Lesbók Morgunblaðsins - 04.06.2005, Blaðsíða 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. júní 2005
Á
gúst Gíslason (1897-1985) var
sjómaður á Siglufirði. Hann
reri til fiskjar á morgnana, en
predikaði síðdegis á torginu í
bænum og dreifði litlum mið-
um með guðsorði. Ég sá hann
hvorki né heyrði um dagana, og hafði satt að
segja lítið af honum frétt þar til fyrir tveimur
eða þremur árum. Þá sagði Aðalheiður Ey-
steinsdóttir – Alla – mér frá honum og kynn-
um sínum af honum þegar hún
var barn. Ég kannaðist þó, eins
og fleiri, við brag Gylfa Æg-
issonar söngvasmiðs um Gústa
guðsmann. Frásögn Öllu kveikti hjá mér for-
vitni um Ágúst og eins um aðra íslenska
heimatrúboða úr hópi leikmanna. Hrópendur
á torgum.1
Nú hagar svo til að skrifstofur margra okk-
ar heimspekinga í Háskóla Íslands eru á sama
gangi í aðalbyggingu Háskólans og skrifstofur
kennara guðfræðideildar. Þar með voru
heimatökin hæg hjá mér að svala einhverju af
forvitninni sem Alla vakti. Síðasta árið hafa
grannar mínir á ganginum frætt mig þó nokk-
uð um heimatrúboðsþáttinn í íslensku trúar-
lífi.2 Þeir hafa sagt mér meðal annars að séra
Sigurður Ægisson, sóknarprestur á Siglufirði,
hafi í smíðum rit um Ágúst Gíslason. Séra Sig-
urður er bróðir Gylfa Ægissonar. Við megum
ætla að hann muni gera því skil í riti sínu sem
ég held að hljóti að vera eftirtektarverðast um
Ágúst. Það eru gjafir hans, af naumum efnum,
til kristniboðs og góðverka um víða veröld.
Guðfræðingarnir vinir mínir hafa ekki bara
sagt mér frá fræðastörfum séra Sigurðar og
fleira fólks, heldur líka lánað mér ýmis gögn
um heimatrúboð á Íslandi. Þar munaði mest
um langa og fróðlega námsritgerð frá 2003 eft-
ir Sigríði Hrönn Sigurðardóttur. Ritgerðin
heitir „Þeir hrópuðu til þjóðar sinnar“. En
enginn skyldi halda að ég ætli að skrifa fræði-
lega ritgerð um þetta efni núna. Til þess veit
ég ekki nærri nóg. Ég ætla heldur að láta hug-
ann reika, og minnast fólks sem ég kannaðist
við eða frétti af í fyrri tíð, í minningu manns
sem ég hvorki heyrði né sá.3
Svo vill til að Sigríður Hrönn er, fyrir utan
lærdóm sinn í guðfræði, dóttir eins af þeim
hrópendum á torgum í Reykjavík sem ég man
eftir úr æsku minni. Því trúboðar settu vissu-
lega svip á Reykjavík í uppvexti mínum ekki
síður en Ágúst Gíslason setti svip á Siglufjörð í
uppvexti Öllu. Í þeim hópi bar mest á þeirri
persónu á Lækjartorgi sem Reykvíkingar
nefndu aldrei annað en „karlinn á kassanum“.
Svo var Hjálpræðisherinn að sjálfsögðu betri
en enginn.
Herinn var líka til á Siglufirði, á Seyðisfirði
og víðar um land. Halldór Kiljan Laxness
reisti Hjálpræðishernum á Ísafirði minn-
isvarða í Sölku Völku, fyrra bindinu sem heitir
Þú vínviður hreini og er það upphafið á einum
hjálpræðissöngnum úr hernum. Þá segir hann
meðal annars frá kadett Þórdísi Sigurkarls-
dóttur og mælsku hennar. Á Óseyri við Axl-
arfjörð var Þórdís uppnefnd Todda trunta.
Halldór lýsir öðrum trúboða með miklum til-
þrifum í Paradísarheimt, hinum ofsótta Þjóð-
reki mormónabiskupi sem var barinn og bund-
inn á Þingvöllum. Þjóðrekur er minni um Þórð
Diðriksson á ofanverðri 19du öld. Ég minnist
ekki annarra trúboða úr íslenskum skáldsög-
um en þeirra Þjóðreks og Toddu.
Karlarnir á kassanum
Karlinn á kassanum var ekki einn maður held-
ur fjórir. Ef þeir voru að á sama árabili boðuðu
þeir trúna á Lækjartorgi á ólíkum tímum dags
í mesta bróðerni. Þeir notuðu allir sama kass-
ann. Þetta var grænmálaður trékassi utan af
sólskinssápu. Á æskudögum mínum og ung-
lingsárum messuðu oft af kassanum, stundum
með söng og hljóðfæraslætti, tveir bræður af
Grímsstaðaholti, Bjarni og Þórður Jóhann-
essynir, nábúar mínir úr næstu götu að heita
má. Ég þekkti þá. Þeir áttu stóran amerískan
kassabíl með guðsorði á spjöldum í gluggunum
og hátalara uppi á þaki. Það var flottasti bíll á
Holtinu. Þeir predikuðu úr bílnum víða um
bæinn ef þeir voru ekki á Torginu.
Sigríður Hrönn hefur eftir Guðveigu dóttur
Bjarna að á samkomu á mótum Kárastígs og
Frakkastígs í Skólavörðuholti hafi unglings-
piltur hlustað á þá bræður af athygli, og spurt
á eftir: „Hvenær verður næst?“ Þessi viðbrögð
piltsins urðu bræðrunum óþrotlegt fagnaðar-
efni þá og lengi síðan. Þeir þreyttust aldrei á
að tala um þennan eina pilt.4 Af því má trúlega
ráða að þeir voru vanastir daufum eyrum.
Á öðrum tímum dags en messutíma bræðr-
anna á Lækjartorgi var það oft vinur þeirra
Sigurður Jónsson frá Bjarnastöðum sem pre-
dikaði af kassanum. Annars átti hann og rak
bílaleigu. Hann var faðir Sigríðar Hrannar.
En upphaflegur eigandi sápukassans græna,
og notandi hans einn síns liðs á Torginu í ára-
tug eða lengur frá 1930, hét Sigurður Svein-
björnsson (1875-1967).5 Hann var fyrsti karl-
inn á kassanum. Sigurður hafði verið í Kanada
í átján ár (1906-1924) og tekið þar trú sína.
Heimkominn útbreiddi hann fagnaðarerindið.
Vinur minn Kristján Karlsson skáld minnist
hans messandi um eld og brennistein undir
beru lofti á Húsavík nokkru fyrir stríð. Heima-
fólk þar átti sér engan svona predikara.
Trúboð Ágústs Gíslasonar á Ráðhústorginu
á Siglufirði mun hafa staðið frá 1948, þegar
hann var rúmlega fimmtugur og nýfrelsaður á
Akureyri þar sem hann fékk vitrun, og fram á
elliár hans, í vel yfir þrjátíu ár. Trúboðið af
kassanum á Lækjartorgi stóð óslitið í fjörutíu
ár, frá 1930 til 1970 segir Sigríður Hrönn.
Trúboðið á Torginu var ekki að öllu leyti ný-
mæli þegar Sigurður Sveinbjörnsson hóf þar
upp raustina í fyrsta sinn. Þjóðskáldið Bene-
dikt Gröndal Sveinbjarnarson samdi bók þar
sem hann lýsir Reykjavík um aldamótin 1900.
Þar segir meðal annars um götulíf í bænum:
„… stundum sést mannþyrping sem er að
hlusta á einhvern guðsmann eða syndapredik-
ara, sem þrumar um sitt eigið fyllirí og hvern-
ig máttugir andar hafi snúið honum frá villu
hans vegar og keyrt hann af afli inn í heil-
agleikann, og svo heimtar hann með hótunum
um helvíti og kvalirnar, að allir verði heilagir.
– Þá kemur Hjálpræðisherinn með fíólín og
söng og gengur hátíðlega fullur af guðrækni
með frelsuðum sálum, en fjöldi ungmenna og
smátelpna fylgir á eftir í eftirvæntingu eilífs
lífs og frelsisins.“
Einhverjum þykir kannski fróðlegt nú á
tímum að Gröndal heldur hér áfram á þessa
leið um annað efni:
„Á sumrin koma og ýmsir útlendingar, og
hefur „Ferðamannafélagið“ ætlað að draga þá
hingað, til þess að eyða peningum hér, en það
hefur ekki tekizt sem bezt, enda er þetta félag
í rauninni eins konar betlifélag, eins og öll slík
félög í útlöndum (en þaðan er þetta apaspil
komið eins og fleira).“6
Sigurður Sigvaldason
Á æskuárum mínum í Reykjavík var hún allt
annar bær en hún er nú, og að sumu leyti líkari
Reykjavík Benedikts Gröndal hálfri öld áður
en Reykjavík okkar daga. Hún skiptist í Vest-
urbæ og Austurbæ með hæfilegum ríg þar á
milli. Stríðsárahverfi eins og Hlíðarnar og
Melarnir töldust ekki með. Þau voru utan
Hringbrautar sem þýddi fyrir utan bæinn. En
allir, jafnvel fólk af Melunum og úr Hlíðunum,
áttu einn miðbæ sameiginlegan sem var iðandi
af lífi frá morgni til kvölds. Hjarta þessa mið-
bæjar var Lækjartorg, þar sem strætisvagn-
arnir höfðu miðstöð sína, og helsta slagæðin
var Austurstræti sem Tómas Guðmundsson
hafði rómað í frægum kvæðaflokki. Þetta
Austurstræti – Austurstrætið hans Tómasar
eins og Helgi Hálfdanarson hefur kallað það í
mín eyru – er löngu dautt þótt það liggi svo
sem enn á sama stað, og rumski að næturlagi
um helgar.
Fyrir fáum árum setti ég saman kvæði –
tregaslag – um Austurstræti og Lækjartorg
æsku minnar.7 Af því að karlinn á kassanum
fer með mikilsvert hlutverk í kvæðinu fær það
að fljóta með hér. Sigurður Sigvaldason hét sá
sem kemur þarna við sögu þótt hann sé ekki
nafngreindur. Í kvæðinu hef ég hann á kass-
anum, og skeyti ekki um að hann mu n aldrei á
ævinni hafa stigið í þann stól. Svona lagað
heitir skáldaleyfi. Ég man hann afgamlan
mann, stóran og gildan, sitjandi í útitröpp-
unum á raftækjaverzlun Júlíusar Björnssonar
í Austurstræti. Þar dreifði hann bæklingum,
seldi biflíur og annað guðsorð og talaði við
vegfarendur. Sigurður var fæddur á Vopna-
firði 15da júní 1860. Hann var árum saman í
Ameríku eins og Sigurður Sveinbjörnsson.
Hann gaf út að minnsta kosti tvö kver, um
endi alþjóðanna og þúsund ára ríkið, og litla
sálmabók með nótum. Suma sálmana hafði
hann þýtt úr ensku. Aðra orti hann sjálfur.
Mér er sagt að einu sinni hafi Sigurður farið
um Húnavatnssýslur og komið í Bólstaðarhlíð
í Svartárdal. Klemenz Guðmundsson bóndi
þar var sérsinna í trúmálum því að hann var
kvekari, að ég hygg hinn eini á landinu. Sig-
urður þáði mat og gistingu í Bólstaðarhlíð, og
undir borðum þrættu þeir Klemenz um trú og
guðfræði af miklu kappi og veitti hvorugum
betur. Þegar fólkið á bænum er gengið til
náða, og gesturinn með því í baðstofunni,
heyrir það að Sigurður fer með bænir sínar
hátt og snjallt. Hann þakkar Drottni fyrir enn
einn dýrlegan dag, og fyrir að hafa leitt sig á
þetta höfuðból þar sem sér hafi verið veittur
beini af góðu fólki, og biður nú Guð að blessa
hvern einstakan: vinnumenn og vinnukonur,
börnin og húsfreyjuna og síðast en ekki sízt
Klemenz bónda. Nú snarþagnar Sigurður. Svo
rýfur hann þögnina: „Hvað segirðu, Drottinn
minn? Þekkirðu ekki hann Klemenz í Bólstað-
arhlíð?“
Fleira fólk
Kannski þarf að segja deili á sumum öðrum en
Sigurði Sigvaldasyni sem eru nefndir í kvæð-
inu. Til dæmis Haraldi Árnasyni kaupmanni.
Hann rak Haraldarbúð í Austurstræti, fata-
verslun fyrir dömur og herra. Bernhöft átti
bakarí við Bankastræti þar sem nú heitir
Bernhöftstorfa. Bernhöftsbakarí er enn til við
Bergstaðastræti og mun vera elsta bakarí
landsins.
Svo er það Oddur á Skaganum Sig-
urgeirsson. Með sítt skegg. Hann hét líka
Oddur sterki. Hann var sægarpur ofan af
Skaga og gaf síðar út blað sem hét Harðjaxl.
Hann gekk stundum í fornmannabúningi frá
Alþingishátíðarárinu. Íslandi allt. Um Odd
kvað Örn Arnarson Rímur af Oddi sterka. Mér
lærðist sem barni að alltaf þegar fullorðið fólk
hitti Odd á Skaganum ætti það að slá honum
gullhamra fyrir garpskap og stjórnvisku. Það
gerði pabbi ævinlega. Þá þurfti Oddur að
bregða upp stórri heyrnartrekt, fagurlega
skorinni, því honum þótti lof gott. Og ekki
Karlinn á kassanum og fleira
Hér er fjallað um trúboð Gústa guðsmanns á
Siglufirði og fjögurra karla í Reykjavík sem
deildu grænmáluðum kassa við trúboð á
Lækjartorgi. Allir settu þessir menn svip á
daglegt líf í sínu samfélagi og voru þeim eft-
irminnilegir er sáu þá og heyrðu.
Morgunblaðið/Kristján
Gústi Guðsmaðurinn í vinnustofu Aðalheiðar S. Eysteinsdóttur heima í Freyjulundi, en í dag kl. 14.
opnar Aðalheiður skúlptúrsýningu í Bátahúsinu við Síldarminjasafnið á Siglufirði. Sýningin er
framhald af sýningu sem Aðalheiður setti upp á Seyðisfirði sumarið 2004, þar sem dregin var upp
mynd af mannlífi á Siglufirði á 6. og 7. áratug síðustu aldar.
Eftir Þorstein
Gylfason
thorgylf@hi.is