Vikublaðið - 15.07.1994, Blaðsíða 5

VIKUBLAÐIÐ 15.JULI 1994
Lýðveldið
5
fer stöðugt vaxandi. Ennfreinur tek ég
undir með þeim sem bent hafa á að
þjóðin sem eind búi ekld yfir eðlislæg-
urn eiginleikum og lít svo á að hvorki
sameiginlegt tungumál, saga, trúar-
brögð né annað geri fólk sjálfkrafa að
„þjóð“ í menningarlegu tilliti, sem
eigi þá sjálfkrafa rétt á pólitísku sjálfs-
forræði.
Uppstokkun og sá nýi skilningur
sem ffam hefur komið meðal fræði-
manna á þjóðinni og fylgifiskum
hennar, hefúr líka leitt til endurmats
og nýs skilnings á menningu og þjóð-
menningu. Eg tek undir með þeim
sem líta svo á að mótun menningar sé
ekki eitthvað sem gerist á sjálfvirkan
hátt heldur sífellt ferli átaka. Mótun
menningar er vettvangur átaka milli
deiluaðila sem búa yfir margvíslegum
og sögulega sértækum ásetningi. Með
öðrum orðum; mótun menningar er
alltaf spurning um völd. Þarflaust frá
að segja, eru áhrif þeirra sem hæst
hafa eða láta mest að sér kveða um-
talsverðust.
Þanning verða til dæmis siðferði,
hefðir og lífsviðhorf þess hóps sem
flýtur ofaná í samfélaginu hverju sinni
uppistaðan í ríkjandi menningu. Skil-
in milli ríkjandi menningar og þjóð-
menningar eru oftast ekki sundur-
greinanleg.
Tungan er pólitík
Ekki þarf að líta langt til að sjá að
tungumál er ekld nægjanleg forsenda
til að skipa fólki í þjóðir. Bretar, írar,
Amerfkanar tala allir ensku en eru þó
engan veginn sama þjóðin. Tungumál
eru heldur ekki sjálfstæðar nátt-
úrusprottnar einingar með tvímæla-
laus mörk.
Hlutverk mngumáls er margþætt.
Tungumál er safn kerfisbundinna
tákna sem notuð eru til að tjá tiltekinn
veruleika. Tungumál eru því í sífelldri
þróun og endursköpun eftir því sem
veruleiki notendanna breytist. Skiptir
þá ekki máli á hvaða sviði breyting-
arnar eiga sér stað, hinu hugmynda-
fræðilega, félagslega, pólitíska eða
efnahagslega.
Hins vegar er ekki þar með sagt að
mngumálið sé safn hlutlausra tákna.
Þvert á móti þá er orðaval og notkun,
eins og flestir vita, hápólitískt fyrir-
bæri. Orðnotkun endurspeglar hug-
myndaffæðilega og pólitíska afstöðu.
Það skiptir máli hvort pólitískur bar-
átmhópur er kallaður skæruliðar eða
frelsishreyfing, svo tekið sé alþekkt
dæmi. Þar af leiðandi má réttilega á-
lykta að allar aðgerðir sem lúta að
málstjórnun séu hápólitískar, hvort
heldur þær bera yfirskriftina „mál-
rækt“, „hreinmngustefna" eða hvaða
nafn sem þeim er gefið. Málstjórnun
er í raun stjórnun á þeirri mynd sem
dregin er upp af veruleikanum. Slík
stjórnun er ekki einungis uppspretta
félagslegs valds heldur einnig líkleg
uppspretta átaka og baráttu.
„Tungumái" hafa gegnt afar mikil-
vægu pólitísku og menningarlegu
hlutverki, ekki hvað síst eftir tilkomu
þjóðríkisins. Hugmyndin um að
tungumál skipi fólki í náttúrusprottn-
ar eindir má rekja til þýskra 18. aldar
hugmyndafræðinga, þeirra sem lögðu
grunninn að þjóðernishyggju. Þessar
hugmyndir náðu til Islands með ís-
lenskum menntamönnum á síðusm
öld og hafa allar gömr síðan átt miklu
fylgi að fagna. Þær hafa reynst kjöl-
festan í menningarpólitísku uppeldi
fólksins í landinu og hafa skipað mið-
lægan sess í vitund íslendinga um
sjálfa sig- sem þjóð, sem og um það
hvað felist í íslenskri menningu.
Þjóðarleiðtogar og Mjólk-
ursamsalan á sama máli
Þessi skilningur endurspeglast í
Ijóðlínum Snorra Hjartarsonar,
„Land, þjóð, mnga þrenning sönn og
ein“ sem Mjólkursamsalan notaði í
auglýsingu nýverið. Auglýsingin ber
yfirskrifina íslenska er Okkar Mál og í
henni kristallast sú hugmyndafræði-
lega afstaða til „tungu, lands og þjóð-
ar“ sem mestri útbreiðslu hefur náð í
landinu. I auglýsingunni segir: „Móð-
urinálið er tákn þjóðar og íslensk
tunga er okkar skýrasta sjálfstæðisyfir-
lýsing. Á hana er rimð saga lands og
þjóðar. Hún bindur okkur skyldum og
veitir okkur einnig dýrmætt frelsi.
Landið og mngan eru sameign okkar
allra“. Þegar lesið er yfir lýðveldishá-
tíðarræður, hvortheldur þeirra sem
forysm gegna í menningarpólitískum
efnum eða ræður flokkpólitískra leið-
toga, kemur í ljós að þeir eru allir á
sama máli og Mjólkursamsalan. Hér
verða sem fyrr engar línur dregnar á
milli vinstri og hægri. Táknrænt fyrir
þessa pólitísku samstöðu var sam-
hljóða samþykkt allra 63 þingmanna
Alþingis á þingsálykmnartillögu sem
kveður á um stofnun hátíðasjóðs í til-
efni 50 ára afmælis lýðveldins. Ráð-
stöfúnarfé sjóðsins skiptist í tvennt;
helmingur fer til eflingar vistfræði-
rannsókna á lífríki sjávar, hinn helm-
ingur fjárhæðarinnar fer til eflingar ís-
lenskri mngu. Með öðrum orðum;
meðal pólitískra forystumanna og
kvenna ríkir í landinu alger eining
annars vegar um gildi lífríkis sjávar
fyrir íslensk samfélag/efnahag og hins
vegar um gildi íslenskrar mngu fyrir
íslenska menningu. Allar hátíðarræð-
urnar frá afmælinu á Þingvöllum bera
þess glöggt merki. Það sem vekur hins
vegar furðu mína er að hér virðist ekki
nokkur vera í vafa um hvað sé „íslensk
mnga“ og hvað eigi að vernda? Eru
mörkin endilega skýr? Hvaða viðmið
liggja til gmndvallar og hver hefur
vald til að skilgreina hvar mörkin
liggja? Tungumál hvaða hóps í samfé-
laginu er lagt til grundvallar? Er
mögulegt að enn sé verið að daðra við
rómantískar hugmyndir um „ómeng-
að alþýðumál til sveita“, nú þegar
þorri iandsmanna hefur búið í þéttbýli
í þrjár kynslóðir? Vert er að taka fram
að hér er engan veginn verið að halla á
fólk sem býr í sveitum eða íslenska
bændastétt.
Kynvillingar og kórrétt
íslenska
Ef verndun felst í því að halda í það
sem gamalt er, er rétt að spyrja hvort
halda eigi í öll þau ógrynni af niðrandi
hugtökum sem vísa til kvenfyrirlitn-
ingar af því þau eru til í því orðsafni
sem skilgreint hefur verið sem ís-
lenskt? Ennffemur mætti spyrja hvort
hampa eigi „hlutlausum" hugtökum
eins og „kynvillingur" en gera að engu
réttindakröfúr homma og lesbía um
að vera kölluð nöfnum sein þau sjálf
velja sér. Fyrir þá sem ekki muna er
vert að minna á málþóf sem Samtöldn
78 (samtök homma og lesbía) áttu við
Ríkisútvarpið fyrir nokkrum árum.
Ríkisútvarpið neitaði Samtökunum
um að auglýsa nema undir hinu
alíslenska hugtaki kynvillingur.
Fyrsta grein laga um Ríkisútvarpið
segir eitthvað á þá leið að það eigi að
standa vörð um íslenska menningu og
tungu og það var einmitt málsvörn
Ríkisútvarpins í þessu ntáli ef mig
misminnir ekki gjörsamlega. Hér má
bæta við að injög veigamikið og tákn-
rænt skref í átt að auknum Iýð-
réttindum undirokaðra þjóðfélags-
hópa er krafan um að fá að vera kall-
aður eigin nafni en ekki því naíni sem
kúgarinn hefur með valdníðslu sinni
klínt upp á viðkomandi. Oftast endur-
spegla þessi hugtök félagslega brenni-
merkingu um leið og þau cru notuð til
að réttlæta valdníðslu. Til dæmis voru
hliðstæðar nafnabreytingar eitt fyrsta
baráttumál blökkumanna í lýðrétt-
indabaráttu þeirra í Bandaríkjunum á
sjöunda áratugnum. Þá vék hið
aldagamla og gildishlaðna hugtak
negro fyrir hugtakinu black sem kom
ffá hópnum sjálfum. Ilugtakið nigger
sem margir kannast við er afbökun á
negro og endurspeglar algera niðrun.
Nú er hins vegar farið að nota hug-
takið African-American jöfnum hönd-
um við hugtakið black, þar sem hið
síðara þykir of einskorðað við líkam-
leg einkenni á kostnað menningar-
legra þátta. í Bandaríkjunum hafa
mjög margir aðrir minnihlutahópar
og þá sérstaklega nýir innflytjendur
gengið í gengum hliðstæðar nafna-
breytingar. Þó augljóst sé að ný nöfn
tryggja ekki undirmálshópum félags-
legan eða efnahagslegan jöfriuð þá er
viðurkenning slíkra breytinga mæli-
kvarði á umburðarlyndi stjórnvalda
og er viðleitni í átt til félagslegrar við-
urkenningar.
Þegar talað er um „verndun tungu
og menningar" er nauðsynlegt að
spyrja hvað á að vernda og þá fyrir
hverjum? Eigum við til dæmis að
vernda þá fleti menningarinnar sem
ýta undir og gefa öskrandi fylleríum
ungmenna og annara félagslegt sam-
þykki? Færa mætti rök að því að öskr-
andi fyllerí væru gamalgróinn þáttur í
íslenskri menningu. Eða eigum við að
vernda, efla og rækta þá þætti menn-
ingarinnar sem fær um 40% íslenskra
karlmanna til að finnast barsmíðar á
sambýlis- eða eiginkonum réttlætan-
legar?
Málstjórnun og valda-
barátta
íslenskt samfélag hefur fram að
þessu einkennst af því að vera einstak-
lega einsleitt í menningarlegu tdlliti.
Þó félags- og efnahagslegur munur
meðal fólks sé jafngamll byggð í land-
inu þá hefúr þjóðin ekki skipst í
minnihlutahópa eftir trúarlegum eða
þjóðernislegum línum. Menningar-
legur margbreytileiki fer hins vegar
vaxandi í hinu síbreytilega íslenska
samfélagi. Krafan um að allir lagi sig
að háttum og hugarfari þess hóps sem
er í félagslegri forystu er vægast sagt
ólýðræðisleg. Sama má segja um kröf-
una að allir tali og tjái sig samkvæmt
kokkabókum sama hóps.
Líkt og frain hefur komið þá er
þjóðin sögulega nýtt fyrirbæri sem er í
stöðugri mótun. Þjóðmenning og
þjóðtunga eru sömuleiðis í eðli sínu
síbreytileg. Eins og fyrr greindi er
mótun menningar vettvangur átaka
þar sem deiluaðilar takast á um völd-
in. Nærtækt er hér að benda á frelsis-
baráttu kvenna, íslenskra sem og ann-
arra. Endurmat kvenna á sjálfum sér
og krafa þeirra um aukna hlutdeild f
menningunni hefur leitt til þess að
sjálfsímynd þeirra hefur breyst. Fyrir
íslenskar konur hefur frelsisbaráttan
breytt þjóðarímynd þeirra og sömu-
leiðis íslenskra karlmanna.
Hvorki íslensk inenning né íslensk
tunga eða þjóð eru sjálfsprottnar og
sjálfstæðar eindir sem einhvern tíma í
fyrndinni voru „hreinni“ og „órneng-
aðri“ en þau eru í íslandi samtímans.
Tímarnir breytast og mennirnir með
eins og ináltækið segir, sem mætti eins
vel umsnúa og segja; veruleikinnn
breytist, hugmyndir fólks um veru-
Ieikann breytast og sömuleiðis tungu-
málið sem notað er til þess að túlka
þennan veruleika og hugmyndir.
Spyrja mætti hvort málstjórnun
sem dulbúin er sem „hlutlaus, ópóli-
tísk menningarstefna" sé réttlæting á
menningarforræði þeirra sem sitja þar
við stjórnvölinn?
Að lokum: A þessu fimmtíu ára af-
mæli íslenska lýðveldisins er vert að
spyrja hvaða sess lýðræðið skipar í
menningarstefnu og malpólitík ís-
lenskra stjórnvalda.
Höfundur er mannfræðingur.
Lesendur skrifa
Jóhanna leikur
biðleikinn
Jóhanna Sigurðardóttir hef-
ur meðbyr ef dæma má við-
brögð aímennings við af-
sogn hennar . I skoðanakönnun
Dagblaðsins fyrir hálfum mán-
uði er hún langsterkust allra
stjómmálamanna. Karlamir em
ekki hálfdrættingar á við hana
og „karlinn í brúnni“ er óvin-
sælastur allra í sömu könnun.
Nú er Jóhanna laus við hann og
heldur þá í víking um allt land.
Jóhanna segist vera að svara
kalli fólks sem vilji sterkan jafh-
aðarmannaflokk.
Alþýðuflokkurinn er ekki
„inn“
Jóhanna hefur ekki sagt berum
orðum að hún hyggist yfirgefa Al-
þýðuflokkinn, flokkinn sem hefur
alið hana upp pólitískt. Það yrðu
þung spor ef hún segði skilið við
flokkinn, en líklega á hún engra
annarra kosta völ. Jóhanna veit
sem er að hún mun ekki fá það
fylgi sem hún hefur í samfélaginu
bjóði hún sig fram í nafni Alþýðu-
flokksins. Skiptir þá einu hvort
hún sigri Jón Baldvin í undan-
gengnu prófkjöri og skipi þar með
efsta sæti framboðslistans í
Reykjavík. Alþýðuflokkurinn er
ekki „inn“ hjá félagshyggjufólkinu
sem er bakland Jóhönnu. Jóhanna
kenist ekki að því hvert fylgið er
neina bjóða fram ein og sér.
Jóhanna kom þeim á
óvart
Jón Baldvin, Sighvatur og þeir
félagar héldu áreiðanlega ekki að
Jóhanna léki biðleikinn strax eftir
afgreiðsluna á flokksþingi krata.
Með sigri sínum á Jóhönnu taldi
Jón Baldvin sig hafa fengið óskor-
að umboð til að fylgja málum eft-
ir. Og þegar Jóhanna hafði sagt af
sér ráðherradómi hafði Jón enn
ffjálsari hendur. Yfirlýsingar Jóns
Baldvins í fjölmiðlum erlendis að
undanförnu um nauðsyn þess fyrir
íslendinga að ganga í ESB benda
eindregið til þess að hann hyggist
fara sínu fram. Þannig hefur hann
alltaf hegðað sér.Jón og Sighvatur
bjuggust hins vegar ekki við því að
efdrleikur flokksþingsins yrði svo
hraður sem raun bar vitni. Að Jó-
hanna boðaði sérframboð og jafn-
vel stofnun nýs flokks. Minn tími
mun koma, voru skilaboð Jó-
hönnu til krata. Tíminn flýgur
hraðar en Jón Baldvin átti von á.
Kosningar í haust
Stuðningsmenn Jóns Baldvins
og Sighvatar telja sig hafa meðbyr
og líta björtum augum ffarn á veg-
inn. Alþýðublaðið fylgir formann-
inurn blint og ræðst á Jóhönnu í
leiðurum. Þetta er allt til að herða
Jóhönnu og flýta atburðarásinni.
Liðskönnun hennar kemur á-
reiðanlega fyrr en hún gerði sjálf
ráð fyrir, en styrkir hana ef til al-
þingiskosninga kemur í haust.
Frumkvæði Jóhönnu með afsögn-
inni og boðun sameiningar jafnað-
armanna kyndir undir umræðuna
um kosningar. Davíð hefúr þreif-
að fyrir sér um hugsanleg ágrein-
ingsefni í ríkisstjórninni sem gætu
flýtt kosningum. Hann boðaði
upp á eigin spýtur betri tíð og hef-
ur málað sig eins langt frá for-
manni Alþýðuflokksins í Evrópu-
málunum og kostur er.
Nú rekur Jóhönnumál Alþýðu-
flokksins á fjörur Sjálfstæðis-
flokksins. Klofinn Alþýðuflokkur
og með lausa samninga launþega
um áramót er ekki ákjósanlegt
vegarnesti í alþingiskosningar að
vori. Eftir að Davíð hefur losað sig
við Steingrím eru hægari heima-
tökin í stjórn með Framsókn.
Kannski þegar í haust.
Mistök Vilmundar ekki
endurtekin
Það sem Jóhanna hefur gert er
aðeins biðleikur í stöðunni. Eng-
inn efast um að hún bjóði sig fram
í næstu kosningum. Sigur R-list-
ans opnaði leið sem er henni
greiðfær. Fari hún ein fram er
enginn sent efast um að hún nái
kjöri í Reykjavík. Bjóði hún fram í
öllum kjördæmum vandast málin.
Líklegt er að hún láti mistök
Vilmundar verða sér víti til varn-
aðar. Bandalag jafnaðarmanna
stillti upp óreyndu fólki í öllum
kjördæmum. Vandi Jóhönnu felst
ekki síst í því að „svara kalli“ gras-
rótarinnar og að hafa framboðið
sem álitlegast. Verkalýðshreyfing-
in mun verða með og ýmis félaga-
samtök ætlast til að þau hafi sína
fulltrúa á framboðslistanum henn-
ar Jóhönnu.
Margir eru kallaðir en Jóhönnu
liggur ekkert sérstaklega á. Hún
ætlar sér að kanna bemr hvernig
landið liggur. A meðan heldur hún
ríkisstjórn og Jóni Baldvini við
efnið.
Höfundur er jafnaðarmaður sem
vill ekki láta nafns síns getið.