Lesbók Morgunblaðsins - 24.09.2005, Blaðsíða 5

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 24. september 2005 | 5
aðeins skuggi þessarar skuggamyndar og
sameinast þannig frummyndinni.
Mynd hinnar dýrlegu Elísabetar I. Eng-
landsdrottningar sem Díana réttlætist af skír-
lífi hennar og að sem persónugervingur hins
veraldlega heimsveldis endurvarpar hún birtu
Almættisins og Amphitrite rétt eins og tunglið
endurvarpar birtu sólarinnar.
Hátindur erótískrar reynslu
Svipmynd Akteons í minniskerfi Bruno er
mynd þess manns er leitar sannleikans í krafti
allrar rökvísi skilningsins og allrar órökvísi til-
finninganna. Þegar Akteon sér Díönu jafn-
gildir það dauða hans eða brotthvarfi úr mann-
legu samfélagi. En þessi dauði er aðeins önnur
hliðin á þeirri innvígslu í heim sannleikans sem
Díana veitir honum þar sem hann yfirgefur
heim skynvillunnar og gengur inn í heim hins
eina, hreina og ódeilanlega skilnings. Sem slík-
ur er hann „lifandi dauður“. Hann hefur um-
breyst í það sem hann þráði sjálfur, veiði-
bráðina sem er sjálfur guðdómurinn. Akteon
er ekki lengur maður, hann er orðinn að guði í
mynd hjartarins/náttúrunnar. Frásögn Bruno
af þessari goðsögn ber þess merki að hann sér
sjálfan sig í sporum Akteons: maður sem hefur
sagt sig úr mannlegu samfélagi og sameinast
Guði, en er þó enn á meðal manna. Goðsagan
um örlög Akteons er jafnframt sagan um há-
tind hinnar erótísku reynslu, þegar elskhuginn
nær að snúa baki við heiminum og ganga á vit
hins andlega sannleika skilningsins.
Almennt um hlekki
Önnur hlið á margbrotnum persónuleika Gior-
dano Bruno birtist í kenningum hans um gald-
ur, einkum í ritinu De vinculis in genere, (Al-
mennt um hlekki) frá 1590. Couliano segir
þetta ritið hafa verið vanrækt og misskilið af
fræðimönnum til þessa, en þar dragi Bruno
hinar rökréttu niðurstöður af kenningu Ficino
um Eros og galdramátt hans, eins og hún er
sett fram í skýringunum við Samdrykkju Plat-
ons.
Samkvæmt því birtist galdur Erosar ekki
bara í kynferðislegu sambandi tveggja ein-
staklinga eða í sambandi einstaklingsins við
Guð, heldur er Eros alls staðar að verki í nátt-
úrunni og alheiminum, enginn skapaður hlutur
kemst undan áhrifavaldi hans eða er í raun
hugsanlegur án Erosar. Það sem gerir gæfu-
muninn í galdrafræðum Bruno er að sumir eru
óvirkir leiksoppar Erosar á meðan aðrir geta
öðlast þá ofurmannlegu náðargáfu sem þarf til
að tileinka sér og virkja mátt hans og öðlast
þar með yfirnáttúrulegt vald. Í tungutaki
Bruno felst þetta vald í því að koma „böndum“
eða „hlekkjum“ á þolanda galdursins. Gald-
urinn snýst ekki bara um það að ná valdi á ást-
konu eða ástmegi, heldur má ekki síður nota
hann til þess að ná valdi yfir fjöldanum. Það er
í þessu samhengi sem Couliano birtir okkur
hina óvæntu mynd af Giordano Bruno sem hin-
um nútímalegasta allra heimspekinga. Í ljós
kemur að rit hans um hlekkina hefur að geyma
sambærileg ráð og hægt er að finna í fræði-
bókum og handbókum þeirra valdastétta í
samtíma okkar sem hafa atvinnu af því að
móta almenningsálitið: sálfræðinga, almanna-
tengslamanna, áróðursmeistara, njósnara,
markaðsfræðinga, stjórnmálamanna og ann-
arra sem gegna því hlutverki að halda sam-
félagi hinnar fjölþjóðlegu tæknivélar í böndum
í gegnum fjölmiðla, fjarskiptatækni og eft-
irlitsstofnanir samtímans.
Couliano bendir á að ritið um hlekkina eigi
sér ákveðna hliðstæðu í hinu fræga riti Macc-
hiavellis, Prinsinn. Hins vegar blikni frægð-
arsól þessa rits í samanburðinum við De vin-
culis. Á meðan Macchiavelli takmarkar sig við
almennar leiðbeiningar til stjórnmálamanna
um beitingu kaldrifjaðrar hentistefnu, sem fáir
myndu taka sér til beinnar fyrirmyndar á okk-
ar dögum, þá virkjar Bruno galdur Erosar í
þágu fjöldasálfræðinnar með tungutaki og
hugsun sem gæti staðið í starfslýsingu al-
mannatengslafulltrúa eða njósnara hvaða fjöl-
þjóðafyrirtækis sem er í samtíma okkar.
Eros og fjöldasálfræði samtímans
Hinn erótíski galdur Giordano Bruno beinist
að því að færa galdrameistaranum vald yfir
einstaklingum og fjöldanum. Hann byggist á
þeirri sannfæringu að það meðal sem gerir
þetta mögulegt sé fyrst og fremst eitt, Eros í
sinni víðustu merkingu: það sem við elskum,
allt frá holdlegum losta til hinna ólíkustu hluta
er hafa með auðæfi, völd og athyglisþrá að
gera. Allt er þetta skilgreint út frá Erosi í De
vinculis, þar sem „allar hneigðir og bönd vilj-
ans má smætta niður í tvennt, andúð og þrá
eða hatur og ást. Sjálft hatrið umbreytist í ást
þegar tekið er tillit til þess að einu bönd viljans
eru Eros … Hatur er því ekkert annað en ást á
hinu gagnstæða … rétt eins og reiðin er ein-
ungis ein tegund ástar. Hvað varðar þá sem
helga sig heimspeki eða göldrum, þá er þeim
ljóst að hin traustustu bönd, þau mikilvægustu
og almennustu eru af ríki Erosar. Það er líka
ástæða þess að Platonistarnir kölluðu ástina
Hinn Mikla Demón, daemon magnus.“
Auk þekkingar á þessum grundvall-
aratriðum í fjöldasálarfræði lagði Bruno mikla
áherslu á trúarsannfæringu galdramannsins
og þolandans. Í því sambandi gerir hann grein-
armun á virkri sannfæringu gerandans og
óvirkri sannfæringu þolandans. Fyrir Bruno
er augljóst að hinir fávísu eru auðveldust bráð
þeirra tálmynda sem galdrameistarinn heldur
á lofti, hvort sem það er í nafni guðfræðinnar
eða læknisfræðinnar: hjá hinum fávísu „gal-
opnast sálin þannig að þær myndir sem ger-
andinn bregður upp eiga greiða leið inn um
glugga sem hjá öðrum eru alltaf lokaðir. Ger-
andinn hefur þau meðul til reiðu sem gera hon-
um kleift að smíða alla þá hlekki sem hann vill:
von, samúð, ótta, ást, hatur, vanþóknun, reiði,
gleði, þolgæði …“
Bruno gerði sér grein fyrir að valdastofn-
anir á borð við kirkjuna beita sefjunargaldri í
boðun sinni á fagnaðarerindinu, en það þýddi
ekki að hann fordæmdi trúarbrögðin sem slík.
Þekking á galdramætti Erosar tilheyrði að
hans mati því sem hann kallar civilis speculatio
eða borgaralega hugsun, sem er óháð trúar-
kreddum og mannúðarsjónarmiðum. Í augum
guðfræðinnar eru til sönn trúarbrögð og falsk-
ur átrúnaður. Guðfræðin hefur ekkert við það
að athuga að fjöldinn eða einstaklingar séu
beittir sefjunargaldri, aðeins ef það er gert í
þeim tilgangi að snúa þolandanum til hins
rétta átrúnaðar. Bruno gerir engan grein-
armun á réttu og röngu í þessu samhengi, það
eina sem vakir fyrir honum er lögmál Erosar,
aðferðin sem beitt er til að sefja fjöldann til
trúar og finna þannig tilfinningaþörfum hans
farveg.
Það er í þessari umfjöllun sem hringurinn
lokast skyndilega í rannsókn Couliano, og at-
hyglin hans hverfur frá endurreisnartímanum
sem slíkum en beinist þess í stað að því hvern-
ig upphafning hans á ímyndunaraflinu birtist í
samtíma okkar í afskræmdri mynd.
Kyngerving Náttúrunnar
og Lögmálsins
Harmsöguleg endalok Bruno verða Couliano
tilefni tengingar við þau sögulegu umskipti er
áttu sér stað í Evrópu á svipuðum tíma. Til-
koma siðaskiptanna með tilheyrandi klofningi
kirkjunnar leiddi af sér gagnsiðbótina og
Rannsóknarréttinn í hinum kaþólska hluta álf-
unnar og píetismann í norðurhlutanum. Þótt
hér hafi verið um andstæðar trúarhreyfingar
að ræða áttu þær það sameiginlegt að berjast
með oddi og egg gegn þeirri náttúruheimspeki
sem Giordano Bruno stóð fyrir. Með píetism-
anum og gagnsiðbótinni var Guð gerður brott-
rækur úr ríki náttúrunnar og þannig vísað út
fyrir mörk sköpunarverksins. Um leið var
brautin rudd fyrir þá guðlausu mynd náttúr-
unnar sem vísindi mælanleikans hafa fært
okkur. Sú kenning miðaldakirkjunnar að nátt-
úran og líkami mannsins væru í eðli sínu af
hinu illa og merkt syndinni var endurvakin.
Um þetta segir Couliano: „Um leið og Guð læt-
ur sig hverfa yfir í hreina handanveru verður
sérhver mannleg viðleitni til þess að rannsaka
mynd hans dæmd til skelfilegrar þagnar. Þessi
„þögn Guðs“ er í raun og veru þögn heimsins,
þögn Náttúrunnar. Listin að lesa í „bók Nátt-
úrunnar“ var sú grundvallarreynsla sem end-
urreisnartíminn byggðist á. Siðbótin lét einsk-
is ófreistað í viðleitni sinni að loka þessari bók.
Hvers vegna? Vegna þess að siðbótin leit ekki
á Náttúruna eins og það sem manninum bæri
að nálgast, heldur bæri hún meginábyrgð á
firringu Guðs frá manninum.“
Náttúran er í eðli sínu tillitslaus um mann-
lega hagi: hún er tælandi fögur og ógnvekj-
andi, hún er nærandi og tortímandi í senn. Það
er sögulegt hlutverk trúarbragðanna að
vernda manninn fyrir tortímingu náttúruafl-
anna, setja Lögmálið yfir Óreiðu náttúrunnar
og skapa manninum öruggt andlegt skjól. Frá
sjónarhóli kynjaskiptingar og kynjahlutverka
er konan í hlutverki Náttúrunnar á meðan
karlmaðurinn gegnir hlutverki Lögmálsins og
trúarbragðanna. Þýðing þessa varð ljós á tím-
um píetismans, þegar allt var gert til að hylja
og fela líkamsform konunnar, einkum lendar
og brjóst, sem urðu nú tákn þeirrar hættulegu
náttúru sem vakti upp svipmyndir og tálsýnir
Erosar í sál karlmannsins.
Couliano segir tæknimenningu samtímans
eiga rætur sínar í Siðaskiptunum. Þau boði í
raun trú án innihalds um leið og þau viðhaldi
formi helgisiðanna. Um leið hafa þau falið
myndina af heiminum í hendur þeirrar vís-
indahyggju er byggir allan sinn sannleika á
mælikvarða tölfræðinnar og grafi þannig und-
an merkingu og gildi þess ímyndunarafls og
þeirrar reynslu er áður tengdi manninn jöfn-
um höndum við Náttúruna og Guð. Bannfær-
ing Lúthers og Kalvíns á helgimyndunum og
dauðadómur Rannsóknarréttarins yfir Gior-
dano Bruno byggðust á sömu hugsuninni: ótt-
anum við ímyndunaraflið og mátt Erosar. Á
sama hátt hafa vísindin hreinsað heimsmynd
okkar af ímyndunarafli og beinni einstaklings-
bundinni skynreynslu í nafni tölfræðinnar.
Eftir stendur samtímamaðurinn sviptur
rétti sínum til ímyndunaraflsins og ófær um að
gera sér mynd af heiminum og náttúrunni í
öðru formi en því sem felst í vélrænni fram-
lengingu tölfræðilíkananna. Afleiðingin er
lamandi taugaveiklun og viðvarandi ófull-
nægja er birtist í hömlulausri framleiðslu á
friðþægingu sem gegnir fyrst og fremst því
hlutverki að yfirgnæfa hina ærandi þögn Nátt-
úrunnar og Guðs.
Couliano lýkur bók sinni með spurningu um
hvort von mannkyns geti falist í nýrri End-
urfæðingu (Renaissance), nýrri fæðingu
heimsins, er gera muni manninum kleift að yf-
irstíga taugaveiklun sína og ótta og leysa þær
ósættanlegu deilur er einkenna samtíma okk-
ar.
Þessi spurning Couliano verður opin til um-
ræðu á námskeiði sem undirritaður stendur
fyrir á vegum Endurmenntunar Háskóla Ís-
lands undir heitinu „Eros og galdrar á end-
urreisnartímanum“ og hefst mánudaginn 26.
september næstkomandi. Þar verður þess
jafnframt freistað að tengja þessa umræðu
sögu myndlistarinnar.
 Tilvísanir:
Ioan P. Couliano: Eros et magie à la Renaissance, Paris
1984; hér stuðst við enska þýðingu Margaret Cook: Eros and
Magic in the Renaissance, 1987.
2 Marsilius Ficinus: Convito di Platone: Commento di
Marsilio FiciniFlorentino sopra il Convito di Platone, Mil-
ano 1973, tilvitnun frá Couliano.
3 Giordano Bruno: Theses de Magia, vol. LVI, Op. lat., III.
bls. 491. Orðalagið daemonus magnus er komið úr Comm-
ento sopra il Convito di Platone eftir Ficino, en var síðan
einnig notað í þessu samhengi af Pico della Mirandola.
4 Giordano Bruno: De Magia, III, bls. 453–4.
myndunaraflsins
Hypnerotomachia Poliphile Eða Ástarrauna-
draumur Poliphilusar. Myndin er úr samnefndri
bók eftir Francesco Colonna, fyrst útgefin í Fen-
eyjum 1499. Þetta er skáldsaga sem gerist í
draumi og lýsir stríði Poliphilusar við að ná ást-
um Poliu. Þessi mynd lýsir draumi Poliu. Hún
situr í skjóli trjánna og horfir á hvernig Eros
leggur bönd á stallsystur hennar sem hinn harði
húsbóndi og knýr þær til fylgilags við drauma-
heim sinn. Myndin er úr franskri útgáfu sög-
unnar frá 1554.
Höfundur er listfræðingur.
’Í augum Platons erhinn fullkomni elskhugi
ekki sá sem hefur náð
besta valdi á leynd-
ardómum kynlífsins
[...]‘