Lesbók Morgunblaðsins - 06.08.2005, Blaðsíða 2

2 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 6. ágúst 2005
!
Um daginn sá ég fyrirsögn á út-
síðu. Hún bar með sér stórtíð-
indi, þar var líka stöplarit, allt
að gerast: Mesti hagnaður Ís-
landssögunnar.
Fréttin var að Burðarás hf.
hefði á fyrstu sex mánuðum árs-
ins skilað 24,5 milljörðum króna
í hagnað, sem væri langtum meira en
dæmi væru áður um hér á landi, meira en
fyrirtæki hefðu halað inn á heilu ári. Ekki
leið þó á löngu þar til KB banki birti hálfs
árs uppgjör upp á 24,8
milljarða og „sló þar
með tæplega vikuga-
malt Íslandsmet
Burðaráss í hagnaði“, eins og þar stóð.
Eitthvað við þetta orðalag vakti bæði
athygli og hroll. Gaman að því, reyndar,
að fjárjöfrum gangi vel og toppi hver
annan með „yfirgengilegum hagnaði“
eins og kona nokkur kallaði þetta í Kast-
ljósinu. En að íslensk fyrirtæki skili nú
meiri gróða en þekkst hefur frá upphafi
Íslandsbyggðar, og greint sé frá við-
skiptum eins og kappleikjum eða Sturl-
ungaaldarbardögum, ber ekki bara vott
um hagsögulega framþróun heldur
breytt hugarfar. Áður voru menn nefni-
lega kannski ekkert að reyna að græða
sem allra mest á vöru- og viðskiptum.
Þeir voru bara að reyna að krækja í nóg
til að lifa lífinu, fá hugmyndir, smíða
turna, list og vélar. Til þess hafa pen-
ingar einmitt lengst af verið hugsaðir,
sem miðill, ekki markmið í sjálfu sér.
En í markaðssamfélagi virðast pen-
ingar í ríkara mæli vera það sem öllu
máli skiptir og athyglin beinist að. Daddi
diskó, Selma Björns og alls konar fólk
alltaf á skjánum að hvetja mann til að
„eyða í sparnað“ og gömlum frænkum
uppálagt, skv. auglýsingum bankanna, að
gefa fermingarbörnum beinharða pen-
inga frekar en hallærislegar styttur –
sem allir vita þó að öðlast tilfinningalegt
verðmæti síðar meir.
Ég veit það ekki. Þegar fjölmiðlar
landsins eru „uppteknir og sneisafullir af
boðskap um það, hver er að kaupa þetta
eða hitt fyrir milljarðatugi eða -hundruð,
og verða ríkari en einhver annar, er okk-
ur nauðsynlegt að muna, að þetta á ekki
að vera miðdepill tilverunnar, þessi
hörðu gildi“, skrifaði sr. Sigurður Ægis-
son nýlega og hafði sem fyrr rétt fyrir
sér. Vissulega er eðlilegt að greina frá
viðskiptum í fréttum, en fyrr má nú vera.
Og á hárgreiðslustofum er einmitt um
þessar mundir rifist um tekjublað
Frjálsrar verslunar því þar má læra að
raða fólki í mikilvægisröð eftir millj-
ónum.
Ungur maður fór á skemmtistað um
daginn og bauð konu upp í dans. Andar-
taki áður en hún rétti fram höndina hvísl-
aði hún: Hvað ertu með á mánuði? Hálfa
kúlu, svaraði hann svalur og hún brast í
dansinn.
Ég veit það ekki. Kannski er sagan
ekki sönn, kannski er hann ekkert með
hálfa milljón í tekjur, ég held reyndar að
það sé meira. Peningarnir í umferð á Ís-
landi í dag eru nefnilega yfirgengilegir,
athyglin á þeim er yfirgengileg og ör-
væntingin því meiri hjá þeim sem eiga
ekki nóg. „Það var nokkuð ljóst til hvers
Ísland var fram til ársins 1918, tilvera
þjóðarinnar byggðist á draumi um sjálf-
stæði hennar. Þegar þeim áfanga var náð
átti Ísland að verða menningarlegt stór-
veldi en nú um stundir er engin klár hug-
mynd um það til hvers Ísland er, klárasta
hugmyndin er kannski sú að Ísland sé til
að skila hagnaði en hún ein og sér er
ákaflega nöturleg,“ sagði Jón Karl
Helgason við þetta blað árið 1998 og var
óþægilega sannspár.
Jón Karl er bókmenntafræðingur og
ég vil meira svona. Ég vil að fleiri tjái sig
um hagnað en viðskiptablaðamenn og
bankastjórar; ég vil að græðgin sé sett í
annað samhengi, ég vil að einhver segi
mér hvað það þýðir að vera uppi á svona
tímum, hvort það geri einhverjum gott að
KB banki hagnist um mannkynssögulega
stórbrotnar upphæðir og þá hvernig. Ég
spyr eins og bófarnir í gamla daga: Pen-
ingana eða lífið?
Vonandi er spurningin rangt hugsuð,
ég veit það ekki, ég heyri ekkert hér
lengur fyrir hávaðanum í peningavélinni.
Ákaflega
nöturleg
hugmynd
Eftir Sigurbjörgu
Þrastardóttur
sith@mbl.is
Ég eyðilagði Nicole Kidman fyrir vinimínum og samstarfsfélaga um dag-inn. Það atvikaðist þannig að viðsátum í básum okkar sem liggja
hvor á móti öðrum og ræddum landsins gagn
og nauðsynjar. Hann sagði mér að honum
þætti Nicole Kidman fegurri en flestar konur
og besservisserinn ég hló að honum og spurði
hvort hann vissi virkilega ekki hvernig í útliti
hennar lægi. Hún væri að verða ansi mann-
gerð blessuð konan og á góðri leið með að
verða næsti Michael Jackson
ef hún passaði sig ekki.
Ég var í ham og áttaði mig
ekki á því að vinur minn var í
áfalli yfir þessum fullyrðingum, skeytti engu
um tilfinningar hans og googlaði draumadísina
ásamt orðunum plastic surgery. Efst á leitar-
listanum kom upp bandarísk síða sem sérhæf-
ir sig í að koma upp um það sem þeir kalla
„lélegar lýtaaðgerðir“ og þar var okkar kona
efst á blaði yfir þá sem beðið er um í þessu
samhengi. Til að toppa hryllinginn voru birtar
myndir af henni með nokkurra ára millibili
sem sýna, svo ekki verður um villst, að útlit
hennar hefur tekið meiri breytingum en hægt
er að klína á sviptingar í förðunartísku eða
stórfellda stefnubreytingu hjá augnabrúna-
plokkaranum.
Síðan þetta atvik átti sér stað hef ég reynt
að átta mig á því hvað vakti fyrir mér. Af
hverju þurfti ég að eyðileggja tálsýnina fyrir
þessum góða manni? Hvers vegna fann ég mig
knúna til að rífa Nicole Kidman niður af stall-
inum?
Nærtækt svar væri öfund. Að ég öfundi
hana af því að hún er ein af fegurstu konum
heims og það fari í taugarnar á mér að hún sé
það vegna þess að hún svindlar. Eins og
krakki, sem stendur Nonna, sem fær alltaf tíu,
að því að svindla í prófum hikar ekki við að
koma upp um hann. Við krakkarnir fílum ekki
svindl.
Ég vil þó gera tilraun til að færa aðeins mat-
armeiri rök fyrir gjörningi mínum. Jafnvel að
færa hann upp á femínískt plan. Ég vil nefni-
lega meina að mér, eins og fleiri konum í nú-
tímasamfélagi, ofbjóði sú útlitsdýrkun sem tíð-
arandinn felur í sér. Og að kona, sem hefur
lengi talist með fegurri konum heims og nýtur
auk þess eins mikillar velgengni og hugsast
getur á flesta mælikvarða, skuli sjá ástæðu til
að láta „laga“ útlit sitt með drastískum aðferð-
um sé, svo ekki verður um villst, til merkis um
að ekki sé allt með felldu. Þegar hinar örfáu
útvöldu, og sjálfar fyrirmyndir hins vestræna
heims hvað varðar kvenlega fegurð, eru það
óánægðar með útlit sitt að þær grípi til að-
gerða, hvaða von eiga þá Gunna og Sigga, að
ekki sé minnst á Sóldísi Lind og Natalíu Líf –
því vissulega eru það unglingsstúlkurnar sem
eiga erfiðast með að meðtaka öll þau skilaboð
um æskilegt útlit sem dynja á þeim fyrir til-
stilli fjölmiðla óteljandi sinnum dag.
Með ofangreint að leiðarljósi langaði mig
líklega til að reyna að afhjúpa þá staðreynd að
fyrirmyndirnar, sem stór hluti kvenna á
Vesturlöndum og víðar um heim leggja svo
mikið kapp á að líkjast, eru í bullandi mínus í
bankanum, sífellt í tímahraki, og þungar á
brún vegna komplexa sem eru lífseigari en
sjálfur andskotinn, eru búnar til. Sem vill svo
til að kemur sér afskaplega vel fyrir þá sem
selja allar vörurnar sem nauðsynlegar eru til
að öðlast æskilegt útlit. Og sé æskilegt útlit
eitthvað sem engri konu tekst mögulega nokk-
urn tímann að öðlast, kvarnast aldrei ein ein-
asta úr kaupendahópnum. Því fullkomnari og
þar með óraunverulegri sem fyrirmyndirnar
verða – en það virðist jú vera tilhneigingin –
því erfiðara og flóknara verður það að ná að
líkjast þeim og því fleiri vörur þarf að kaupa í
viðleitni sinni.
Eftir að ég hélt þessa innblásnu ræðu yfir
félaga mínum var honum fyrst fátt um svör og
spurði svo hvort ég hefði í hyggju að fara í mál
við kapítalismann. Ég átti skotið inni eftir það
sem ég gerði sambandi hans og draumaprins-
essunnar. Sem gefur til kynna að honum sé nú
ekki alveg sama um elskuna sína, þrátt fyrir
að hann viti sannleikann um hana. Og það hlýt-
ur, sama hvað öðru líður, að teljast fallegt.
Að rífa Nicole Kidman
niður af stallinum
Eftir Birnu Önnu
Björnsdóttur
bab@mbl.is
’Þegar hinar örfáu útvöldu ... eru það óánægðar meðútlit sitt að þær grípi til aðgerða, hvaða von eiga þá
Gunna og Sigga, að ekki sé minnst á Sóldísi Lind og
Natalíu Líf? ‘
I „Leiklistin getur ginnt áhorfandann til aðstanda augliti til auglitis við veruleikann, en
ekki þvingað hann til að veita honum viðnám
eða sigrast á honum.“ Svo fórust Friedrich
Dürrenmatt orð í Lesbók árið 1963, í athuga-
semdum hans við leikverk sitt „Eðlisfræðing-
ana“ sem þá voru birtar í tuttugu og einum
tölulið – og eru endurbirtar nú undir efnis-
liðnum Lesbók 80 ára.
Þessi athugasemd setur
í hnotskurn einn þeirra grundvallarþátta sem
gera leiklistina svo aðlaðandi; hún reynir á og
afhjúpar, en að leiknum loknum gengur áhorf-
andinn engu að síður út á sínum eigin forsend-
um en ekki leiksins.
II Edinborgarhátíðin er að hefjast um þessahelgi en þar gefur að líta margt það sem
framsæknast er á sviði leiklistar hverju sinni.
Eitt af því sem gerir hátíðina athyglisverða er
sú umgjörð sem sýningarnar eru unnar inn í
en hún getur verið með ýmsu móti. Krafan til
áhorfandans er mikil – líkt og í myndlist sam-
tímans – því þegar stigið er út fyrir hinn hefð-
bundna ramma með listrænan miðil (út af svið-
inu, eða úr sýningarsalnum) verður framand-
leikinn oft til þess að skerpa hrif verksins og
afhjúpa samhengi þess við umhverfið með
meiri krafti en ella. Slíkar sýningar verða „ein-
stakt tækifæri til að sjá eitthvað afar óvenju-
legt“, eins og Marcie Hume orðar það í hug-
leiðingu sinni um Edinborgarhátíðna í Les-
bókinni í dag. Eða jafnvel forsmekkinn af því
sem síðar síast inn í hefðbundnari tjáningu í
sama miðli – það sem m.ö.o. stuðlar að fram-
þróun listgreinarinnar.
III Umræðan um hvað sé leyfilegt, eða rétt-lætanlegt, og hvað ekki, á sér stað um
alla miðla. Vandlæting vegna efnistaka og
innihalds er ekki einskorðuð við hina svo-
nefndu „hámenningu“ – hún kemur ekki síður
sterkt fram gagnvart þeim miðlum sem höfða
fremur til fjöldans. Í grein sinni um ímyndir,
áhorf og ótta leiðir Úlfhildur Dagsdóttir að því
líkur að óttinn við ímyndirnar sé m.a. sprottin
af lítilli færni í myndlæsi. „[...] myndefni er
ekki álitið eins merkilegt og ritmál og ekki
þykir ástæða til að rækta myndlæsi með börn-
um líkt á læsi á ritað mál,“ segir hún, og hefur
þar mikið til síns máls. Úlfhildur vísar til Aðal-
námsskrár grunn- og framhaldsskóla og segir
ennfremur: „Mikil áhersla er lögð á íslenska
tungu og góða þekkingu á henni, sem felst í
læsi, því að vera læs á íslenska tungu og fær
um að beita henni í töluðu og rituðu máli.
Áhersla er lögð á gagnrýna hugsun, sem hluti
af málskilningi“.
Færni við að lesa í myndir er auðvitað einn-
ig forsenda þess að börn geti túlkað það sem
fyrir augu þeirra ber og dregið af því raunhæf-
ar ályktanir í stað þess að yfirfæra hugsanlega
þá reynslu á sinn eigin raunveruleika.
Neðanmáls
Þakklæti er dyggð sem í daglegu lífi höfuðborga Vesturlanda sést ekki alltof oft,a.m.k. ekki á götum úti. Þegar viðmið okkar í borgarlegu samfélagi þokast ofarog ofar, það sem var mikið í gær er orðið lítið í dag og þarfir okkar og langanir
verður erfiðara með hverjum deginum að uppfylla, þarf eðli málsins samkvæmt stöðugt
meira til að gera okkur þakklát. Mér virðist sem tilfinningar okkar, samskipti og mann-
gildi séu einmitt að töluverðu leyti komin á hina yfir og allt um kring hlutlægu mælistiku
verðmæta, peninga. Þannig að ekki einungis efnið hefur öðlast hlutlægt verðgildi heldur
líka tómið og tíminn og allt sem í honum er falið sem segir m.ö.o. gildi okkar og viðmið
mótast æ meira, með hverju ári kapitalismans og breytts markaðssamfélags, af blekk-
ingu verðmæta. Hvað er verðmætt?
Hin forna austurlenska speki taóismans hefur lengi verið mér hugleikin og í gegnum
árin ýtt undir tvíhyggju efnis og anda í vangaveltum mínum. Nú er svo komið að ég er
orðinn sannfærður um að þjóðfélög og íbúar Vesturlanda séu að stórum hluta á rangri
leið varðandi hvað sé verðmætt og hvað skipti máli. Leyfið mér að reka nokkrar stoðir
undir fullyrðinguna og metið svo hvort þið sjáið einhverja vitglóru í málflutningnum eða
dæmið hann sem útópískan draum villuráfandi húmanista.
Í taóisma er tíðrætt um notagildi hins nytlausa, því án tómsins er t.d. glasið nytlaust
og glatar verðmæti því drykkurinn í því þarfnast tóms. Þannig er það með alla hluti.
Tómið afmarkar þá og gefur þeim tilgang og að hluta verðgildi. Þetta þekkja listamenn
sem vinna með rými vel. Að mínu viti er þó tvenns konar tóm. Annars vegar má tala um
efnislegt tóm, líkt og tómið í glasinu. Hins vegar er eitthvað sem við getum kallað and-
legt tóm, líkt því sem í sálu okkar er uppspretta og akur tilfinninga og sköpunar o.s.frv.
Fyrir um tveimur árum birti undirritaður stutta grein í Morgunblaðinu eftir að hafa
sótt ráðstefnu um hamingju og hagfræði í Mílanó þar sem prófessor Daniel Khaneman
Nóbelsverðlaunahafi talaði um þversögn hamingjunnar m.t.t. hagfræði. Þannig er það
nefnilega að hallatala hagvaxtar (sem hefur verið um 1:1 á Vesturlöndum undafarna
áratugi) er ekki sú sama og hallatala huglægrar velferðar (hamingju). M.ö.o. efnislegur
hagvöxtur á ákaflega litla samleið með hamingju og í raun aðeins á meðan manneskja er
að tryggja nauðsynjar til grunnafkomu. Út frá því má draga þá ályktun að þau mark-
aðsgildi sem hagvöxturinn er byggður á, sem flest öll liggja í hlutlægum efnisheimi, séu
ekki næg til að uppfylla tóm tilvistar okkar og gera okkur fullnægð og hamingjusöm.
Það virðist nefnilega vera að forsendur vellíðunar og hamingju liggi í tóminu.
Héðinn Unnsteinsson
tíkin.is
Tóm – ádrepa
Morgunblaðið/Jim Smart
Borgin fegruð.
Lesbók Morgunblaðsins Kringlunni 1, 103 Reykjavík, sími 5691100, Útgefandi Árvakur hf. Umsjón Þröstur Helgason, throstur@mbl.is Auglýsingar sími 5691111
netfang augl@mbl.is Bréfsími 5691110 Prentun Prentsmiðja Morgunblaðsins