Lesbók Morgunblaðsins - 04.06.2005, Blaðsíða 2

2 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. júní 2005
Forsætisráðherra Svíþjóðar, GöranPersson, er orðinn þreyttur á klám-væðingu samfélagsins eins og fleiri.Hann lét þau orð falla á fundi félags
kvenna í sænska Jafnaðarmannaflokknum í
síðasta mánuði að til greina kæmi að setja lög
sem takmörkuðu myndbirtingar af fáklædd-
um konum. Í kjölfarið hefur spunnist heilmikil
umræða um prent- og tjáningarfrelsi í Sví-
þjóð.
Sænsk samtök blaðamanna, embætti fjöl-
miðlaumboðsmanns og blaðamenn og ritstjór-
ar einstakra fjölmiðla hafa rokið upp til handa
og fóta eftir þessi um-
mæli forsætisráðherrans
og gagnrýnt hann fyrir
að vilja takmarka prent-
og tjáningarfrelsið og
koma á ritskoðun.
Fjölmiðlaumboðsmaðurinn, Olle Stenholm,
þ.e. sá sem almenningur getur leitað til með
kvartanir eða spurningar varðandi fjölmiðla,
telur að forsætisráðherrann hafi verið að
hugsa upphátt, eins og Persson hefur stund-
um verið gagnrýndur fyrir, og Stenholm von-
ar og er reyndar sannfærður um að ekkert
komi út úr þeim hugsunum, eins og hann lýsir
í grein í Svenska Dagbladet.
Hann finnur til með þeim sem fær það verk-
efni sem forsætisráðherrann boðar: að rann-
saka málin og undirbúa lagasetningu. „Ég
horfði á Söngvakeppni evrópskra sjónvarps-
stöðva og þar er hægt að segja að langt hafi
verið gengið í að bera kvenmannslíkama. Á að
draga sænska ríkissjónvarpið til ábyrgðar?“
spyr Stenholm.
Þetta eru réttmætar vangaveltur og spurn-
ingar en það eru vangaveltur forsætisráð-
herrans líka: „Við höfum séð aukna áherslu á
kynlíf á opinberum vettvangi. Hvar sem við
förum í nútímasamfélagi sjást auglýsingar
byggðar á markaðssetningu sem nýtir konur
og líkama kvenna.“ Persson hvetur til sjálfs-
ritskoðunar fjölmiðla og betri dómgreindar,
boðar undirbúningstíma en líka mögulega
lagasetningu.
Það er frekar vonlaus hugmynd að ætla að
stöðva klámvæðingu með lagasetningu. En af
hverju er það aðför gegn tjáningarfrelsi að
taka kannski það skref að banna kvöldblöð-
unum með lögum að birta myndir af fáklædd-
um konum? Það er ekki flókinn lagatexti eða
langur, heldur möguleiki sem getur bundið
enda á þessa tilteknu birtingarmynd nið-
urlægingar kvenna.
Margir eru orðnir þreyttir á þessu tali um
frelsi til að gera hitt og þetta og að maður hafi
líka frelsi til að hafna. Vissulega hefur maður
frelsi til að hafna ýmsu en ekki öllu. Maður
bíður eftir strætó við hliðina á risaspjöldum
með myndum af fáklæddum konum með
frygðarsvip … að auglýsa súkkulaði eða eitt-
hvað álíka. Mann langar kannski að kaupa Ex-
pressen eða Aftonbladet af og til en maður
hefur ekki frelsi til að kaupa það án myndanna
umræddu sem útgefendurnir vilja hafa frelsi
til að prenta. Já, fleiri en Göran Persson eru
þreyttir á klámvæðingu og fleiri en hann vilja
gera eitthvað til að stöðva hana, spurningin er
bara hvað er hægt að gera.
Dálkahöfundurinn Rolf van den Brink er
eins og að því er virðist allir fjölmiðlamenn í
Svíþjóð á móti lagasetningu. Í því skyni að
vekja auglýsendur til vitundar um hlutverk
sitt leggur hann til að embætti auglýsinga-
umboðsmanns verði stofnað og þangað geti
neytendur leitað vegna ósæmilegra auglýs-
inga, þar sem siðanefndir hafi reynst bitlaus-
ar.
Hann bendir á að auglýsendur gætu tekið
sig saman í andlitinu og samtök þeirra staðið
fyrir fræðslu og fundum um innihald auglýs-
inga og staðið fyrir könnunum á því hvað al-
menningi finnst um auglýsingar.
Vissulega eiga auglýsendur rétt á að aug-
lýsa vöru sína í lýðræðisþjóðfélagi og á grund-
velli stjórnarskrárbundins prent- og tjáning-
arfrelsis, hvort sem er í Svíþjóð eða á Íslandi.
En það er nú allt í lagi að þeir sem koma að
ferlinu og þeir sem auglýsingunum er beint að
tali aðeins saman.
Smekkleysi er ekki hægt að stöðva með
lagasetningu, segir Lena K. Samuelsson, rit-
stjóri eins virtasta dagblaðs í Svíþjóð,
Svenska Dagbladet, sem aldrei sýnir smekk-
leysi. Að mati SvD er sjálfsagt að verja tján-
ingarfrelsið sem grundvallarreglu og að ólík-
ar, gagnstæðar og mismunandi skoðanir séu
tjáðar í fjölmiðlum. „Það þýðir ekki að okkur
líki allt sem stendur í öllum blöðum og sent er
út á öllum sjónvarpsstöðvum. Allt of oft er
rætt um Fjölmiðlana með stóru F-i eins og
þeir séu allir ein stofnun. Í rauninni er hver
fjölmiðill á ábyrgð hvers útgefanda og hver
fjölmiðill verður að finna sinn farveg.“
Undanfarið ár hefur staðið yfir opinbert
verkefni á vegum sænska viðskiptaráðuneyt-
isins undir nafninu Flicka (Stelpa). Staðið hef-
ur verið fyrir fundum um alla Svíþjóð, vefsíðu
haldið úti og fjölmiðlar gagnrýndir og er verk-
efnið vissulega liður í baráttu gegn klámvæð-
ingunni. Flicka hefur nú verið gagnrýnd af
sumum fyrir aðför að tjáningarfrelsinu vegna
þess að í nafni verkefnisins hafa fjölmiðlum
verið send bréf þar sem forsvarsmenn eru
beðnir að svara opinberlega af hverju þeir
sýni ákveðna þætti, birti ákveðnar auglýs-
ingar eða greinar, allt efni sem auðvelt er að
halda fram að sé niðurlægjandi fyrir konur.
En nei, tjáningarfrelsið verður að vernda.
Tjáningarfrelsið
’Það er frekar vonlaus hugmynd að ætla að stöðvaklámvæðingu með lagasetningu. En af hverju er það
aðför gegn tjáningarfrelsi að taka kannski það skref að
banna kvöldblöðunum með lögum að birta myndir af
fáklæddum konum? ‘
Fjölmiðlar
Eftir Steingerði
Ólafsdóttur
steingerdur@telia.com
!
Hversvegna hikar maður
stundum við að kvarta?
Góða skapið er kannski enn
til staðar, en nöturleg tilfinn-
ingin seytlar inn; maður hefur
verið beittur óréttlæti.
Stemmningin er farin – og
gremjan tekur við.
Í umferðinni, í verslunum og við-
skiptum, í vinnunni, á heimilinu – órétt-
lætið á sér víða stað. Maður þolir það
upp að vissu marki, en pirringurinn
eykst innra með manni – og síðan hvað?
Springur maður?
Líklega.
En það má líka kvarta. Og þá þarf
maður að kunna það – og kunna það vel.
„Kvartaðu eins fljótt og mögulegt er“,
er regla númer eitt. Því að þá er atburð-
urinn hvað skýrast-
ur, vitni eru til stað-
ar og staðreyndir
liggja nokkuð ljósar fyrir. Það er mjög
mikilvægt að vera ávallt viðbúinn, en
vissulega er það þjálfunaratriði.
En það má vera að óréttlætið blasi
ekki við strax í upphafi. Hvenær kemur
það fram, hvernig uppgötvast það?
Óréttlæti er afstætt. Því er bráðnauð-
synlegt að leggja vafaatriðin vel á minn-
ið – og nota þau síðar. Einnig er æski-
legt að safna saman öllum upplýsingum,
er tengjast viðfangsefninu – kvittunum,
ljósmyndum, stöðumælasektum, vitnum.
Svo er upplagt að kasta einhverju
öðru í pottinn. Stundum vantar einungis
lítinn dropa til að fylla mælinn, rétt
herslumuninn. Þá getur pínulítið smá-
atriði vegið þungt til að ýta málinu í
gegn.
Dæmi um slíkt er t.d. „Auk þess fékk
ég engin hnífapör“ eða „Svo er saltbauk-
urinn tómur.“
Setningin „Get ég fengið að tala við
yfirmanninn þinn?“ er töfraþula, gulls í
gildi. Fyrir alla muni vill undirmaðurinn
ekki ónáða yfirmanninn.
Regla númer tvö er: „Ekki æpa, ekki
beita dónaskap og ekki setja hnefann í
borðið.“ Kaldhæðni er góð, en rudda-
skapur ekki. Það á aldrei að þurfa að
brýna raustina. Rökfestan er fyrir öllu.
Sími er nauðsynlegt verkfæri í kvört-
unarstarfsemi, en hann er ekki endilega
það besta. Tölvupóstur og hefðbundnar
bréfaskriftir eru skilvísustu tækin.
Hér kemur dæmi um vel heppnaða
kvörtunarherferð, þar sem ég fann
áþreifanlegan mun á símakvörtun og
kvörtun bréfleiðis.
Fyrir nokkrum árum var ég fenginn
til að skemmta á uppákomu í nágranna-
sveitafélagi suður með sjó. Þetta var ein-
hvers konar kosningahátíð fyrir ónefnd-
an stjórnmálaflokk, sem fer yfirleitt
talsvert í taugarnar á mér. En þannig er
nú lífið. Allt gekk eins og í sögu, ég gerði
mitt, allir voru glaðir – og ég fékk greitt
fyrir með innistæðulausri ávísun. Enda
voru kosningarnar afstaðnar og engin
ástæða til að standa við eitt eða neitt.
Ég hringdi í þann sem hafði hringt í
mig og hann benti mér á að hafa sam-
band við gjaldkerann, sem benti á fram-
kvæmdastjórann, sem benti síðan á þann
sem hafði hringt í mig.
Alltaf var ég kurteis og lét mig hafa
þetta nokkrum sinnum. Þá fór mér að
leiðast þófið. Það var kominn tími til að
færa sig upp á næsta svið.
Regla númer þrjú: „Ef þú ert byrjað-
ur, ekki hætta.“
Ég setti saman lesendabréf. Í bréfinu
rakti ég raunir mínar og nafngreindi
fyrrnefndan stjórnmálaflokk. Ég reyndi
að hafa bréfið stutt, læsilegt og í léttari
kantinum. Síðan sendi ég fyrrnefndum
forkólfum bréfið í tölvupósti – ásamt
vangaveltum um að senda það í Velvak-
anda um... tjah, miðja næstu viku.
Skemmst er frá að segja, að ég þurfti
aldrei að senda það.
Ég sé samt eftir því, þetta var ágætis
lesendabréf.
Skipulögð kvörtunarstarfsemi er mjög
árangursrík – og gefandi fyrir líkama og
sál.
Öll erum við meðvirk – upp að vissu
marki. Við viljum halda friðinn, sýna
sveigjanleika og samhygð. En lærum að
þekkja hvar mörkin liggja. Stöndum á
rétti okkar. Látum ekki troða okkur um
tær. Kvörtum!
Kanntu að
kvarta?
Eftir Óskar Jónasson
oj@internet.is
Stundum þegar ég geng niður Laugaveginn, aldrei upp hann, á ég í vandræðummeð sjálfan mig. Til dæmis á þann hátt að mér finnst ég sjá ljóðskáldið Jón fráPálmholti tilsýndar og hugsa:
Nú þarna er Jón.
Þannig er þetta enn þótt ég viti að hann er dáinn. Engu að síður sé ég ekki betur en
maðurinn sem kemur á móti mér sé Jón frá Pálmholti. Það er ekki fyrr en ég ætla að
heilsa að ég sé að þetta er ókunnugur maður. Í önnur skipti finnst mér ég sjá hann
sitja á bekknum hjá versluninni Bónus.
Ef þetta er að morgni dags hugsa ég:
Klukkan er ekki orðin ellefu og Jón að bíða eftir að opni.
Ef þetta gerist eftir hádegið hugsa ég:
Jón er bara að hvíla sig og bíða eftir sólskini.
Í undirmeðvitundinni hlýt ég að sakna Jóns frá Pálmholti, kannski er hann tákn ein-
hvers, eða mér finnst hann vera sjálfsagður hlutur sem er ekki stöðugt fyrir augum
manns heldur rekur maður augun í hann stöku sinnum til að gleðjast og verða ekki
leiður á honum.
[...] Sama er að segja um Nínu Björk Árnadóttur, skáldkonu, ég er í vandræðum og
þarf að gæta þess að spyrja ekki fólkið hennar:
Hvað er að frétta af Nínu? Eða: Hvað er að frétta af henni mömmu þinni?
Sjálfum finnst mér spurningin eðlileg. Nína hlýtur að vera að yrkja þótt hún sé dá-
in. Það væri líkt henni að yrkja í dauðanum.
Ég þarf líka að vara mig á að sjá ekki sömu ofsjónir, verða ekki fyrir augnaglöpum
ef um lifandi menn er að ræða. Ég loka stundum augunum á göngu til að valda ekki
dauða þeirra með vitleysunni í hausnum á mér eða verða ekki fyrir því sem ég kalla
fyrirfram söknuð. Ef þeir skyldu deyja vegna ofsjóna minna, þá yrði það mín sök, og
fyrir bragðið hef ég átt fyrirfram söknuðinn skilið og að hann skuli koma fram sem
sektarkennd.
Guðbergur Bergsson
www.jpv.is
Ofsjónir, glöp og minningar
Morgunblaðið /RAX
Sól og sumar.
I Þjóðerniskennd er veigamikill þáttur ísjálfsímynd bæði einstaklinga og sam-
félaga. Í grein sinni um Sambandsslit Nor-
egs og Svíþjóðar árið 1905 skýrir Einar
Hreinsson frá því hvernig þjóðerniskennd,
eða þjóðernishyggja, þróaðist með ólíkum
hætti meðal Norðmanna og Svía, en hann
telur að ef til vill megi
enn merkja afleiðingar
þeirra þróunar í þjóðfélagsgerð þessara
þjóða: „Þrátt fyrir að þjóðernishyggjunni
yxi fiskur um hrygg á tímum sambandrík-
isins þá voru vaxtarskeið hennar mjög ólík í
Svíþjóð og Noregi,“ segir hann. “ Í Noregi
var þjóðernishyggjan tengd baráttu vinstri
manna, fyrst fyrir auknum lýðréttindum en
síðar fyrir sjálfstæði. Í Svíþjóð var þjóð-
ernishyggjan aftur á móti tengd hægri
flokkunum og hugmyndum þeirra um að
upphefja Svíþjóð, ekki síst innan sambands-
ríkisins. Þjóðernishyggjan í Svíþjóð var
vopn hægrimanna gegn Norðmönnum en
um leið gegn þingræði og lýðræði. Ef til vill
kristallast hugmyndirnar um sambandsríkið
enn í þjóðsöngvum þjóðanna. Á meðan
Norðmenn elska sitt land (Ja vi elsker dette
landet) hljómar drottnun Svía í orðunum
„jag vill leva, jag vill dö í Norden““.
II Þjóðernishyggja Íslendinga er ákaflegaáberandi í viðhorfi þeirra til landsins –
sjálfrar náttúrunnar og myndbirtingar
hennar sem hins hreina, tæra kjarna þjóðar-
sálarinnar. Goðsagnir um náttúruna og
myndmál henni tengt eru svo stór hluti af
sjálfsmynd þjóðarinnar að fæstir velta því
nokkru sinni fyrir sér hvert rekja má þau
viðhorf er þær lýsa. Þau Ólafur Páll Jónsson
og Æsa Sigurjónsdóttir velta fyrir sér af-
stöðu samtímans til náttúrunnar eins og hún
birtist í heimspeki og listum í gegnum tíðina
í grein í Lesbók í dag, og spyrja jafnframt
hvort ekki sé kominn tími til að skilgreina
viðeigandi samhengi fyrir skilning á náttúr-
unni sem slíkri. Þau benda á að við sjáum
„ekki eðli hlutanna vegna þess að við erum
blinduð af tilganginum sem þeim er ætlað að
þjóna“. En jafnframt „skortir okkur uppeldi
– fagurfræðilegt uppeldi – sem gerir okkur
næm á eðli hlutanna frekar en einberan til-
gang þeirra“.
III Ef jafnvel náttúran hefur orðið nytja-hyggju og markaðslögmálum að bráð
er ljóst að aðrir þættir tilvistarinnar, ekki
síst þeir er tilheyra borgarmenningunni,
hafa orðið það svo um munar. Slóvenski
heimspekingurinn Zizek greinir þau öfl sem
mynda undirölduna í nýjustu Stjörnustíðs-
myndinni og kemst að þeirri niðurstöðu að
„kapítalisminn [stilli] okkur upp andspænis
þeirri staðreynd að orsök þrældóms okkar
er ekki hinn hlutlægi veruleiki sem slíkur
(sem er heldur ekki til) heldur er orsakar-
innar að leita í löngunum okkar, græðgi
okkar í efnislega hluti og ofuráherslu okkar
á þá. Af þessu leiðir að okkur ber að snúa
baki ivð löngunum okkar og taka upp við-
horf hins innri friðar...“, segir Zizek.
Neðanmáls