
kona og fjölskylda hennar hat'i
misst allt sitt fyrir 20 árum.
„Háll sein áll“.
Ekki bar málfærslumannin-
um nein skylda til að leggja sig
fram um að bjarga eign gamall-
ar konu, sem hatði litla þókn-
un upp á að bjóða — eða hvaö?
En honum bar heldur engin
skylda til að „blekkja“ hana í
heilt ár og láta hana standa í
þeirri trú, að hann stæði vörð
um eigur hennar, sem var hon-
um þó f lófa lagið, eftir öJlum.
málsatvikum að dæma. í fyrsta
lagi var það hreinn barnaleik-
ur fyrir hvaða lögfræðing sem
var að koma í veg fyrir að
gengið yrði að konunni — og
í öðru lagi hefði verið hægt að
taka málið upp að nýju og jafn-
vel endui'heimta eignina svo
fremi, að málflutningsmaðurinn
hefði látið bóka eftir sér ein-
hver mótmæli gegn hinni vaía-
sömu aðför og rekstri málsins i
heiJd. •
„Hefur hver til síns
ágætis nokkuiV*.
Við nánari athugun kom í
Vós, að málflutningsmaðurinn
hafði yfirhöfuð ekkert gert,
hvei’gi mætt og algerlega hald-
ið að sér höndum, rétt eins og
hann væri að vinna gegn hags-
munurn lconunnar (skjólstæð-
ings síns), sem þó mun alls ekki
hafa verið ætlun hans. Hefur
hann vafalaust ekki talið kon-
una ofsæla af reitum sínum,
þótt -svona illa tækist til um
verndina. Loks er rétt að geta
þéss, að konan háði 10 ára bar-
áttu til þess að endurheimta
eign sína, en sannfærðist þá
loks um það, hvei'su grátt hún
hefði verið leikin „fi'á lagalegu
sjónai’miði“. Slokknaði þá sein-
asti vonarneistinn og jafnframt
varð útséð um lieilsu hennar.
„Vegið tvisvar í hinn
sama knérunn“.
Enda þótt málflutningsmað-
urinn hafi á sínum ííma gætt
Framh. á 7. síðu.