Lesbók Morgunblaðsins - 24.09.2005, Síða 3

longseller í gegnum aldirnar, og sömuleiðis
hefur fólk öldum saman verið munstrað á
geðsjúkrahús heltekið hugmyndum um að
spádómar Nostradamusar væru að rætast.
Ráðgáta sturlunarinnar: Hvað vitum við
nema mál hennar geymi sannleika? Eitt sinn
léku vitfirringarnir lausum hala í þorpunum
en síðan voru þeir lokaðir inni. Sagan sem
fræðimaðurinn Michel Foucault rekur í riti
sínu um sögu sturlunarinnar (Útisetur) er
saga hugmynda okkar um geðveiki og guð-
dóm, skynsemi og sturlun, sagan um hvernig
samræða skynseminnar við sturlunina var
rofin (orð hins sturlaða voru ýmist guðleg
teikn eða þrugl) og heimurinn varð fátækari
fyrir vikið, samkvæmt Foucault. Sturlunin
var gerð að sjúkdómi og sjúklingarnir lokaðir
inni í herbergi sem víðast hvar í Evrópu var
arfur holdsveikinnar bæði í eiginlegum skiln-
ingi og hugmyndatáknrænum, sömu sjúkra-
byggingarnar og sama guðlega hlutverkið.
Ætli herbergið hafi svo ekki verið málað
svart.
FJÖGUR
Segjum sem svo – til málamynda – að í vest-
rænni menningu hafi ástríðan verið lokuð inni
í unglingaherberginu. Öll neikvæðni og
ókyrrð, allur óróleiki, unglingaveiki, nöldur,
kvabb, sífr, ástsýki, niðurrif, öfgar, glundroði
og dómsdagsdraumar sett í svart herbergi –
ásamt með gagnrýninni hugsun og góðum
rökum. Það er þröng á þingi inni í þessu plak-
atskreytta herbergi, fólk andskotast og öf-
undast og hatast og sér ofsjónum og slammar
linnulaust undir djöfullegum dauðarokks-
drunum úr svörtum hátölurum og það nöldrar
– og gagnrýnir. Meðan á þessu stendur er
samsæti í stássstofunni og þar má enginn
neitt illt vita: Ef djöfulgangurinn keyrir úr
hófi fram eru dyrnar opnaðar: Ætliði að
lækka í þessu gargi!
Ég er ekkert sérlega feiminn við að fara
inn í stássstofu, ég treð í mig snittum og fer
með faðirvorið og hugsa um Guð. Stássstofup-
istill Kristjáns B. í síðustu Lesbók var engin
blammering og engin ástæða til að svara með
þjósti eða yfirleitt að svara nema til að hugsa
hann áfram. Það er svolítið kyndug hugmynd
að menningarrýnendur eigi að einblína á það
sem jákvætt er. Hvaðan kemur sú hugmynd?
Í þætti RÚV um bókmenntahátíðina sallaði
Kristján niður sífur og væl og heimtaði að
pöpullinn sæi, takk fyrir, um menningar-
umfjöllunina á netinu – ókeypis – enda væru
tímarit úrelt. Það er eitthvað talsvert skakkt
við þessa beiðni, sjálfur hef ég reynslu af því
að reyna að selja bókaforlaginu Eddu skítbil-
legar auglýsingar fyrir vefrit um bókmenntir
og menningu sem margir helstu rithöfundar
og fræðimenn þjóðarinnar hafa skrifað í og
svei mér ef var ekki eins og verið væri að
hafa brauðmola af fátæklingi og ekki man ég
til þess að hin forlögin hafi haft meiri skilning
á þessu netsýsli, enda vita allir sem við slíkt
basla að fátt er að hafa nema vanþakklæti.
Enginn er að kvarta, fólk gerir heil ósköp
launalaust, af einskærum áhuga á menningu
og ást á bókmenntum. Talið um forfeður okk-
ar sem skrifuðu þrautseigir í baðstofum og
létu ekki deigan síga er hjáróma úr skakkri
átt: Maður sér fyrir sér Björgúlf Guðmunds-
son lötra um bæinn með betlibauk frá Rauða
krossinum eins og hann gerði fyrir nokkrum
árum, svo sem í lagi mín vegna en það er bara
eitthvað brjálæðislega fyndið við millj-
arðamæringa með betlibauka og þróun-
arstjóra með eftirhermuatriði í útvarpi að
þruma yfir smælingjunum að vera ekki að
sífra þetta. Kristján sagði gagnrýni þarsíð-
ustu Lesbókar vera ókonstrúktíva, leggja
ekki til draumsýn, og það getur verið rétt; þó
er slíkt vandmeðfarið og óvíst að draumsýn
um íslenska bókaútgáfu fengi sérlega blíðar
móttökur. Allavega fékk Ágúst Borgþór
Sverrisson, sem fyrir fáeinum árum tók sér
fyrir hendur að skipta sér af útgáfumálum,
með að sönnu geðillum pistli, þá umsögn hjá
Kristjáni að þar færu „órar manns með meira
en vondan snert af kontrólsýki“. (Kristján B.
Jónasson, „Ávextir blektrésins“, kistan.is.)
FIMM
Í stássstofunni á að vera stuð, jei, og við vilj-
um ekki heyra neitt bölsýniskjaftæði! LOK-
IÐI DYRUNUM, HADNA! Þolið er merki-
lega lítið, meinlausustu upphátthugsanir
verða að dómsdagsdrunum og þær systur
nöldur og gagnrýni virðast líta út fyrir að
vera samvaxnir síamstvíburar þegar í stáss-
stofuna er komið – en furðuleg er sú þversögn
að stundum er heldur meira til þess tekið sem
rakalaust lætur flest fúllyndisfúkyrðin fjúka
með mestum þjósti.
Turistas del ideal (Hugsjónatúristar) heitir
nýútkomin bók eftir Ignacio Vidal-Folch,
fyrsta bók í þríleik um Spán samtímans. Per-
sónurnar eru flestar skáldaðir textatvífarar
raunverulegra persóna, glæpasagnahöfund-
arins Vázquez Montalbán, Nóbelsverðlauna-
hafans José Saramago, söngvaskáldsins Joa-
quín Sabina og rithöfundarins og aktívistans
José María Mendiluce. Þetta er kýnísk satíra
á spænskan menningarheim (kýnísk að því
leyti að ætla öllum óheilindi) sem gengur út á
að sýna í spéspegli tvískinnung vinstrisinn-
aðra menntamanna, róttækra rithöfunda og
listamanna. Hugmyndaheimur skáldsögunnar
er klassísk menningarbölsýni: Á bak við yf-
irlýsingar gleiðustu kjaftasnakka gín við tóm,
innihaldsleysi og hræsni og snobbhænsn með
brókarsótt fara hvarvetna með völd í menn-
ingunni. Söguhetjurnar taka þátt í byltingu –
en aðeins af svölum Savoy-hótelsins þar sem
þær gista. Gægst er inn í heim spænskrar
bókaútgáfu og þar er allt rotið og yfirborðs-
kennt, ákvarðanir eru teknar út í bláinn og
alls enginn hefur vit á texta. Köld bók og ég
hef ekki enn gert upp við mig hvort mér þyk-
ir hún drepleiðinleg og forpokuð eða
skemmtileg og ögrandi, raunar verð ég að
játa að ég er enn ekki búinn með hana. Mér
vitanlega hefur spænskur menningarheimur
hins vegar ekki verið neitt skjálfandi yfir
þessari bók og ég veit heldur ekki hvort ein-
hver skelfur yfir frásögn um margboðaða bók
Stefáns Mána sem hljómar svolítið svipuð, ku
vera saga um íslenskan menningarheim með
textatvíförum tvist og bast (ég ætla rétt að
vona að ég sé annaðhvort hetjan eða skúrk-
urinn í henni). En greinar eins og sú sem
Stefán Máni skrifaði hér í Lesbók á dögunum
eru skrifaðar á hverjum degi um víða veröld
án þess að nokkur kippi sér upp við það, Stef-
án Máni er hérna einhvers staðar hinum meg-
in í svarta herberginu og ég hef bara rekist á
hann einu sinni í holdinu, það er svo dimmt
hér inni og það hljómar svo ótal margt í
svörtu herbergi og ég heyri líka raddir sem
berast ekki úr neinum barka, það er skipt úr
Metallica yfir í Chopin og þaðan yfir í Wagn-
er og svo er skellt á speedmetali. Spurning-
arinnar hvort skáldsagan sé dauð má vel
spyrja þótt kenningin hafi lengi hljómað og sé
ekkert sérlega sannfærandi en meðan á þessu
stendur er verið að lesa upp skáldskap í
stássstofunni, góðir gestir, við ætlum að
hlusta á danskan höfund að nafni Hanne-
Vibeke Holst sem les að vísu hræðilega og
textinn hennar er alveg glataður en við höfum
flutt hana hingað til landsins til að staðfesta
fordóma þeirra sem halda að bækur sem selj-
ist hljóti að vera rusl, gjöriði svo vel OG
VILJIÐI GJÖRA SVO VEL AÐ LÆKKA Í
ÞESSUM DJÖFULGANGI ÞARNA INNI,
SVEI MÉR ÞÁ! LÆKKIÐI!
SEX
Hvað hef ég fyrir mér í þessu með svarta her-
bergið annað en kennd, spádómarugl, ein-
hvern sem hvíslar andlitslaus að mér innan úr
herbergismyrkri eitthvað um góðan hljóm-
grunn tómra tunna, hvar eru rannsóknirnar
og hvar er doktorsritgerðin? Nefnum eitt-
hvað: Guðmundur Andri Thorsson skrifaði
fyrir tveimur árum pistil gegn tali Guðbergs
Bergssonar um bókmenntahátíð það árið.
Guðmundur Andri sagði Guðbergi hafa víst
verið boðið á bókmenntahátíð, öllum væri
boðið. Þetta var satt og rétt en kom hins veg-
ar máli Guðbergs ekkert við. Maður hefði
haldið að hægðarleikur væri að færa fyrir því
góð rök að ekki sé rétt að kenna bækur José
Saramago við undanrennu, eins og Guð-
bergur gerði, og enn léttara að sýna fram á
að það stenst ekki skoðun að engir almenni-
legir rithöfundar sæki bókmenntahátíðir. Ég
held að báðar fullyrðingar séu rangar og auð-
hrekjanlegar. Guðmundur Andri fór hins veg-
ar þá leiðina að loka svarta herberginu og af-
greiða pistil Guðbergs sem nöldur sem stafaði
af persónulegum spælingi. Það getur vel verið
rétt, ég veit ekkert um það, en þannig rök-
færslur nefnast ad hominem og þykja ekki
tækar. Með því móti má rjúfa samræðu milli
ólíkra viðhorfa, koma sér upp góðri afsökun
fyrir að hlusta ekki á einn eða neinn sem tjáir
sig um, tja, til dæmis bókmenntahátíð, það
stafi af óvild og eigi best heima í hevírokks-
kreyttu unglingaherbergi. Skuggalega stutt
er yfir í þann hátt sem stjórnmálamenn og
fjölmiðlar eiga stundum sameiginlegan, að
taka allri gagnrýni eins og verið sé að káfa á
hreinum meyjum eða spilla veisluhöldum.
„Börnin okkar brosa framan í íslenska fán-
ann í dag,“ sagði Halldór Ásgrímsson í ræðu
á Austurvelli 17. júní síðastliðinn. „Þeirra
hamingja er okkar hamingja. Þeirra bíður
betri arfleifð en flestra annarra barna í heim-
inum. Bjartsýni, þrautseigja og gleði hafa
skapað þá arfleifð. Hún má aldrei spillast af
bölmóð og svartsýni.“ Mannkynið skiptist í
tvennt í ræðu Halldórs; bjartsýnismenn og
úrtölumenn, og á hátíðarstund hugsuðu bjart-
sýnismenn um Nóbelinn sem Laxness fékk
„meðal annars fyrir litríkan skáldskap sem
endurnýjaði íslenska frásagnarlist“ (!) en böl-
bræður rifjuðu upp rigningasumarið mikla:
„Raunar rigndi svo mikið,“ sagði Halldór, „að
Fegrunarfélag Hafnarfjarðar, sem hafði árin
á undan veitt verðlaun fyrir fegursta garðinn,
ákvað að veita ekki verðlaun það ár vegna
vætunnar.“ Bjartsýnir brosa á meðan bölsýn-
ir velta sér upp úr sumrinu sem fór svo snaut-
lega með Fegrunarfélag Hafnarfjarðar og
forsætisráðherrann spyr spurningar tvíhyggj-
unnar: „Hvor hópurinn er nú líklegri til að
láta okkur líða betur, fyllast bjartsýni og vilja
til að sækja fram? Þeir sem sjá myrkrið í deg-
inum, eða þeir sem sjá ljósið í myrkrinu?
Ég held að við vitum öll svarið,“ klykkir
Halldór út með en hugsandi fólk á aldrei að
vita svarið. Kristján B. Jónasson les það bein-
línis úr þremur ólíkum greinum að höfundar
þeirra séu hjartanlega sammála um að allt sé
búið og þetta stafi af dómsdagslosta höfund-
anna og sé því best geymt inni í unglinga-
herberginu. Samtali slitið. LÆKKIÐ Í
ÞESSUM ANDSKOTA! VIÐ HEYRUM
OKKUR EKKI BORÐA!
Síðustu fjögur árin eða svo hef ég verið að
skrifa skáldsögu sem mig langaði til að væri
eins og grípandi popplag þar sem textinn
fjallaði um heimsendi eða vítisvist. Mig hefur
langað til að þessi skáldsaga yrði eins og slag-
ari sem er sunginn í útilegum, líkt og popplag
við Völuspá. Maður spyr sig hvort hægt sé að
koma við gagnrýni og hvernig það verði gert.
Það virðist býsna þægilegur varnarháttur að
setja hvern minnsta vott af húmi í poka, kalla
beiskju og hleypa svo úr pokanum inn í svart
herbergi. „Ég yrki úr skipbroti / úr tákni eða
skugga / rofnu tómi / sem skyndilega fyllist
ógnvekjandi ljósi“ orti módernistinn José
Ángel Valente og ljóðlínurnar gætu haft að
geyma gjörvalla fagurfræði tímans. Það er
held ég engin vanþörf á smámyrkri, á lágu
muldri módernismans í glænýju og töluvert
meira ógnvekjandi ljósi sem meðan gettó-
blasterinn hvín virðist skína í hvert skúma-
skot og hvern skugga og þarf miklu meira
stuð til að stuða það.
SJÖ
Bókmenntahátíð var vel heppnuð og margt
frábært, til dæmis spjall Torfa Tulinius við
Paul Auster í Norræna húsinu. Sjálfum þótti
mér skemmtilegast að kynnast spænskum rit-
höfundi sem ég tók viðtal við, okkur kom svo
helvíti vel saman að við fórum á flæking um
Reykjavík. Ég gerði mitt besta til að draga
upp sem alsvartasta mynd af landi og þjóð og
hann til að skjóta niður þá upphöfnu mynd
sem ég hef og gef gjarnan af Spáni um leið og
hann kom sér upp ást á Íslandi þrátt fyrir allt
mitt tal. Kannski var samsetningin í Lesbók
sem út kom í byrjun Bókmenntahátíðar svo-
lítið óheppileg, svolítið mikið af hinni góðu
nótt, en ég hef ekki trú á því að ásökun um
neikvæðni og nöldur sé gott svar. Bókmenntir
eru vafalaust lífs en þær hafa ekki alltaf verið
til, form fæðast, deyja og storkna, við því er
ekkert að segja og sölutölur og titlafjöldi eru
ekki gild röksemd í því samhengi. Ég man
eftir því að hafa oftar en einu sinni sprengt á
einhverjum höfuðið á förnum vegi og fyllt það
af einhverju um stundarsakir með því að sít-
era eftir minni ljóðlínu eftir Þorstein frá
Hamri eða Sigfús Daðason. Þetta er svo sem
ekki merkileg iðja en það má sjá fyrir sér
samfélag þar sem munnleg póesía hefur tekið
við af bók. Segjum sem svo að ólæsi yrði allt í
einu eftirsóknarvert og kennt í skólum og þá
vöknuðu til lífsins vannýttar stöðvar í heil-
anum og allir dönsuðu limbó með orðum og
minni … Tilhugsunin um að skáldsagan sé
storknað form, kanall fyrir vanann, er ekki
útilokuð. Ég held raunar að svo sé ekki,
furðuverk á borð við La negra espalda del
tiempo eftir Javier Marías og vinsæl verk á
borð við Stríðsmenn Salamis eftir Javier Cer-
cas skjóta upp kollinum, þær eru nýgamlar,
hvað er ekki Bréf til Steinunnar eftir Málfríði
Einarsdóttur kyndug bók með sitt
harmageddon, eða Myndin af heiminum eftir
Pétur Gunnarsson á mörkum esseyju, Sultur
Hamsuns fullur af veruleikanálægð og bækur
Perecs af furðum. Skáldsaga samtímans leit-
ast við að endurheimta sakleysið sem hún bjó
fyrrum yfir því fólk trúir ekki lengur á skáld-
sagnapersónur. Það þarf að ljúga betur og
meira og um leið að gera bókmenntir hættu-
legri, teygja álkuna aftur í tímann. Bók-
menntir samtímans hrópa margsinnis: Úlfur!
Úlfur! Áður en úlfurinn kemur og það merkir
ekki að enginn sé úlfurinn þótt freistandi
kunni að vera að álykta sem svo. „En til hlið-
ar við orðræðuleppa menningarpessimistanna
er líf – og það get ég vottað eftir að hafa
gengið yfir Mosfellsheiði,“ segir Kristján B.
Jónasson í pistli sínum og ég get vottað það
líka þótt ég komist ekki upp á Mosfellsheiði
svona lokaður inni í svörtu herbergi:
Ef við höldum fast við fagurfræðina er ekkert sem
bíður nema áframhaldandi sprengjugnýr og dóms-
dagur. Til að ná tengslum við bókmenntir eins og
þær birtast lesendum verður að fara fram sam-
ræða við þau viðmið sem lesendur nota til að
skilja bækur. Bókmenntafræðingar endalokanna og
unglingaherbergjanna: Er þetta ekki mikilfenglegt
verkefni fyrir ykkur og okkur öll? Að leiða saman
ólíka hesta í undurfagurri kynbótasýningu andans?
Í mínum augum er hér lýst byltingunni
sem átti sér stað fyrir löngu með Nafni rósar-
innar eftir Umberto Eco. Hún kom út á ís-
lensku fyrir tuttugu árum, fagurglæpasaga,
og raunar varð sú tegund glæpasögu til á Ís-
landi áður en greinin sem slík fæddist því
Thor Vilhjálmsson skrifaði tvær bækur sem
leiddu saman fagurfræði módernismans og
þau viðmið sem lesendur nota til að skilja
bækur, ef ég hef þetta rétt. Á svipuðum tíma
koma fram höfundar sem líklegast eru rétt-
nefndir póstmódernistar samkvæmt þessum
bókmenntalega skilningi, blöndun dæg-
urmenningu við fagrar listir, höfundar eins og
Einar Már Guðmundsson. Og þetta virkaði,
þessir höfundar hafa verið að gera þetta síðan
með ýmsu móti. Síðar komu fram höfundar
eins og Gyrðir Elíasson með púra lýrík og
hættulega innheima, Huldar Breiðfjörð með
sjálfsævisögulegar bækur, Bragi Ólafsson
með samtímalegan módernisma, Sjón, Kristín
Ómarsdóttir, Guðrún Eva Mínervudóttir,
Arnaldur Indriðason … Aðrar kröfur eiga við,
enda er í almennasta skilningi ekki hægt að
skrifa texta af neinni gerð án þess að fram
fari samræða „við þau viðmið sem lesendur
nota til að skilja bækur“.
Ég átti vin, áður en hann dó sendi hann
mér bréf og kallaði mig og okkur póetískt-
analýtísku kynslóðina. Ég veit ekki hvort það
er rétt, kynslóðir eru flókið fyrirbæri, en þó
lýsir þetta skrifum í þarsíðustu Lesbók betur
en pistill Kristjáns B. Jónassonar. Ég sé ekki
að tuttugu ára gömul krafa komi mér beinlín-
is við þótt hún lifi sjálfsagt í endalausum sjó-
gangi. Ég er hrifinn af stuðinu og fjörinu í
Stjána en finnst tillagan um samræðu við þau
viðmið sem lesendur nota til að skilja bækur
vera tímaskekkja og kann ekki að meta óþol-
ið, finnst eitthvað vanta í þetta allt saman, líkt
og heil álma í hausnum á okkur hafi verið
merkt party-killer, stúkuð af og máluð svört.
Að opna svarta herbergið: Er þetta ekki
mikilfenglegt verkefni fyrir ykkur og okkur
öll?
Höfundur er rithöfundur.
Svarta herbergið
Lesbók Morgunblaðsins ˜ 24. september 2005 | 3