Lesbók Morgunblaðsins - 06.08.2005, Blaðsíða 5

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 6. ágúst 2005 | 5
menn hamingjusama? Matthías Jochumsson spurði í ljóði
sínu Söngtöfrar: Hvað ertu tónlist? Hann var ekki sá eini til
að spyrja þessarar spurningar og svörin eru orðin æði mörg.
Árni Kristjánsson píanóleikari sagði t.d. að tónlistin lýsti
„…ekki atburðum og orðnum hlutum. Hún er „skáldskapur
loftsins“, líf, án efnis, ævarandi. Hún byggist á fjarstæðum, –
ekki veruleika.“ Á svipuðum nótum var Victor Hugo, sem
hélt því fram að tónlistin væri um eitthvað sem ekki væri
hægt að segja með orðum, en væri heldur ekki hægt að þegja
yfir.
Tilgangslausar útskýringar
Sum tónlist er þó að mínu mati óttalega merkingarlaus. Sí-
byljumúsík á borð við megnið af ruslinu í Evró-
visjónkeppninni, sem samanstendur af heilalausum end-
urtekningum og klisjum, er í þeim flokki. Önnur tónlist, svo
sem Hammerklaviersónata Beethovens, Es-dúr píanótríó
Schuberts, A-dúr fiðlusónata Brahms, sellósónata Rachm-
aninoffs eða Serena Leifs Þórarinssonar, er hinsvegar ávallt
fersk og er manni stöðug opinberun. Þar er eitthvað sem er
þrungið meiningu, anda og lífi, en samt er ómögulegt að út-
skýra hvað það er.
Og allar tilraunir til þess eru yfirleitt fáránlegar. Eins og
það sem stundum er að finna í tónleikaskrám, eitthvað á
þessa leið: „Tónverkið hefst á dramatískum bjölluhljómum
sem mynda leiðslustef í gegnum verkið, umvafið stormum
fiðlanna og þrumum slagverksins. Grátur óbósins í miðkafla
verksins lýsir þeim sálarkvölum sem tónskáldið var í og
áleitnar klarinettuhendingar undirstrika nærvist dauðans.
Verkið endar samt á angurværum dúrhljómi – enn er von;
tónskáldið, sem hefur verið á myrkum krossgötum í gegnum
allt verkið eygir ljós í fjarska.“
Sömuleiðis er hún orðin þreytt gamla klisjan að fyrstu
fjórir tónarnir í fimmtu sinfóníu Beethovens séu táknrænir
fyrir örlögin að berja á dyr hins heyrnarlausa tónskálds. Það
er miklu meira spunnið í þá en það. Gárungar hafa reyndar
bent á að mjög svipaðir tónar heyrast í fjórða píanókonsert-
inum eftir Beethoven, og hafa að vonum spurt hvort eitthvað
annað en örlögin hafi þar verið að banka upp á hjá honum.
Eða þá að örlögin hafi verið að berja á dyr einhvers annars.
Þetta sýnir hve allar útskýringar á innihaldi tónlistar sem
ekki er sungin, og ekki er svonefnd prógramtónlist, eru til-
gangslausar. Það er ekki hægt að útskýra andann – eða
andagiftina. Þegar það er reynt kemur það kjánalega út. Sér-
staklega þegar afstrakt fyrirbæri á borð við innblásna tónlist
er annarsvegar.
Snillingurinn leikur sér
Myndlistarmaðurinn Alfreð Flóki gerði þó eitt sinn tilraun til
að skilgreina andagiftina með því að segja: „Talentið streðar;
séníið leikur sér.“ Þetta er ekki alls kostar rétt; Brahms, sem
var óumdeilanlega snillingur, var hvorki meira né minna en
tuttugu ár að streða við að semja fyrstu sinfóníu sína. Hann
var samt ekki bara að fást við hana á þessum tuttugu árum,
hann samdi líka margt annað. En hann var ekkert að leika
sér; hann þurfti virkilega að hafa fyrir því að koma snilld-
arverkum sínum í endanlega mynd. Sömu sögu er að segja
um Beethoven og marga aðra.
Þrátt fyrir þetta er munur á talenti, þ.e. þess sem hefur
hæfileika, og innblásnum snillingi. Flóki sjálfur var snill-
ingur, og hafði ekki mikið fyrir teikningum sínum. Kannski
var hann líka að hugsa um Mozart þegar hann greindi á milli
snillings og talents – Mozart virtist a.m.k. ekki hafa þurft að
streða við að semja tónverk. Ef einhver hefur leikið sér að
því að búa til sinfóníur, þá var það hann. Hann sagði sjálfur
að hugmyndir sínar kæmu eðlilega, og hann þyrfti ekki – né
gæti neytt þær fram. Stundum reyndi hann meira að segja að
fá frið fyrir innblæstrinum! Þá spilaði hann billiard eða eitt-
hvað annað, en það dugði oft ekki til.
Mozart gat ekki varpað skýru ljósi á eðli innblásturs og
hvaðan hann kemur. Hann bara fékk hugmyndirnar, og ef
honum líkaði það sem hann heyrði innra fyrir sér, þá lagði
hann tónlistina á minnið. Svo óx hún og áður en varði var tón-
verkið svo til fullsamið í huga hans. Hann gat þá „séð“ verkið
í heild; hann gat heyrt það allt í einu, á sama augnablikinu þó
það væri langt. Þá var bara handavinnan eftir – að skrifa það
niður á blað. Einu sinni stundi hann upp úr sér að hann upp-
lifði innblástur eins og einstaklega skýran draum. Lengra fór
hann ekki í lýsingum sínum, en það má gera sér í hugarlund
að hann hafi verið í einhverskonar leiðsluástandi þegar hann
samdi tónlist. Sumir hafa meira að segja haldið að það hafi
verið af yfirskilvitlegum toga. Mozart nefndi þó aldrei Guð er
hann var að lýsa þessu, en hann þakkaði samt Guði fyrir
hæfileika sína.
Virka galdrarnir?
Í ljósi alls þessa er ekki að undra að enn sé talað um töfra-
heim tónlistarinnar og að fólk sjái í henni rödd hins yf-
irskilvitlega og telji að innblástur komi frá Guði. En ef tónlist
er töfrakennd þá hlýtur maður að spyrja hvort galdurinn
virki. Galdrar eru sagðir umbreyta, hafa áhrif á kring-
umstæður og atburði; hverju hefur tónlistin áorkað?
Sumir segja að þrátt fyrir tal um annað breyti listirnar
aldrei samfélaginu en það er ekki alveg rétt, til eru dæmi um
listaverk sem einmitt hafa valdið miklum breytingum. Sýn-
ing óperunnar La Muette de Portici eftir Auber í Brussel
hinn 25. ágúst árið 1830 kom af stað byltingu gegn yfirráðum
Hollendinga þar í landi og skáldsagan Kofi Tómasar frænda
eftir Harriet Beecher Stowe er talin ein af orsökum Þræl-
astríðsins. Í báðum þessum listaverkum voru ákveðnar hug-
myndir settar fram á kraftmikinn hátt og kveikti það í púð-
urtunnum í samfélaginu.
Hrein tónlist, þ.e. tónlist sem er ekki í tengslum við kvik-
mynd, leikrit eða ljóð, hefur ekki endilega þennan mátt, því
merking hennar er ekki sjálfgefin. Eins og áður sagði fullyrti
Victor Hugo að tónlist fjallaði um eitthvað sem ekki er hægt
að tjá með orðum en er ekki heldur hægt að þegja yfir. Hrein
tónlist tjáir hið ósegjanlega og merking þess er háð túlkun
hvers og eins. Máttur hreinnar tónlistar á tilfinningar hlust-
andans er samt óumdeilanlegur, ef viðkomandi á annað borð
hrífst af henni. Áhrif hennar á annað eru óljósari, þó stund-
um sé öðru haldið fram eins og þegar sagt er að tónlist og
tónlistarnám geri manninn greindari. Það er ósannað, a.m.k.
segir á Vísindavef Háskóla Íslands að: „…hvorki [sé] hægt að
staðfesta né alfarið hafna þeim möguleika að tónlistarnám
geti leitt til aukinnar færni á afmörkuðum sviðum vitsmuna-
starfsemi svo sem rýmdarhugsunar (spatial thinking). Ekk-
ert hefur hins vegar komið fram sem réttlætir jafn afgerandi
ályktun og þá að tónlistarnám auki almenna greind fólks…“
Skiptir það kannski ekki máli?
Hér í lok þessarar löngu greinar er rétt að draga saman það
sem fram hefur komið að ofan. Í örstuttu máli hef ég spurt
hver sé uppspretta innblásturs og hverjir séu töfrar tónlist-
arinnar. Eins og sjá má hef ég ekki getað svarað því – og í
rauninni verður hver og einn að svara því fyrir sjálfan sig.
Samt er nauðsynlegt að spyrja; innblásin tónlist er langt frá
því að vera sjálfsögð í heimi verksmiðjupopps og síbylju.
Hvort sem töfrar tónlistarinnar eru bara huglægs eðlis eða
hvort þá megi mæla á nákvæman hátt, þá er a.m.k. ljóst að
tengsl tónlistar við heim töfra og trúar verða ekki rofin í
bráð. Þau eru ævaforn og alheimsleg. Þess vegna er alveg
öruggt að tónleikar munu áfram vera haldnir í kirkjum um
ókomna tíð, jafnvel þó hér rísi margar tónleikahallir.
Steindór J. Erlingsson vísindasagnfræðingur hélt því fram
í grein sem birtist fyrir nokkru hér í Lesbókinni að trú-
hneigðin sé manninum í blóð borin. Hvort heimur trúarinnar
er óskhyggja eða ekki er svo auðvitað umdeilanlegt og skipt-
ir kannski ekki máli í þessu samhengi. Ég persónulega held
að sum tónlist SÉ innblásin af æðri máttarvöldum, en það er
að sjálfsögðu huglægt mat, byggt á eigin tilfinningu. Hið eina
sem hægt er að staðhæfa er að á meðan maðurinn trúir munu
töfrar tónlistarinnar halda áfram að storka náttúrulögmál-
unum, jafnvel þó það sé aðeins í huga þess sem hlustar.
 Heimildir:
Abell, Arthur M. (1955): Talks With Great Composers; Árni Kristjánsson
(1986): Hvað ertu tónlist?; Bowers, Faubion (1970): Scriabin; Deren, Maya
(1953): Divine Horsemen: The Living Gods of Haiti; Headington, Christopher
(1987): Saga vestrænnar tónlistar; Jón Karl Helgason: Fyrirlestrar í sam-
tímagreiningu í mennta- og menningarstjórnun við Viðskiptaháskólann á Bif-
röst; Kerst, Friedrich og Krehbiel, Henry Edward, ritstj. (1964): Beethoven:
The Man and the Artist, As Revealed in His Own Words; Matthías Viðar Sæ-
mundsson (1992): Galdrar á Íslandi; Nína Björk Árnadóttir (1992): Ævin-
týrabókin um Alfreð Flóka; Pleasants, Henry (1989): Opera in Crisis; Ruther-
ford, Ward (1986): Shamanism; Scheidegger, D. A. (1988): Tibetan Ritual
Music, A General Survey with Special Reference to the Mindroling Tradition
(Opuscula Tibetana); Storr, Anthony (1976): The Dynamics of Creation; Wil-
helm, Richard (1980): The I Ching or Book of Changes; Vefsetur Encyclopædia
Britannica http://search.eb.com; Gagnasafn Morgunblaðsins á Netinu http://
www.mbl.is/mm/gagnasafn; Vísindavefur Háskóla Íslands http://visinda-
vefur.hi.is
Tunglhrif eftir Alfreð Flóka „Sama var uppi á teningnum er geðsjúklingar voru annars vegar. Slíkir einstaklingar voru „lúnatískir“ –
fengu brjálæðislegar hugmyndir sínar frá útgeislun Lúnu, þ.e.a.s. mánans – eða hreinlega frá djöflum.“
’Eitt nærtækasta dæmið um tengsl tónlistar við heim hins yfirskilvitlega er sú staðreynd að tónlist er ómissandi hlutiaf helgihaldi kirkjunnar. Og það er ekkert nýtt; í Mesópótamíu fyrir um fimm þúsund árum voru reist musteri helguð
náttúruguðum sem varð að friðþægja með viðeigandi söng- og hljóðfæraleik. Egyptar til forna, sem voru þeirrar skoð-
unar að mannsröddin væri máttugasta tækið til að ákalla guðina, þjálfuðu hofpresta sína vandlega í söng; Babýlóníu-
menn notuðu tónlist við trúarathafnir sínar og Konfúsíus áleit að tónlist túlkaði „samhljóman himins og jarðar“. Í
hinni ævagömlu Bók breytinganna, I Ching, er minnst á forna konunga sem léku tónlist með viðhöfn fyrir „hinn æðsta
guð og buðu forfeðrum sínum að vera viðstaddir“. ‘
Höfundur er tónlistargagnrýnandi við Morgunblaðið.