Morgunblaðið - 21.09.2005, Qupperneq 28

28 MIÐVIKUDAGUR 21. SEPTEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
Árgangurinn í
Myndlista- og handíða-
skólanum 1962 var
ekki stór, 10–12
manns. Þar var þó öflugt lið kennara í
viðbragðsstöðu sem tók á móti okkur
albúið að reyna að koma okkur til ein-
hvers þroska á sviði myndlistar.
Einn þeirra sem nýráðnir voru til
skólans af hálfu skólastjórans Kurts
Zier var Hörður Ágústsson listmál-
ari.
Námsgreinin sem Hörður kenndi
okkur var form- og litafræði. Hann
birtist í skólastofunni hár og tígu-
legur, alvörugefinn með strangan
intellektúal svip. Ekki var laust við að
sumum stæði beygur af strangleika
mannsins, en hann hvarf strax og
Hörður fór að kenna.
Okkur varð það snemma ljóst að
þarna fór listamaður sem kenndi af
ástríðu. Hann var að leggja grunn að
grein sem var ný í myndlistarkennslu
á Íslandi og þótt víðar væri leitað.
Hún byggðist á rannsóknum Harð-
ar og hugmyndum Bauhaus-fræði-
manna, enda bjó Hörður yfir mennt-
un og þekkingu á sviði myndlistar
sem var einstök.
Úr formfræði strangflata fór Hörð-
ur með okkur á vit náttúrunnar, ljóð-
rænunnar, hinna lífrænu, organísku
forma og fléttaði þetta tvennt saman í
vitund okkar. Í kjölfar ögunar og
formfestu fengum við að sleppa okk-
ur, gera tilraunir.
Niðurstöður voru krufðar. Hann
kenndi okkur að lesa hús og sýndi
okkur hvernig geometrían var allt um
kring.
Í kennslunni fundum við fyrir end-
urreisninni og formbyltingu sjötta
áratugarins, allt í senn.
Eftir fyrsta veturinn kenndi Hörð-
ur okkur módelteikningu. Hörður var
frábær módelkennari sem leið engar
málamiðlanir og ódýrar lausnir. Hann
stappaði í okkur stálinu, hvatti okkur
og reif okkur niður ef svo bar undir.
Okkur líkaði svo vel við kennslu
Harðar í módelteiknun að við fengum
hann til að kenna okkur eitt kvöld í
viku eftir skólatíma. Hann hafði með
sér útvarp, því á þessum kvöldum var
ljóðakvöld á Gufunni sem hann mátti
ekki missa af. Þegar að þættinum
kom gerði hann hlé á kennslunni. Við
héldum áfram að teikna en hann sett-
ist út við glugga og hvatti okkur til að
hlusta. Þarna teiknuðum við inn í
kvöldið undir ljóðalestri margra af
samtímamönnum Harðar.
Í skólanum kynntumst við Jó-
hanna, og með okkur og Herði tókst
vinátta sem entist alla tíð.
Hann bauð okkur heim þar sem
Sigga tók höfðinglega á móti okkur.
Hann fór með okkur í vinnustofuna
sem hann hafði í kjallaranum á
Laugaveginum. Meinlætastíll mundi
einhver segja, og örugglega ekki allir
sem mundu sætta sig við þessar að-
stæður, búið að byrgja fyrir glugga
vegna hávaða frá umferðinni fyrir ut-
an.
Það var einhver helgi sem sveif yfir
vötnunum, minnti á klausturherbergi,
nema hvað þarna var allt fullt af
myndum, sem öllum var skipulega
fyrir komið. Teikniborð var fyrir
miðju, því Hörður var að stíga sín
fyrstu spor í rannsóknum á íslenskri
húsagerðarlist.
Hörður tók við sem skólastjóri
Myndlista- og handíðaskólans. Undir
hans stjórn styrktist skólinn verulega
í sessi. Hörður var frábær stjórnandi,
sem aldrei gleymdi nemendunum og
fylgdist grannt með því sem þeir voru
að gera hverju sinni. Hann átti það til
að birtast í einhverri skólastofunni,
taka nemendur tali og skoða það sem
þeir voru að fást við.
HÖRÐUR
ÁGÚSTSON
✝ Hörður Ágústs-son fæddist í
Reykjavík 4. febr-
úar 1922. Hann lést
á Landspítalanum
við Hringbraut að-
faranótt 10. septem-
ber síðastliðinn og
var útför hans gerð
frá Dómkirkjunni
20. september.
Sem skólastjóri
hafði hann vinnustofu á
efstu hæð skólans, og
mér er minnisstætt
þegar hann kallaði á
mig upp til sín einn
vordag 1974, þá var
vinnustofan stútfull af
myndum, annars vegar
límbandaverkum geo-
metrískum og hins
vegar ljóðrænum olíu-
málverkum, sem hann
kallaði „Myndflokkur
um mannsson“ og
byggjast öll á viðfangs-
efnum úr Biblíunni.
Þarna kristallaðist arkítektinn og
listmálarinn, vísindamaðurinn og lýr-
ikerinn. Þessi glæsilegu en ólíku verk
sýndi Hörður á sitthvoru árinu og
vöktu þau mikla athygli.
Mannssoninn gaf hann síðar Lista-
safni ASÍ, en eftirspurn og hróður
límbandaverkanna kom tæpum þrjá-
tíu árum síðar.
Oft varð ég var við að eldri lista-
mönnum þótti nóg um umburðarlyndi
Harðar og jákvæð viðhorf í garð yngri
listamanna.
Hörður mætti nýjum hugmyndum
með opnum hug en var jafnframt krít-
ískur og glöggur. Hann þoldi ekki ef
menn ætluðu að stytta sér leið á sviði
myndlistar.
Aldrei heyrði ég Hörð halla orði til
nokkurs manns, hann virti félaga sína
sem unnu að list sinni af heilindum,
hann bjó yfir víðsýni sem er óvenjuleg
meðal manna sem eru í harðri sam-
keppni um athyglina.
Síungur var Hörður að koma okkur
á óvart með ögrandi tilgátum. Nú síð-
ast í viðtali í Morgunblaðinu 4. febr-
úar sl. í tengslum við stóru yfirlitssýn-
inguna á Kjarvalsstöðum.
Þar viðraði hann skoðanir sínar um
íslenska myndlist og konur. Hann
segir: „Ég er algjörlega á móti full-
yrðingu Sigurðar Nordals: Bók-
menntirnar eru eina arfleifð vor, segir
hann. En ég segi, það er ekki rétt. Ís-
lensk listaarfleifð er miklu fjölbreytt-
ari en það. Og það eru konurnar sem
hafa skapað myndlist frá því að Ís-
lendingar settust að hér á þessu landi.
Eins og norskur sendiherra sagði eitt
sinn: Myndlistin kom af hafi með önd-
vegissúlunum.“
Og Hörður heldur áfram: „Ég er
nú búinn að pæla mikið í þessu og get
ekki séð annað en konurnar eigi
stærstan hlut í myndlistararfleifð Ís-
lendinga. En það hefur alltaf verið
þagað um konurnar. Þetta liggur mér
á hjarta og hefði ég verið yngri nú, þá
hefði ég skrifað heila bók um þetta!
Ég tek sem dæmi Ragnheiði Jóns-
dóttur sem var seinasta kona Gísla
biskups Þorlákssonar. Eftir hana er
altarisklæði á Þjóðminjasafninu sem
ég álít að sé eins gott og mynd eftir
Þorvald Skúlason.
Svo eru það dætur hans Páls Vídal-
íns, með teppið um dyggðirnar. Gríð-
arstór mynd sem er hreint meistara-
verk.“
Hörður var afreksmaður á sviði
rannsókna á íslenskri húsagerðarlist.
Hann skipaði sér í röð merkustu
listamanna þjóðarinnar á síðustu öld.
Hann var einn besti og áhrifamesti
kennari í sjónlistum sem við höfum
átt.
Hörður gerði kennsluna að list.
Sem strákur var hann ákveðinn í að
verða arkítekt fyrir hádegi og mynd-
listarmaður eftir hádegi.
Ég þakka fyrir að hafa fengið að
vera samferða arkítektinum og
myndlistarmanninum Herði Ágústs-
syni.
Við Jóhanna sendum fjölskyldu
Harðar okkar innilegustu samúðar-
kveðjur.
Jón Reykdal.
Byggingararfleifð okkar Íslend-
inga var lengst af lítils metin og talið
að menningararfleifðin fælist fyrst og
fremst í bókmenntum. Hörður
Ágústsson varð til að snúa þessu við.
Með sínum óbilandi áhuga á bygging-
ararfleifðinni kom hann því til skila að
hún væri líka mikils virði. Þetta gerði
hann m.a. með ferðum sínum um
landið sem hófust 1961 þegar hann
grandskoðaði gömul hús með tilstyrk
Vísindasjóðs. Ágrip af þeim rann-
sóknum birtust jafnharðan í tímarit-
inu Birtingi sem Hörður ritstýrði.
Hörður var frábær myndlistar-
maður sem skynjaði tengslin milli
byggingarlistar og myndlistar, sem
gerði honum einkar auðvelt að skil-
greina hlutföll og fegurð gömlu
húsanna. Á þeim tíma var hins vegar
öll byggingararfleifðin í hættu vegna
skilningsleysis. Hörður gagnrýndi
þetta óvægilega í skrifum sínum.
Áhugi og skrif Harðar urðu m.a. til
þess að Húsafriðunarnefnd var sett á
laggirnar1970 þar sem hann tók sæti
og sat til ársins 1995.
Fyrstu húsakönnun sem gerð var
hér á landi 1967, við erfiðar aðstæður,
vann Hörður ásamt Þorsteini Gunn-
arssyni arkitekt, sem þá var nýkom-
inn frá námi og fyrstur arkitekta með
sérmenntun í endurgerð og viðgerð-
um gamalla húsa. Niðurstöður þeirr-
ar könnunar leiddu til varðveislu
fjöldamargra húsa í Reykjavík og
ýttu undir skilning á varðveislu húsa
þótt enn væri langt í land. Síðar gerði
Hörður húsakannanir á nokkrum
stöðum á landsbyggðinni.
Hörður stundaði skipulagðar rann-
sóknir á íslenskri byggingarlist sam-
fara kennslu í Myndlista- og handíða-
skólanum þar sem hann tvinnaði
saman myndlist og byggingarlist,
sjónlistin var hans ær og kýr. Sam-
fara þessu var hann helsti frum-
kvöðull að vinnu viðgerða og endur-
reisnar fjölmargra húsa, ekki síst
kirkna víða um landið og ber sú vinna
fagurt vitni um formskyn og litaval.
Kom þar til m.a. hans gamli draumur
sem barns að vera arkitekt fyrir há-
degi en myndlistarmaður eftir há-
degi.
Verk og skrif Harðar eru svo mörg
og fjölbreytileg að ekki er nokkur
vegur að gera þeim skil hér. Það sem
stendur hvað hæst í mínum huga er
ritverk hans Íslensk byggingararf-
leifð I og II sem Húsafriðunarnefnd
gaf út árin 1998 og 2000. Þar segir frá
hinni einstöku byggingarlistasögu Ís-
lands ásamt varðveisluannál og tillög-
um um áframhaldandi vinnu við varð-
veislu byggingararfsins.
Herði kynntist ég árið 1972 þegar
verið var að berjast fyrir verndun
Bernhöftstorfunnar í Reykjavík, en
þar stóð hann í fararbroddi sem
endranær og þegar Torfusamtökin
voru stofnuð 1973 settist hann þar í
stjórn. Síðast en ekki síst kynntist ég
Herði eftir að ég hóf störf á vegum
Húsafriðunarnefndar þar sem hann
átti sæti. Hann var mér sem lærifaðir
og félagi og aldrei stóð á hvatning-
arorðunum.
Ég spurði hann eitt sinn af hverju
hann hefði hætt í myndlistinni. Það
stóð ekki á svarinu: Ég var búinn að
gera nóg í myndlistinni, þar gátu aðr-
ir tekið við en áframhaldandi vinnu
við varðveislu byggingararfsins taldi
ég mikilvægari.
Fyrir stuttu gerði Hörður sér ferð
á skrifstofu Húsafriðunarnefndar
þótt hann ætti nokkuð erfitt um gang.
Skrifstofan var þá tiltölulega nýflutt í
eldra hús við Suðurgötu í Reykjavík
úr bráðabirgðahúsnæði. Hörður
gladdist mikið yfir húsakynnunum og
eins og ætíð leitaði hann frétta af
starfseminni. Þegar honum voru sýnd
dæmi um það sem áunnist hafði ný-
lega gneistuðu augu gamla eldhugans
af áhuga og ánægju.
Farinn er frá okkur mikill lista-
maður, fræðimaður og skeleggasti
barráttumaðurinn fyrir varðveislu
byggingararfsins. Minning hans mun
lengi lifa. Fjölskyldunni sendi ég mín-
ar innilegustu samúðarkveðjur.
Magnús Skúlason.
Nú á haustdögum hittumst við
bekkjarsystkini, er útskrifuðumst
sem stúdentar úr Menntaskóla
Reykjavíkur árið 1941. Þá bárust
okkur þær fregnir, að látinn væri góð-
ur bekkjarbróðir okkar, Hörður
Ágústsson listmálari. Rifjuðust þá
upp margar minningar frá skólaárum
okkar. Á þeim tíma var ljóst að Hörð-
ur var hagur teiknari, og kom okkur
því ekki á óvart að hann skyldi leggja
út á braut listanna að stúdentsprófi
loknu.
Eðlilega skilja leiðir manna, sem
lenda í námi á fjarlægum slóðum og
tileinka sér ólík verksvið. Samt lágu
leiðir okkar Harðar oft saman og fjöl-
skyldur okkar hafa tengst góðum vin-
áttuböndum.
Eftir stúdentspróf hóf Hörður nám
í verkfræði við Háskóla Íslands, en
lagði jafnframt stund á listnám í
Handíðaskólanum um tveggja ára
skeið. Að því loknu fór hann til frek-
ara listnáms í Kaupmannahöfn og
þaðan til Parísar, þar sem hann
dvaldist við nám í sömu grein til árs-
ins 1950. Á þessu skeiði fór hann einn-
ig í skemmri námsferðir bæði til Ítal-
íu og Englands. Eftir heimkomuna til
Íslands gerðist Hörður kennari við
Myndlistarskólann í Reykjavík og
síðar við Myndlista- og handíðaskóla
Íslands og var hann skólastjóri þess
skóla á árunum 1968-75.
Hörður var jafnframt öðrum störf-
um kunnur listmálari og hélt ýmsar
sýningar á verkum sínum einn sér eða
með öðrum, bæði hér á landi og er-
lendis.
Fyrr á þessu ári var haldin yfirlits-
sýning á verkum Harðar að Kjarvals-
stöðum. Höfðum við bekkjarbræður
ánægju af að koma þangað og spjalla
við listamanninn og virða fyrir okkur
æviverk hans í listinni.
Hörður var ekki aðeins merkur
listamaður, heldur einnig afkastamik-
ill rannsókna- og fræðimaður. Hann
fór upp úr 1960 að gera úttektir á hús-
um og ritaði þá margt um könnun
sína á byggingargerð gamalla húsa
hér á landi og flutti um það efni fjölda
fyrirlestra. Hann var meðal braut-
ryðjenda í að benda á varðveislugildi
gamalla húsa og sat í stjórn Húsfrið-
unarnefndar frá stofnun hennar.
Hann var einnig formaður Hins ís-
lenska fornleifafélags um áraskeið.
Hörður var áhugasamur um að afla
heimilda um ýmsa þætti í sögu ís-
lenskrar húsagerðar. Ferðaðist hann
í því sambandi víða um land til þess að
kynna sér ástand og gerð eldri húsa.
Skráði hann þau, mældi upp og varð-
veitti mynd þeirra í teikningum, sem
unnar voru af vísindalegri nákvæmni.
Er þar meðal annars að finna upp-
drætti að mörgum kirkjum víðsvegar
um landið. Hann skráði síðan heild-
arsögu íslenskrar húsagerðar. Þar
benti Hörður á hvað Íslendingar voru
í reynd færir húsbyggjendur þrátt
fyrir lélegan efnivið í landinu og að á
miðöldum hafi hér staðið stærri timb-
urkirkjur en annars staðar á Norð-
urlöndum. Hörður lagði sérstaka
stund á að kanna sögu kirkjubygg-
inga og leitaði víða fanga í ýmsum
skráðum heimildum, allt frá kirkju-
lýsingu úr hómelíubók til seinni tíma
máldaga. Þessi gögn bar hann saman
við niðurstöður af fornminjarann-
sóknum. Merkasta viðfangsefni
Harðar á því sviði er vafalaust í sam-
bandi við rannsóknirnar á Skálholts-
dómkirkju. Þá er mikinn fróðleik að
finna um sögu íslenska torfbæjarins í
gagnmerkri grein Harðar, sem birtist
í fyrsta hefti Íslenskrar þjóðmenning-
ar 1987. Honum er að þakka hvað vel
tókst til með byggingu eftirlíkingar
þjóðveldisbæjar, sem reist var í
Þjórsárdal í tilefni þjóðhátíðar 1974
og er þar nú öllum sýnilegur og
áþreifanlegur árangur af rannsókn-
um á fornum húsakosti landsmanna á
fyrri tímum. Er þar um að ræða
merkilegt framtak er sýnir forna
byggingarmenningu okkar, sem vert
er að meta. Enn samdi Hörður merka
grein um miðaldahúsakost lands-
manna, sem birt var í einu hefti af
Sögu Íslands, því IV. í röðinni. Studd-
ist Hörður þar enn við fornleifarann-
sóknir eða við ritaðar heimildir, svo
sem Sturlungu, Biskupasögur, gögn
um arfaskipti, virðingar og úttektir,
og gerði á þeim samanburð við bygg-
ingar í grannlöndum okkar. Tókst
honum með þeim gögnum að lýsa því
hvernig langgangabærinn þróaðist í
kjölfar kólnandi veðurs og eyðingar
skóga. Þar lýsir hann byggingarefni,
smíði og gerð einstakra húsa hjá al-
menningi en einnig húsakosti á höf-
uðbólum, í klaustrum og á kirkjujörð-
um. Enda þótt gögn séu af skornum
skammti, húsin séu horfin og aðeins
sé við að styðjast byggingabrot og
óljósar grunnmyndir tókst Herði að
draga upp glögga mynd af þróun
húsagerðar hér á landi á þessum tíma.
Á vegum Hins íslenska bókmennta-
félags kom út merkilegt ritverk eftir
Hörð Ágústsson, sem hann nefndi:
„Dómsdagur og helgir menn á Hól-
um“. Fjallaði hann þar um hinar
fornu skagfirsku fjalir, er kenndar
eru við bæina Bjarnastaðahlíð og
Flatatungu og talið er að varðveiti
leifar af býsanskri dómsdagsmynd.
Benti Hörður á að þarna væri um að
ræða forna myndskreytingu úr kirkju
og taldi hann að byggingarleg tengsl
væru á milli myndarinnar og Hóla-
dómkirkju Jóns Ögmundssonar, sem
reist var að öllum líkindum á fyrsta
tug tólftu aldar. Vann Hörður þarna
merkt fræðistarf af rökfestu og gagn-
rýni.
Fyrir allar þessar rannsóknir á
þróun húsagerðar hér á landi fékk
Hörður mikla viðurkenningu. Hann
hlaut verðlaun Ásusjóðs Vísinda-
félags Íslendinga árið 1989, bók-
menntaverðlaun fékk hann tvívegis
og var gerður heiðursdoktor við Há-
skóla Íslands 1991.
Við Sigrún sendum Sigríði eigin-
konu Harðar og börnum þeirra okkar
innilegustu samúðarkveðjur,
Einnig flyt ég kveðjur frá samstúd-
entum úr Menntaskóla Reykjavíkur.
Sturla Friðriksson.
Hörður Ágústsson, listamaður og
fræðimaður, var einstaklega fjölhæf-
ur og merkur maður. Hann skerpti
mynd okkar af íslenskri menningu
með rannsóknum sínum og fræði-
störfum um leið og hann mótaði hana
með listsköpun sinni og ritstörfum.
Eftir hann liggja merk listaverk og
afar umfangsmikil útgáfa árangurs-
ríkra rannsókna á íslenskri bygging-
ar- og menningarsögu. Hörður var af-
kastamikill og vandaður fræðimaður,
sem skilur eftir sig ævistarf sem seint
verður þakkað.
Ég kynntist Herði og fjölskyldu
hans sem ung menntaskólastúlka. Þá
ræddum við íslensk fræði og fannst
mér mikið til þessa virðulega og fróða
manns koma. Ég var stolt af því að
þekkja Hörð Ágústsson þá og allar
götur síðan. Sérstaklega vil ég þakka
og minnast áhuga hans á rannsóknum
mínum á fornleifum í Viðey. Við fór-
um vandlega yfir skjallegar heimildir
um húsagerð í Viðey, m.a. á vinnu-
stofu hans sem bar merki hins mikla
fræðimanns. Margir hafa án efa sömu
sögu að segja um hinn gefandi fræði-
mann, sem miðlaði og styrkti einnig
verkefni annarra ekki síður en sín eig-
in. Einnig vil ég þakka honum jákvæð
viðbrögð og gagnlegar athugasemdir
við nýjar sýningar Þjóðminjasafns Ís-
lands. Viðbrögð hans voru okkur sem
við Þjóðminjasafnið starfa mikil
hvatning og veganesti. Það ber að
þakka.
Starf Harðar á sviði íslenskrar
menningarsögu er afar umfangsmik-
ið. Hann er einn af okkar merkari
fræðimönnum og er þáttur hans í ís-
lenskri þjóðminjavörslu ómetanlegur.
Framlag hans verður ávallt innlegg í
varðveislustarf og stöðug uppspretta
nýrrar þekkingar á íslenskri menn-
ingarsögu.
Ég vil votta fjölskyldu Harðar
Ágústssonar samúð mína og fyrir
hönd Þjóðminjasafns Íslands þakka
ég hans stórmerka framlag til þjóð-
minjavörslu og rannsókna á íslenskri
menningarsögu. Heiðruð sé minning
Harðar Ágústssonar.
Með vinarkveðju,
Margrét Hallgrímsdóttir.
Nú fækkar þeim ört, þeim svip-
miklu einstaklingum sem geystust
fram á vettvang menningarinnar í
kjölfar heimsstyrjaldarinnar síðari,
staðráðnir í að hnika íslensku sam-
Kveðja frá Sambandi ís-
lenskra myndlistarmanna
Samband íslenskra mynd-
listarmanna vottar Herði
Ágústssyni virðingu sína,
þakkar honum eljusamt starf
í þágu myndlistar á Íslandi og
sendir fjölskyldu hans samúð-
arkveðjur.
F. h. SÍM,
Áslaug Thorlacius,
formaður.
HINSTA KVEÐJA