Vikublaðið - 15.07.1994, Blaðsíða 4

4
Lýðveldið
VIKUBLAÐIÐ 15.JÚLÍ 1994
__álræktog
menningarforræoi
Undirrituð er rétt stigin á fóst-
urjörðina eftir margra ára
útivist í Vesturheimi. Heim-
koma mín miðaðist við að koma í tæka
tíð fyrir afmælið á Þingvöllum, sem
mér tókst. Hér verður að viðurkenn-
ast að hvorki blind ást á móðurmálinu
né heldur óbilandi föðurlandsást réðu
ferðaáætlun minni. Hvorki „Fóstur-
landsins freyja“ né „Land míns föður“
vekja upp þjóðernisstolt og meðfylgj-
andi gæsahúð eins og forðum. Þessi
umskipti má ef til vill skuldfæra á
langa fjarveru í stórbrotnu „múlti-
kúltúr“ landslagi hcimsborgarinnar
New York, en ekki síður á pælingar
um fyrirhærin þjóð, menning og þjóð-
ernishyggju. Það sem öðru fremur rak
mig heim í þetta afinæli var einskær
og um leið fagleg forvitni um fyrir-
bærið íslensk menning, þjóð og tunga,
núna árið 1994.
Af gefnu tilefni markast afmælisár
íslenska lýðveldisins ekki hvað síst af
mikilli umfjöllun um „stöðu íslenskrar
þjóðar, tungu ogmenningar“. Þjóðar-
leiðtogar, svokallaðir menningar-
frömuðir, pólitíkusar auk annara
fróðra og sérfróðra karla og kvenna
hafa lagt sitt af mörkum til að skil-
greina og ekki hvað síst „meta stöðu“
íslenskrar tungu, menningar og þjóð-

■
•íp;.1? K'
# - m m V m 1 1 f
ar. Um leið og þessi umfjöllun vekur
hjá mér aukna forvitni um íslenska
þjóðmenningu, kvikna líka almennari
spurningar um fyrirhærið „þjóð-
menning". Hér langar mig til að velta
upp spurningum sem Iúta að „vernd-
unarsjónariniðum" sem eiga sér ákaf-
lega sterka fylgismenn í þessari um-
ræðu. Þó þessi sjónarmið beri hátt
núna er langt í frá að umræðan um
menningu, þjóð og tungu séu ein-
skorðuð við þessa lýðveldishátíð.
Þjóðernisvitund er nýrra
tíma smíð
Fyrst er 'þó rétt að geta þess að ég
tek undir með nýjurn hugmyndum
sagnffæðinga og mannfræðinga, sem
halda því fram að þessi pólitískt
inenningarlega eind sem kölluð hefur
verið þjóð, sé í raun mjög nýtt sögu-
legt fyrirbæri, rétt rúmlega tveggja
alda gömul. Sömuleiðis geng ég útfrá
því að þjóðernisvitund sé ekki eitt-
hvert sjálfsprottið náttúrufyrirbæri
sem „vekja“ þurfti upp, heldur miklu
fremur söguleg smíð, sem er í raun
aldrei fullmótuð heldur í sífelldri
mótun. Gömlu þjóðernishyggjuhug-
myndinni um að þjóð, menning og
tunga séu fastar eindir sem draga
megi afdráttarlaus miirk um hef ég
líka sagt skilið við. Málið er miklu
flóknara en svo, þó pólitísk landamæri
séu dregin eru mörk á milli þjóða og
inenninga óskýr. Flæði hugmynda,
verkkunnáttu, verkmenningar, fram-
leiðsluvara og annara menningaraf-
urða að ógleymdu stöðugu streymi
fólks á milli landa rennir stoðunum
undir þá skoðun. Umfang þessa flæðis
Bækur
Barnaskáldsaga um heimspeki fyrir fullorðna
Jostein Gaarder:
Sofies verden
Roman om filosofiens historie
Aschehoug 1994.
Stundum verða til bækur sem
eru svo einfaldar í snilld sinni
að maður spyr hvers vegna í
ósköpunum var ekki löngu búið að
skrifa þær. Ein slík er Sofies verden
eftir Norðmanninn Jostein
Gaarder. Bókin er skáldsaga um
sögu heimspekinnar, eins og segir í
undirtitli. Og sagan er skrifuð fyrir
böm.
Aðalpersóna sögunnar er hin 14 ára
Soffía Amundsen sem býr í norskum
smábæ með móður sinni og föður sem
reyndar er mest til sjós á olíuskipi og
kannski eins gott, því samkomulag
hjónanna virðist ekki upp á það bésta.
Einn daginn finnur Soffía umslag í
póstkassanum solað á hana og á litlum
seðli í umslaginu er skrifuð spurning-
in Hver ert þú?
Spurningin er upphafið að sögu
sem spannar í senn alla heimspekisög-
una og nokkrar vikur í Iífi Soffíu.
Stúlkan, og lesendur, kynnast rökræð-
um forn-grískra heimspekinga, gyð-
ingdómi, kristni, hugmyndum mið-
aldamanna, endurreisninni, barrokk-
tímanum, rómantíkinni, Marx,
Darwin og Freud. Samtímis glímir
Soffía við gátuna um Hildi, hver hún
er og hvers vegna faðir hennar sendir
Soffíu bréfin sem Hildur á að fá.
Eins og nærri má geta er Veröld
Soffi'u engin venjuleg bók en þegar
nánar er að gætt byggir hún á einfaldri
hugmynd. Aðall heimspeki er að furða
sig á sjálfsögðum hlumm og það er
einmitt það sem börn gera. Frægasti
heimspekingur sögunnar, Sókrates,
var haldinn síbernsku sem gerði hann
að snillingi (en svo óþolandi í um-
gengni að Aþenubúar dæmdu hann til
dauða.) Börnum er eðlislægt að spyrja
heimspekilegra spurninga og alveg
rakið að veita þeim tilsögn urn hug-
myndir og sögu heimspekinnar. Eig-
inleikinn til að láta heiminn koma sér
á óvart tapast með aldrinum og heim-
spekikennsla gætd kannski vegið upp á
móti þeim skaða sem aldur og skóla-
ganga veldur fallegum saklausum sál-
um.
Þetta er það sein Jostein Gaarder
reynir að gera í sögunni um Soffiu og
tekst vel upp. Sá sem þetta skrifar
gerði með skáldsögunni vísindalega
tilraun á fjögra ára dótmr sinni. Til-
raunin hófst þegar ég var búinn að
lesa hluta af hókinni sem ég eridur-
sagði. Síðan hélt ég áffam að lesa og
þótt þýðingin úr norsku væri búin til á
staðnum, með tilheyrandi hiki og
endurtekningum, þá fékk sú Iitla nógu
mikinn áhuga til að vekja mig
eldsnemma tvo morgna og biðja mig
um að halda áffam að lesa söguna um
Soffíu. Við svo búið mátti ekki standa
og tilrauninni var aflýst vegna tækni-
iegra örðugleika. Þetta var jú orðin
spurning um það hvort maður fengi
svefriffið fyrir forvitninni í barninu.
Norðmenn sem búa í litlu samfé-
lagi í útjaðri Evrópu virðast geta alið
af sér rithöfunda sem hafa heiminum
eitthvað að segja og Jostein Gaarder
er einn slíkur. Veröld Soffi'u kom fyrst
Út 1991 og hefur bókin verið þýdd á
fjölmörg mngmál og sest á metsölu-
lista víða um lönd. Fyrir fjörtíu árum
sló Jens Björneboe í gegn með sög-
urini um Jónas, sem líka var barn og
afbrigðilegt í ofanálag. Bjorneboe og
Gaarder eiga það sameiginlegt að hafa
drukkið í sig evrópska meginlands-
menningu. Sögur þeirra eru viðleitni
útkjálkamanna til að mennta sig og
lesendur sína í leiðinni. Björnehoe var
aukinheldur uppreisnarmaður sem
skoraði kerfið á hólm og réðst með of-
forsi gegn þröngsýnuin valdhöfum.
Yfirbragð Gaarders í þessari einu
sögu sem hér er til umfjöllunar er
hæglátt og gagnrýnin óbein.
Það sem skilur á milli Jónasar hans
Björneboe og Soffiu Gaarders er að
Noregur er orðin Evrópuþjóð. Smá-
sálarhátmrinn og kerfislæga vald-
níðslan sem einkenndi norskt samfé-
lag fyrir fjörtíu árum hefur látið und-
an síga fyrir gildum og verðmæmm
menningarþjóða. Björneboe skrifaði
ádeilurit en saga Gaarders er í ætt við
kennslubók.
Það er áleitin spurning hvar stað-
setja ætti íslenskt samfélag miðað við
það norska eins og það birtist okkur
hjá þessum tveim rithöfundum.
Kannski er best að nota hellalíkingu
Platóns sem er endursögð í Veröld
Soffi'u: Norðmenn horfa á skugga
frummyndanna á hellisveggnum en
við gónum á moldargólfið.
PS. Þeir sem vilja ekki lesa söguna
um Soffi'u á útlensku geta beðið róleg-
ir til jóla því Mál og mcnning ædar að
gefa hana út.
Páll Vilhjálmsson