Lesbók Morgunblaðsins - 26.11.2005, Blaðsíða 12

Lesbók Morgunblaðsins - 26.11.2005, Blaðsíða 12
12 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 26. nóvember 2005 Hryðjuverkaárásirnar á Banda-ríkin þann 11. september árið 2001 virðast ætla að vera óþrjótandi uppspretta kvik- mynda þar vestra. Nú hefur verið til- kynnt um þriðju stórmyndina sem er í bígerð og byggist á atburð- um þessa dags. Myndin hefur hlotið nafnið Reign Óer Me og leikstjóri mynd- arinnar er Mike Binder (The Upside of Anger). Leikarinn Don Cheadle (Hotel Rwanda, Oceans 11) fer með aðal- hlutverk myndarinnar en hann leikur lækni sem hjálpar æskuvini sínum að takast á við fjöl- skyldumissi í kjöl- far árásanna. Með hlutverk æskuvin- arins fer Adam Sandler (Happy Gilmore, Spanglish) Leikstjórarnir Paul Greengrass (Bourne Supremacy) og Oliver Stone (JFK, Alexander) eru einnig að gera myndir byggðar á hryðjuverkaárás- unum hinn 11. september. Önnur þeirra fjallar um flugvélina sem hrapaði í Pennsylvaníu og hin um tvo lögreglumenn sem eru staddir í Tví- buraturnunum þennan örlagaríka dag.    Nú hefur verið tilkynnt hvaða 10teiknimyndir koma til greina til verðlauna sem besta teiknimyndin á Óskarsverðlaunahátíðinni sem fram fer í Los Angeles í byrjun næsta árs. Fyrsta teikimyndin í fullri lengd um þá félaga Wallace og Gromit er meðal þeirra sem koma til greina auk teiknimyndarinnar Valiant, þar sem þeir Ewan McGregor (Train- spotting) og Ricky Gervais (The Of- fice) ljá aðalpersónunum raddir sína. McGregor talar jafnframt inná fyrir eitt vélmennanna í myndinni Robots sem jafnframt er í þessum 10 mynda hópi. Nokkrar myndanna hafa verið sýndar í íslenskum kvikmynda- húsum, til dæmis Ungi litli (Chicken Little), Tim Burtońs Corpse Bride og Madagaskar. Auk þeirra koma myndirnar Gulliveŕs Travel, Hoodw- inked, Howĺs Moving Castle og Steamboy til greina. Fimm þessarra mynda fá svo formlega tilnefningu til verð- launanna eftirsóttu en hverjar þær verða verður tilkynnt þann 31. jan- úar næstkomandi.    Breskir og bandarískir kvik-myndahúsagestir fá ekki að sjá sömu útgáfu af kvikmyndinni Hroki og hleypidómar (Pride and Preju- dice) sem gerð er eftir sögu Jane Austen. Sú útgáfa myndarinnar sem sýnd er í Banda- ríkjunum er 8 mínútum lengri en sú sem Bretar fá að sjá þar sem í ljós kom á prufusýningu í Bretlandi að áhorfendum þar þótti endirinn „allt of væminn“. Nú í lok nóvember gefst þó kvik- myndahúsagestum í Bretlandi kost- ur á að berja hina lengri útgáfu aug- um á nokkrum útvöldum sýningum á myndinni þar í landi áður en horfið verður aftur að hinni styttu útgáfu. Það eru þau Kiera Knightley (Pirates of the Caribbean) og Matt- hew MacFayden (Spooks) sem fara með hlutverk elskendanna ungu Elizabeth Bennett og herra Darcy. Donald Sutherland (Mash) fer með hlutverk herra Bennett. Erlendar kvikmyndir Wallace og Gromit. Kiera Knigtley Don Cheadle Það nauðsynlega er nægilegt,“ sagði sögu-frægasti kvikmyndaleikstjóri Dana, CarlTh. Dreyer. Þetta er vel mælt og mættigjarnan verða mörgum nútímaleik- stjórum umhugsunarefni, þeim sem halda að of mikið sé nægilegt og alltof mikið frábært. Fyrir sléttri viku lést í Danmörku spor- göngumaður Dreyers, leikstjórinn og handritshöf- undurinn Erik Balling. Hann var áttræður. Balling var ekki tímamótamaður í kvikmynda- listinni eins og Dreyer, en hann var samt tímamótamaður í danskri kvikmyndagerð að því leyti að hann átti einna stærstan þátt í því að gera danskar kvik- myndir að almenningseign með því að segja sögur sem höfðuðu beint til þjóðarsálarinnar. Hann var líka tímamótamaður í íslenskri kvikmyndagerð að því leyti að án hans hefði kvikmyndin 79 af stöðinni eftir skáldsögu Indriða G. Þorsteinssonar tæplega séð dagsins ljós árið 1962. Balling hafði orðið yf- irmaður helsta kvikmyndafélags Danmerkur, Nor- disk Film, árið 1957 og gegndi því starfi til ársins 1986, auk þess að leikstýra nokkrum vinsælustu myndum danskrar kvikmyndasögu. Íslenska kvik- myndafélagið Edda Film, sem áður hafði sam- framleitt með Svíum Sölku Völku eftir skáldsögu Halldórs Laxness, náði samkomulagi við Balling um að Nordisk Film kæmi til liðs við gerð 79 af stöðinni og sjálfur myndi hann leikstýra henni. Út- koman er ómetanleg myndheimild um þessa mik- ilvægu sögu af þjóðarsálarstríðinu milli gamla ís- lenska sveitasamfélagsins og nýja borgarlífsins, og ekki síður um tökustaðina, um túlkun afburða leik- ara eins og Gunnars Eyjólfssonar, Kristbjargar Kjeld og Róberts Arnfinnssonar. Athyglisvert er að 79 af stöðinni, sem á dönsku nefndist Pigen Gogo, er ekki að finna á skrá yfir verk Eriks Ball- ing sem birtist í Politiken að honum látnum. Kannski að hún sé talin til íslenskra kvikmynda frekar en danskra, enda reyndi Balling ekki að gera hana danska. Það er einmitt einkennandi fyrir Erik Balling að sjálfur er hann ekki mikið að flækjast fyrir þessari sögu. Hann bara segir hana. Hann endursegir hana í myndmáli, einföldu, skýru og stælalausu. Balling var handverksmaður, persónuleikstjóri, sögumaður sem hafði í verkum sínum meiri áhuga á öðru fólki en sjálfum sér. Fyrsta mynd þessa sögumanns, sem var reyndar menntaður dýra- læknir, heitir Adam og Eva (1953). Í ævisögu sinni segir Balling um tilurð hennar: „Myndin óx í raun- inni út úr algjörri og örvæntingarfullri sálrænni óreiðu, sem var ekki á nokkurn hátt deigla fyrir innri sýn eða háfleygar hugsanir, heldur gat ein- faldlega af sér praktíska, áþreifanlega hugmynd sem ég gat unnið áfram úr.“ Praktísk, áþreifanleg hugmynd til að vinna úr. Þetta er góður grunnur fyrir kvikmynd. Engu að síður virðist hann oft víðsfjarri í kvikmyndaframleiðslu samtímans, jafn einfaldur og hann er. Sporgöngufólk Ballings í Danmörku hefur þó í seinni tíð byggt fjölda góðra kvikmynda á honum og kannski er hann und- irstaða þeirrar miklu velgengni sem danskar kvik- myndir njóta um þessar mundir. Núna í vikunni, nokkrum dögum eftir að Balling lést, birti Danska kvikmyndastofnunin þær upplýsingar að árið 2005 verði sennilega mesta aðsóknarár innlendra kvik- mynda frá árinu 1981. Um miðjan nóvember höfðu 3,7 milljónir aðgöngumiða selst á danskar bíó- myndir á árinu, en 1981 voru þeir 4,1 milljón. Fjórtán myndir um Olsenbófana, Midt om natt- en, sjónvarpsþættirnir Matador, svo nokkur vin- sælustu verk Eriks Balling séu nefnd, verða trú- lega seint talin til tímamótaverka kvikmyndasögunnar, öfugt við helstu myndir Dreyers. En þau eru skýr vitnisburður um alþýð- lega sagnalist á hvíta tjaldinu og skjánum sem lað- ar fólk til sín eins og baðherbergisspegill að morgni. Það er nauðsynlegt að líta í spegil annað slagið og það nauðsynlega er nægilegt. Maður með spegilmyndir ’Balling var handverksmaður, persónuleikstjóri, sögumað-ur sem hafði meiri áhuga á öðru fólki en sjálfum sér …‘ Sjónarhorn Eftir Árna Þórarinsson ath@mbl.is Þ að sem öðru fremur virðist ætla að móta heimsmynd fyrsta áratugar tuttugu og fyrstu aldarinnar er „stríðið gegn hryðjuverkum“ sem hófst í kjölfar árásarinnar á Man- hattan hinn ellefta september 2001. Manhattan var að vísu ekki eini vettvangur hryðju- verkaárásanna en hrun turnanna tveggja hefur á táknrænan hátt verið sett í aðalhlutverk í almanna- vitund og því er kannski afsakanlegt að kenna upp- haf hryðjuverkastríðsins við Manhattan-eyju. En var hrun turnanna tveggja upphafið? Þetta er spurning sem nýleg heimildarmynd eftir Adam Curtis, The Power of Nightmares: The Rise of Poli- tics of Fear (Máttur martraða: Uppgangur og pólitísk not ótta), varpar fram. Svarið samkvæmt henni er neitandi. Atburðinn hinn ellefta september er ekki hægt að skilja, heldur myndin fram, nema litið sé til sög- unnar. Ellefta september verður að setja í sam- hengi og það þýðir að við verðum að líta um öxl. Að sjálfsögðu er auðvelt að hafna slíkum nálg- unarleiðum; útskýringar líkjast í hugum sumra af- sökunum, og atburð þennan er vitanlega ekki hægt að afsaka. En á sama tíma hljótum við að við- urkenna að hlutir skýra sig sjaldnast sjálfir; raun- vísindin kenna okkur að afleiðing tengist orsök og ef við ætlum að reyna að skilja hvað gerðist á Man- hattan fyrir fjórum árum verðum við að leita út- skýringa og orsaka. Ástæður eru alls ekki það sama og afsakanir. Og við getum ekki bara einblínt á afleiðingarnar. Mynd þessi er einmitt tilraun til þess að líta handan yfirborðsins og einfeldnings- legra upphrópana (múslimar hata frelsi) og sem slík er hún ekki einvörðungu upplýsandi heldur einnig meistaralegt dæmi um samþættingu frá- sagnarfræðilegra aðferða, sundurgreinandi rökvísi og sögulegra rannsókna. Myndin reynir að setja hluti í samhengi á máta sem varpar ljósi á óend- anlega flókna orsakakeðju. Og henni tekst betur til en nokkur önnur heimildarmynd sem ég hef séð á síðustu árum. Stjórnendur frekar en leiðtogar Hér er litið til þeirra margflóknu umbreytinga sem mótuðu öldina sem leið. Hvernig vonir og vænt- ingar um nýjan og betri heim strönduðu á skeri tveggja heimsstyrjalda; hugmyndafræði sem slík var ekki lengur traustverðug, hvaðan svo sem hún kom. Eftir Hitler og Stalín var ekki leitað að sterk- um leiðtogum, pólitíkusar urðu stjórnendur (líkt og þjóðir væru fyrirtæki) frekar en leiðtogar. Þeir áttu að sjá til þess að þjóðarskútan sigldi lygnan sjó, ekki stýra henni í orrustur. Þetta átti eftir að breyt- ast á nýjan leik og myndin rekur þráðinn aftur til Colorado-ríkis í Bandaríkjunum og til ársins 1949. Þá og þar var egypskur menntamaður, Sayed Kotb að nafni, við nám í menntunarfræðum. Það sem hann sá í Bandaríkjunum, og kannski enn frekar hvernig hann túlkaði það sem hann sá átti eftir að reynast afskaplega örlagaríkt fyrir framtíðina. Hann fylltist óhug í garð þess óhefta neysluríkis sem hann leit í kringum sig og þegar hann sneri aftur til síns heima lagði hann í röð bóka grunninn fyrir ákveðna túlkun á íslamstrú sem síðar skipti sköpum fyrir menn eins og Osama bin Laden. Vestrinu var hafnað og hefðir íslamstrúar voru upphafnar. Það sem gerir myndina sem hér um ræðir áhugaverða er sú staðreynd að öfgarnar sem felast í skoðunum Kotb eru ekki settar fram sem einstök og sérstæð birtingarmynd vafasamrar hug- myndafræði. Curtis vill meina að sams konar hreyfing hafi verið að fæðast í Bandaríkjunum á sama tíma, upphaf þess sem í dag er kennt við síð- íhald („neo-conservatism“) og ræður nú um mundir ríkjum í Hvíta húsinu. Myndin er með öðrum orðum dálítið ögrandi hvað það varðar að hún bendir á ákveðinn samslátt milli þeirrar hugmyndafræði sem í Austurlöndum leiddi til heilags stríðs gegn vestrinu (og Ísrael), og þeirrar hugmyndafræði sem í Bandaríkjunum hef- ur leitt til heilags stríðs gegn austrinu. Í báðum til- vikum er um öfgakennda hugmyndafræði að ræða, heldur myndin fram, hugmyndafræði sem á alvar- legan máta er fráskilin veruleikanum. Áhugaverður persónuleiki Rætur bandaríska afbrigðisins má einnig rekja til fimmta áratugarins, í þessu tilviki til háskólans í Chicago og prófessors í klassískum fræðum og heimspeki sem þar kenndi lengi, Leo Strauss. Leo Strauss er um margt áhugaverður persónuleiki og fræðimaður. Skrif hans um Platón hafa haldið nafni hans á lofti, og þótt það sé kannski ekki klassísk heimspeki sem hreif sporgöngumenn hans þá reyn- ist ákveðinn hluti af túlkun hans á Platón mik- ilvægur. Það er vitanlega ekki bara áhugavert og skemmtilegt að lesa Ríkið eftir Platón, það er eig- inlega nauðsynlegt ef maður vill sjá eitthvað sam- hengi í heimspekisögunni. Ríkið er líka grundvöllur allrar umfjöllunar um listir og fagurfræði síðustu tvö árþúsund. Ýmislegt kann þó að koma nútíma- legum lesendum annarlega fyrir sjónir í þessari ágætu bók. Ber þar fyrst að nefna að Platón var ekkert sérstaklega vinsamlegur í garð lýðræðis, þess sem við í dag lítum á sem eitthvert mikilvæg- asta framlags Grikklands hins forna til heimssög- unnar. Notkun Platóns á hundum sem táknmynd fyrir heimspekilega rétthugsun er til að mynda dá- lítið skondin. Það sem ekki er skondið er hugmynd hans um hina „göfugu lygi“ en hún reynist grund- völlur hins réttláta þjóðríkis (í tilviki Platóns væri reyndar betra að tala um borgríki). Platón heldur því fram með öðrum orðum að leiðtogar, þjóðhöfð- ingjar, hafi ekki aðeins rétt heldur beri nauðsyn til að ljúga að þegnum sínum. Það er þá gert til að við- halda samfélagseiningunni. Platón hélt fram gildi hinnar göfugu lygi í sambandi við réttlætingu á stéttarskiptingu en það sem var mikilvægt fyrir Strauss var tvennt. Leiðtogar ljúga að þegnum sín- um, þeim til góða, án þess að trúa sjálfir lyginni. Sögur eða eins konar goðsagnir eða ævintýri (mýt- ur) varð að búa til svo samfélagsheildin væri þétt- riðin. Upplognar sögur höfðu gildi vegna þess að allir gátu trúað á þær (utan við elítuna) og þannig var samhentur þjóðarlíkami skapaður. Þetta voru skilaboðin sem lærlingar Strauss meðtóku og nú um mundir stjórna þeir Bandaríkjunum. Og þeir lærðu svo sannarlega lexíuna. Íraksstríð númer tvö og hryðjuverkastríðið eru fullkomin dæmi um hvernig lygasaga getur verið notuð til að stjórna al- þýðunni og skapa samstöðu um uppfundið æv- intýri. Enda þótt þeir sem breiða söguna út og finna hana upp trúi henni ekki sjálfir. Martraðir nútímans En var hrun turnanna tveggja upphafið að hryðjuverkastríðinu? Þetta er spurning sem ný- leg heimildarmynd eftir Adam Curtis, The Pow- er of Nightmares: The Rise of Politics of Fear (Máttur martraða: Uppgangur og pólitísk not ótta), varpar fram. Svarið samkvæmt henni er neitandi. Atburðinn hinn ellefta september er ekki hægt að skilja, heldur myndin fram, nema litið sé til sögunnar. Reuters Bush forseti „Upplognar sögur höfðu gildi vegna þess að allir gátu trúað á þær (utan við elítuna) og þannig var samhentur þjóðarlíkami skapaður. Þetta voru skilaboðin sem lærlingar Strauss meðtóku og nú um mundir stjórna þeir Bandaríkjunum,“ segir í greininni. Eftir Björn Þór Vilhjálmsson vilhjalmsson @wisc.edu

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.