Lesbók Morgunblaðsins - 04.06.2005, Blaðsíða 5

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. júní 2005 | 5
höfðu raunverulega séð það, þar sem það er á
afskekktum stað í Salta vatninu í Utah. Verk-
ið var fyrst og fremst til í hugum fólks, eins og
horfin eyja sem lifir áfram í texta, ljósmynd-
um, og kvikmynd sem Smithson gerði af
byggingu þess. Goðsögnin um verkið magn-
aðist þegar því „skaut upp“ aftur árið 2002, og
sannaðist að Smithson hafði fullkomlega tek-
ist ætlunarverk sitt, verkið er orðið hluti af líf-
ríki vatnsins.
Markmið Smithsons og margra af hans
kynslóð var að komast út úr spennitreyju
fagurfræðilegra upplifana og fást við landið
hrátt. Hvernig var hægt að gera náttúruna
snertanlega, gera land að list í bókstaflegri
merkingu, þannig að mörk listar og náttúru
nánast þurrkuðust út? Aðferðirnar voru
margs konar. Sumir fengust við náttúrulega
náttúru, og hófu jarðfræðilegt samtal við jarð-
efnin eins og Michel Heizer, bjuggu til nátt-
úru eins og Robert Morris (Gufuvél, 1974),
eða gerðu verk sem afhjúpa samfélagsleg
tengsl menningar og náttúru.
án vatns er ekki hægt að skapa list
án vatns er ekki hægt að skynja list
án vatns er ekki hægt hugsa um list eða vatn
orti Ólafur Lárusson myndlistarmaður í
skrá sýningarinnar H2O sem runnin var frá
Galerie SÚM árið 1974 þar sem bent var á að
skynjunin á vatninu er skilyrt sögunni og
þjóðfélaginu í senn.
Þegar þýski listamaðurinn Hans Haacke
safnaði rusli á afmarkaðri strandlengju á
Spáni (Beach Pollution, 1970), eða hreinsaði
mengað vatn (Rhine Water Purification Plant,
1972) í Krefeld, þá var tilgangurinn m.a. að af-
hjúpa menningarlega, pólitíska og efnahags-
lega valdbeitingu á umhverfinu. Hann, ásamt
brautryðjendunum Joseph Beuys, Agnes De-
nes, og Alan Sonfist, nálguðust náttúruna frá
vistfræðilegu sjónarhorni og opnuðu leiðir að
siðferðilegri umhverfislist. Dæmi má taka af
gróðurverkefni Sonfists, TimeLandscape
(1996) í Manhattan, sem var tilraun til að
endurskapa það vistríki sem var á staðnum
áður en Evrópubúar komu til Ameríku, og
TreeMountain – A Living Time Capsule,
gríðarlegt umhverfisverk Agnes Denes í
Finnlandi sem hófst árið 1992, þegar finnska
ríkisstjórnin gerði verkefnið að framlagi sínu
til jarðarinnar á umhverfisráðstefnu í Rio de
Janeiro.
Allir þessir listamenn sneru sér beint að
náttúrunni, umhverfinu, sem raunverulegu,
opnu listrými, utan klafa liststofnana – og
markaða. Hvort tilraunin tókst er önnur saga.
Hins vegar opnuðu þeir dyr að nýrri listrænni
nálgun og endurnýjuðu frá grunni almennar
hugmyndir um listsköpun.
Náttúran er því ekki lengur hlutlaus um-
gjörð hins fagra og góða heldur virkur þátt-
takandi í hinu fagra lífi. En á sama tíma hefur
náttúran einnig minnt á sig með neikvæðari
hætti í formi auðlindaþurrðar, mengunar og
margvíslegra hamfara sem oft virðast vera af-
sprengi nútímalegra lifnaðarhátta. Þá minnir
náttúran á að mannlegu lífi eru settar marg-
víslegar skorður.
Í því samhengi hefur oft verið kallað á lista-
menn og þeir fengnir til að breiða yfir örin;
breyta útbrunnum námum í almenningsgarð
og yfirgefnum ruslahaugum í leiksvæði fyrir
börn.
Náttúra og manngert umhverfi
Það er einkenni á náttúru að hún er sjálf-
stæð gagnvart mannlegum löngunum,
hyggjuviti og athöfnum í þeim skilningi að eðli
hennar og tilurð ráðast aldrei af þessum
mannlegu þáttum. Á hinn bóginn er því þver-
öfugt farið með það manngerða umhverfi sem
við þekkjum best. Tilurð þess er beinlínis af-
sprengi gilda, hyggjuvits og athafna manna.
Samkvæmt þessum skilningi á náttúru og
hinu manngerða umhverfi, hefur umhverfið
ekkert sjálfstætt gildi eða verðmæti. Náttúr-
an og hið manngerða umhverfi birtast þannig
sem algerar andstæður – hið fullkomlega
sjálfstæða eða hið fullkomlega ósjálfstæða.
Þessar andstæður renna svo saman í mann-
gerðri náttúru, hvort sem hún birtist sem spí-
rall í Salta vatningu í Utha eða í skrúðgörðum
nýaldar.
Hin manngerð náttúra hefur ætíð skipað
mikilvægan sess í vestrænni siðmenningu.
Locus amoenus var unaðsreiturinn, þar sem
menn leituðu einveru og hvíldar á afviknum
stað í görðum eða torgum. Franski garðurinn
sem náði fullkomnun hjá garðarkitektinum Le
Notre (1613–1700) í Versölum var staður til
íhugunar jafnt sem til listrænnar nautnar, þar
sem hægt var að njóta ímyndaðs samruna
lista og náttúru í flatarmálsfræðilegu um-
hverfi fagurlega tilklipptra runna og göngu-
stíga, á meðan höggmyndirnar túlkuðu eilífa
hringrás náttúrunnar í goðsögulegum meta-
fórum.
Þannig er verðmæti borgarumhverfisins,
og annarra sköpunarverka mannsins, fyrst og
fremst bundið gagnsemi, rétt eins og verð-
mæti verkfæris er bundið því að það má nota
til að leysa tiltekið verk af hendi. Gagnsemi
umhverfis getur að vísu verið margvísleg,
bæði efnahagsleg, menningarleg og siðferði-
leg, en forsendur slíkra verðmæta eru á end-
anum mannlegir hagsmunir. Við getum sagt
að hið manngerða umhverfi hafi einungis
tækisgildi.
Þegar við lítum á eitthvað sem náttúru, þá
lítum við ekki á það sem sköpunarverk
mannsins og verðmæti þess er ekki bundið
gagnsemi á neinn hátt. Í raun má segja að um
leið og við metum náttúrulega hluti í ljósi þess
gagns sem við getum haft af þeim, þá hættum
við að líta á hlutina sem náttúru og lítum á þá
sem einbert umhverfi. Ef náttúran er yfirleitt
uppspretta verðmæta, þá er hún sjálfstæð
uppspretta.
Bresku listamennirnir Richard Long og
Hamish Fulton sneru sér beint að náttúrunni,
í bókstaflegri merkingu, einmitt með þessu
hugarfari, að náttúran sé sjálfstæð upp-
spretta verðmæta. Verk þeirra eru bundin at-
höfn og ferli, gönguferðum og hugleiðingum, í
anda frægustu fjallgöngu sögunnar, göngu
ítalska skáldsins Francesco Petrarca á fjallið
Ventoux árið 1336. Ferð sem í vestrænni hug-
myndasögu hefur orðið upphafstákn húman-
ismans og fagurfræðilegrar náttúrunautnar.
Fulton og Long eru hvorki að slá eign sinni
á landið, né merkja sér það, eins og landkönn-
uðir fyrri alda, heldur miðla þeir persónulegri,
fagurfræðilegri reynslu sem allir einlægir
göngumenn þekkja. Báðir skrifa texta og taka
ljósmyndir til að skrásetja ferlið og yfirfæra
þannig hverfula fagurfræðilega upplifun yfir í
hefðbundið listform, ekki ósvipað og breskur
ferðamaður fyrri alda með vatnslitablokkir
sínar og minniskompur.
Þótt náttúran sé þannig uppspretta fagur-
fræðilegra gilda er hún einnig margvíslega
gagnleg fyrir mannlegt líf. Íslenskar heiðar,
sem sumar hverjar eru dæmi um lítt snortna
náttúru, eru kannski jafnframt beitarlönd,
útivistarsvæði, veiðilendur og þáttur í sjálfs-
mynd Íslendinga sem þjóðar. Í slíkum tilvik-
um er náttúran gagnleg. En sá sem lítur á
slíkar heiðar fyrst og fremst sem beitarland,
útivistarsvæði eða veiðilendur, hann sér ekki
náttúruna. Hann lítur á svæðið sömu augum
og hann lítur á borgarumhverfi – umhverfi
sem er til orðið fyrst og fremst til að þjóna
mannlegum hagsmunum. En nú mætti spyrja:
Er eitthvað athugavert við það að líta á nátt-
úru, t.d. íslenskar heiðar, sömu augum og við
lítum hið manngerða umhverfi? Sá sem stað-
næmist við tækisgildi heiðanna lætur verð-
mæti þeirra sem náttúru lönd og leið. Slík af-
staða gerir náttúrunni rangt til með tvennum
hætti. Í fyrra lagi felur hún í sér vanmat á því
sem fyrir augu ber, rétt eins og maður van-
metur aðra manneskju þegar maður lítur á
hana einungis í ljósi þeirra hlutverka sem hún
hefur en horfir framhjá því að viðkomandi er
líka sjálfstæð persóna. Í seinna lagi gerir
maður sjálfum sér rangt til; maður ofmetur
eigin stöðu í sköpunarverkinu. Sá sem sér allt
undir sjónarhorni eigin hagsmuna, hann lítur
á sjálfan sig sem meistara sköpunarverksins –
hann segir „verðmæti og gildi eru mín upp-
finning“, og um leið sér hann líka að verðmæti
og gildi eru jafn brothætt og takmörkuð og
hans eigin tilvera. Og slík tilvera getur ekki
endað annars staðar en í öngstræti siðferði-
legrar sjálfdæmishyggju – í siðferðilegri tóm-
hyggju.
Náttúran í ríki markmiða
Sú sýn á náttúruna sem hér hefur verið lýst
dregur dám af siðfræði Kants, en hornsteinn
þeirrar siðfræði var að aldrei mætti koma
fram við aðrar manneskjur sem einbert tæki
heldur bæri ævinlega að virða þær sem sjálf-
stæð markmið – sem manneskjur. Kant orðaði
þetta m.a. með eftirfarandi hætti:
„Breyttu þannig að þú komir aldrei fram
við manneðlið, hvort sem það er í persónu þíns
sjálfs eða persónu allra annarra, einungis sem
tæki heldur ávallt um leið sem markmið.“1
Kant sagði að við skyldum aldrei koma fram
við manneðlið sem einbert tæki. Það sama
viljum við segja um náttúruna. Það þýðir þó
ekki að allt sem Kant sagði um manneðlið –
um persónur – eigi að óbreyttu við um náttúr-
una. Stundum er réttlætanlegt að koma fram
við náttúrulega hluti sem tæki. Kjarninn í því
viðhorfi til náttúrunnar sem við höldu fram
varðar ekki beint breytni manna gagnvart
náttúrunni heldur sýn manna á náttúruna.
Kant spurði: Hverjar eru forsendur siðferði-
legrar breytni? Við spyrjum tveggja spurn-
inga: Hvers konar gildi hefur náttúran? Og
hvernig er hægt að koma auga á gildi hennar?
Og við svörum: Náttúran hefur gildi sem er
sjálfstætt gagnvart mannlegum hagsmunum.
Og eina leiðin til að koma auga á gildi náttúr-
unnar sem náttúru er að sjá hana óháða
mannlegum hagsmunum. Til að sjá náttúruna
verðum við að líta á hana á svipaðan hátt og
við lítum á persónur. Gildi náttúrunnar er
þannig, í vissum skilningi, aftengt mannlegum
hagsmunum, það ræðst ekki af mannlegum
hagsmunum í sama skilningi og verðmæti
manneskju ræðst ekki af þeirri gagnsemi sem
hafa má af henni.
Skilningur og blinda
Við skiljum það sem fyrir augu ber, hvort
heldur það er gangverk náttúrunnar eða at-
hafnir annarra manna, með því að setja það í
ákveðið samhengi. Við skiljum athafnir ann-
arra með því að setja þær í samhengi við skoð-
anir og langanir þeirra og almennt gildismat.
En hvernig skiljum við náttúruna? Hvað er
viðeigandi samhengi fyrir skilning á nátt-
úrunni?
Náttúran verður ekki skilin með því að fella
hana, eða hluta hennar, inn í það gangverk
sem við virkjum í náttúrunni til að ná mark-
miðum okkar. Við getum ekki skilið náttúruna
sem náttúru með því að skoða hana undir
sjónarhorni gagnseminnar. Til að skilja hana
verðum við í raun að gefa frá okkur þá hug-
mynd að hún gagnist okkur. Þó er ekki þar
með sagt að náttúran muni ekki gagnast okk-
ur á margvíslegan hátt, og líklega höfum því
meira gagn af náttúrunni sem við skiljum
hana betur. Slík gagnsemi getur hins vegar
aldrei orðið annað en aukaafurð af skilnings-
leitinni. Sá sem einungis sér náttúruna undir
sjónarhorni eigin hagsmuna verður sleginn
náttúrublindu. Slíkur maður mun aldrei öðlast
skilning á náttúrunni sem náttúru – hann mun
aldrei sjá neina náttúru. Það eina sem hann
kemur auga á hvert sem hann lítur er einbert
umhverfi.
Nú kynni einhver að spyrja hvort náttúru-
blinda sé ekki óumflýjanlegt hlutskipti þeirra
sem búa alla sína ævi í borgarumhverfi þar
sem allt er ofurselt hugviti og athafnasemi
mannsins. Er ekki einkenni á gjöfulu borg-
arumhverfi að þar hefur náttúran vikið fyrir
menningunni? Þessari spurningu svörum við
neitandi. Borgarumhverfið einkennist vissu-
lega af hugvitssemi mannsins, en það er um-
hverfi sem er, þrátt fyrir allt, fullt af náttúru.
Ferli náttúrunnar eru stöðugt að verki í
borgarumhverfinu, ekki síður en upp til fjalla.
Stundum birtast þessi ferli okkur í úldnandi
sorpi, stundum í hrörnun bygginga, stundum í
gróðri sem vex upp með gangstéttarbrún. En
við sjáum þessa hluti ekki sem afurð nátt-
úrulegra ferla, heldur fremur sem hrörnun
borgarumhverfisins.
Hvernig getur fólk sem býr í borg alla sína
ævi nálgast náttúruna þegar hún birtist því
fyrst og fremst sem hrörnun? Hvernig getur
fólk lært að sjá og skilja náttúruna í borgar-
umhverfinu? Er náttúrublindan ekki óumflýj-
anlegt hlutskipti þeirra sem alast upp við
steypu og malbik? Vandinn er í raun tvíþætt-
ur. Í fyrra lagi sá að við sjáum ekki eðli hlut-
anna vegna þess að við erum blinduð af til-
ganginum sem þeim er ætlað að þjóna. Í
seinna lagi skortir okkur uppeldi – fagur-
fræðilegt uppeldi – sem gerir okkur næm á
eðli hlutanna frekar en einberan tilgang
þeirra. Og það er ekki síst hér sem verk lista-
manna, sem hafa beint sjónum sínum að nátt-
úrunni og jafnvel unnið með sjálfa náttúruna í
listsköpun sinni, og fræðileg greining á hug-
tökum eins og ‘fegurð’, ‘virðing’ og ‘réttmæti’,
mætast.

1 Immanuel Kant, Grundvöllur að frumspeki siðlegrar
breytni, Guðmundur H. Frímannsson þýddi, Hið ís-
lenzka bókmenntafélag 2003, 429 (bls. 153).
Æsa er listfræðingur og Ólafur heimspekingur.
Der Wanderer Finnski ljósmyndarinn Elina Brotherus sviðsetur myndir sínar í lokuðum heimi þar sem manneskjan hefur snúið baki við mannheimum og
fegurðin ríkir ein. Í syrpunni Der Wanderer (alls fimm myndir) notar hún rómantíska náttúruheimspeki þýska málarans Caspar David Friedrich
(1774–1840) sem forskrift að nostalgískri hugleiðingu um þrá nútímamannsins eftir týndri heild. Myndin á forsíðu Lesbókarinnar er úr sömu syrpu.