Morgunblaðið - 02.12.2005, Blaðsíða 34

34 FÖSTUDAGUR 2. DESEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
ÞEGAR Síminn var seldur úr
ríkiseign á síðasta sumri urðu
miklar umræður um hvernig skyldi
nýta það fé, sem ríkisvaldið fengi
til afnota vegna sölunnar. Mætur
maður sagði í viðtali í
fjölmiðlum, að það
væri farsælast fyrir
handhafa fjárveit-
ingavaldsins ef þessir
peningar yrðu notaðir
til að greiða skuldir og
standa við skuldbind-
ingar, fremur en að
efna til nýrra æv-
intýra.
Þetta var skyn-
samlega mælt. Þegar
áætlun ríkisstjórn-
arinnar um nýtingu
þessa fjár var birt síð-
sumars var þar að
finna breitt svið verkefna, sem eru
öll verðug á sinn hátt, en það sem
vakti sérstaka athygli var sú
myndarlega fjárveiting sem ætluð
var til að sinna húsnæðismálum
geðfatlaðra, sem lengi hafa verið
erfið viðureignar.
Þarna var þó ekki minnst á aðra
hópa öryrkja, sem standa frammi
fyrir sama vandamáli; forsætisráð-
herra benti hins vegar á að með
þessum tilteknu lausnum væri
jafnframt skapað svigrúm innan
hefðbundinnar fjárlagagerðar til
að sinna öðrum verkefnum –
greiða aðrar skuldir og standa við
aðrar skuldbindingar.
Enn var skynsamlega mælt.
Húsnæðismál fatlaðra hafa lengi
verið eitt þeirra erfiðu mála sem
yfirvöld hafa legið undir ámæli
fyrir að sinna ekki sem skyldi.
Þessi mál eru ekki erfið vegna
þess að það sé ekki hægt að leysa
þau; þau eru erfið vegna þess að
stjórnvöld hafa einhverra hluta
vegna ekki haft sig í að leggja
fram nauðsynlegt fjármagn til að
kosta þær lausnir sem brýn þörf
er á.
Hinn 1. desember árið 2000 und-
irrituðu félagsmálaráðuneytið og
Hússjóður Öryrkjabandalagsins
viljayfirlýsingu um samstarf um
lausn þessara mála, og var mark-
miðið að þörf fatlaðra fyrir sam-
býli yrði mætt á næstu fimm ár-
um; þá kom fram í fréttum að 209
manns væru á biðlistum eftir slíku
húsnæði.
Þarna var gefin skuldbinding og
því stofnað til skuldar sem hægt
var að fylgjast með
hvort eða hvernig
gengi að greiða.
Nú er síðasta ár
þess tímabils sem
umrædd viljayfirlýs-
ing náði til að renna
sitt skeið, og væri
fróðlegt að sjá
skýrslu um hvernig
gengið hefur að
standa við þessa
skuldbindingu.
Flestum sem til
þekkja er ljóst að
markmiði hennar
varð ekki náð.
Raunar er langt frá því, að
minnsta kosti hvað varðar húsnæð-
ismál einhverfra.
Það eru enn í dag fleiri tugir
einhverfra einstaklinga á biðlistum
eftir húsnæði við hæfi í umdæmum
svæðisskrifstofa málefna fatlaðra í
Reykjavík og á Reykjanesi, en á
þessu fimm ára tímabili má – með
góðum vilja – telja á fingrum ann-
arrar handar ný úrræði sem hafa
verið sköpuð fyrir einhverfa á
þessu svæði; annað eru tilfærslur.
Það er vert að endurtaka þessa
staðreynd: á síðustu fimm árum
eru ný úrræði í húsnæðismálum
einhverfra í Reykjavík og á
Reykjanesi teljandi á fingrum ann-
arrar handar.
Orð forsætisráðherra um svig-
rúm innan hefðbundinnar fjár-
lagagerðar til að takast á við verk-
efni sem ekki var hægt að sinna
með símapeningunum gáfu vonir
um að nú yrði loks staðið við um-
rædda skuldbindingu.
Fjárlagafrumvarp ársins 2006
hefur verið lagt fram, og er nú
komið til lokaumræðu, en virðist
við fyrstu sýn ekki fela í sér vís-
bendingar um þær lausnir, sem
viljayfirlýsingin frá 1. desember
árið 2000 gaf áheit um. Það er að
vísu þakkarvert, að á næsta ári
verður tekið í notkun áfangaheim-
ili fyrir fimm fullorðna einhverfa
einstaklinga, sem eru að miklu
leyti sjálfbjarga; en það er aðeins
skref á lengri leið.
Því er vert að óska upplýsinga
stjórnvalda um stöðu mála, þar
sem ekki hafa verið kynntar nein-
ar áætlanir um framkvæmdir í
húsnæðismálum einhverfra frá því
framtíðarhúsnæði fyrir sex ein-
staklinga var tekið í notkun í
Jöklaseli í Reykjavík haustið 2003.
Það er nöturlegt ef reyndin er
sú að stjórnvöld leitist aðeins við
að leysa vandamál þeirra, sem
stöðugt berja bumbur eða liggja
fyrir fótum þeirra á Austurvelli.
Þá er hætt við að þeir verði sífellt
undir – eða aftast á verkefnalist-
anum – sem minna mega sín og
þurfa öðrum fremur stuðning sam-
félagsins.
Það er ótvírætt hlutverk stjórn-
valda að vinna ekki síst að mál-
efnum þeirra, þannig að vel sé.
Aðstandendur einhverfra vænta
því marktækra upplýsinga um
áætlanir stjórnvalda í húsnæðis-
málum einhverfra á næstunni; þar
eiga stjórnvöld skuld að gjalda.
Lausnir fyrir einstaklinga sem
telja má á fingrum annarrar hand-
ar á fimm ára fresti eru ekki boð-
legur framkvæmdahraði, þegar
margfaldur sá fjöldi bíður úrlausna
við hæfi, oft við afar erfiðar að-
stæður.
Þegar stjórnvöld gangast undir
skuldbindingar, er til þess ætlast,
að við þær sé staðið. Það er að
sama skapi óskynsamlegt að gera
það ekki.
Um skuldir og
skuldbindingar
Eiríkur Þorláksson fjallar
um málefni einhverfra ’Aðstandendur einhverfra vænta því
marktækra upplýsinga
um áætlanir
stjórnvalda í húsnæðis-
málum einhverfra á
næstunni.‘
Eiríkur
Þorláksson
Höfundur er fyrrverandi formaður
Umsjónarfélags einhverfra.
ÞAÐ hefir verið einkar fróðlegt
að fylgjast með umræðum um
hagsmunamál sjómannastétt-
arinnar að und-
anförnu.
Formaður Far-
manna- og fiski-
mannasambandsins
vakti sérstaka athygli
á þeirri staðreynd, að
menn séu hættir að
leggja fyrir sig skip-
stjórnarnám og við
blasi, að Ísland verði
háð erlendum skip-
stjórnarmönnum.
Formaður Sjó-
mannasambandsins
ræddi stöðu sjómanna
sem leiguliða á fiski-
skipaflotanum. Upplýsti, að leiga á
kvóta væri tekin af óskiptu; að
skipverjar greiddu okurleigu með
útgerð viðkomandi veiðiskipa. Til
viðbótar eru sjómenn neyddir til
þess af útgerðinni að henda aftur í
hafið gífurlegum verðmætum enda
neyðir kvótakerfið þá hina sömu til
að hirða aðeins verðmætasta fisk-
inn.
Svo eru menn að undrast flótta
úr sjómannastéttinni!
Morgunblaðið hefir veitt þessari
umræðu athygli og eykur orði í
hana í leiðara 27. nóv. sl. Þar segir
m.a. ,,Þess vegna hljótum við að
leggja áherzlu á að þekking á fisk-
veiðum haldist í okkar höndum. Ef
sú þróun er hafin að hún geti tínzt
verðum við að stöðva þá þróun.
Sjálfsagt er hér um
tímabundið vandamál
að ræða.“
Undirritaður rakti í
grein nýlega í Morg-
unblaðinu ástæður
þess, að ungir menn
sækja ekki lengur í
skipstjórnarnám.
Þótt ritstjórinn
kunni að hafa lesið þá
grein, hentar honum
ekki að taka mark á
þeim rökum, sem þar
eru fram sett, enda er
Morgunblaði aðalverj-
andi þess fiskveiði-
kerfis, sem óförunum veldur, með
auðlindagjalds,,húmbúkkið“ að yf-
irvarpi.
Í sjávarútvegi á Íslandi ríkir
ekki frelsi til athafna.
Þar komast engir að nema þeir,
sem náðar ráðstjórnar njóta og
hafa fengið úthlutað ókeypis veiði-
heimildum.
Atvinnugreinin er þessvegna
harðlæst. Ungir menn hafa þar eft-
ir engu að slægjast öðru en því þá
að gerast leiguliðar lénsherranna
,,eður þjónar þeirra og þernur“.
Það er sama hvar borið er niður
í núverandi fiskveiðakerfi: Allt,
bókstaflega allt, mælir gegn því að
ungir menn fái áhuga á sjósókn.
Með vísun til tilvitnunar í leiðara
Morgunblaðsins fyrr í þessu grein-
arkorni, þá er það rétt sem þar
segir, að ef sú þróun er hafin að
þekking okkar á fiskveiðum er að
glatast, verðum við að stöðva þá
þróun.
Það mun hinsvegar ekki takast,
nema með öllu verði aflagt það
þjófakerfi, sem deilir og drottnar í
íslenzkum sjávarútvegi.
Það er líka rétt, sem ritstjórinn
segir í fyrrgreindri tilvitnun, að
,,sjálfsagt er hér um tímabundið
vandamál að ræða“.
Vandamálið verður úr sögunni
um leið og gjafakvótakerfið verður
aflagt, en fyrr ekki.
Þverbrestir í því kerfi eru há-
værir í umræðum formanna sjó-
mannasamtakanna, þótt þá bresti
kjark til að hefja atlögu að því.
Þverbrestir í þjófakerfi
Sverrir Hermannsson fjallar
um sjávarútvegsmál ’Allt, bókstaflega allt, mælir gegn
því að ungir menn fái
áhuga á sjósókn.‘
Sverrir
Hermannsson
Höfundur er fv. form.
Frjálslynda flokksins.
F
élagi minn trúði mér
fyrir því um daginn,
að honum hefði orð-
ið það á í litlu sam-
kvæmi, að segja – í
því sem átti að vera grín – hálf-
gerðan aulabrandara um öryrkja.
Honum brá verulega þegar einn
gestanna sneri sér grafalvarlegur
að honum og kvaðst vera öryrki.
Það hafði félaga mínum aldrei
dottið í hug; – aldrei nokkurn
tíma, því þetta var atorkusöm
manneskja í fullri vinnu – og
kannski rúmlega það, og bar þess
engin sýnileg merki að eitthvað
bjátaði á. Ég skildi vel að félagi
minn hefði orðið kjaftstopp, – því
öryrkjar eru ekki „þannig“ fólk.
Eða hvað? Hvers konar fólk er
öryrkjar?
Fyrir nokkrum árum lenti ég
sjálf í svipaðri aðstöðu og félagi
minn – komst í þá aðstöðu að
þurfa virkilega að rýna í hug-
myndir mínar um það hvers kon-
ar fólk öryrkjar væru. Ímyndin
var algjörlega kýrskýr. Öryrkjar
voru fólk í nælongöllum og
strigaskóm, borðuðu vondan mat
af aðsendum matarbökkum, áttu
ekki bót fyrir boruna á sér, voru
stöðugt hjá læknum, voru með
dökkblá plastlyfjaveski í plast-
poka yfirhlaðin af pillum í öllum
regnbogans litum, rötuðu oft á
síður DV fyrir eitthvert vesen
eða vandræðamál, unnu á vernd-
uðum vinnustöðum, – ef þeir þá
gerðu handtak, voru frekar
ólekkerir og enginn kom að
heimsækja þá.
Ég hafði vissulega fulla samúð
með öryrkjum, og óskaði þeim
sannarlega betri kjara og meiri
gæfu, en hefði að sama skapi
aldrei getað hugsað mér að þurfa
að tilheyra þessum hópi fólks.
Hver vill svosem vera öryrki?
Ég get ekki lýst því með orð-
um hve ég skammast mín í dag,
fyrir að hafa verið svona þröng-
sýn og fordómafull gagnvart
stórum hópi Íslendinga, því síðan
þetta var hef ég komist að því að
öryrkjar eru langt frá því að vera
einsleitur hópur fólks. Þessar
hugmyndir mínar vitnuðu ekki
um neitt annað en fáfræði og
heimsku.
Ég væri ekki að opinbera vit-
leysisganginn í sjálfri mér nema
vegna þess að ég hef svo rök-
studdan grun að ég þori að full-
yrða að einhvern veginn á þenn-
an hátt hugsar þorri fólks um
öryrkja. Skoðið hug ykkar –
hvernig fólk er öryrkjar?
Sú mynd sem við höfum af ör-
yrkjum er skökk og hana þarf að
laga. Hverjir hafa búið þessa
mynd til? Þar bera fjölmiðlarnir
þunga ábyrgð, en einnig margir
aðrir; – bæði uppfræðendur,
skólar og heimili, – hugsanlega
forsvarsmenn öryrkja, kannski
öryrkjar sjálfir. Við heyrum af
öryrkjum í fréttum, þegar þeir
krefjast sanngjarns réttar síns, –
við sjáum þá á forsíðu DV nið-
urlægða í varnarleysi sínu gagn-
vart andlegu og líkamlegu ofbeldi
samborgaranna. Við kunnum all-
ar sögurnar; finnum til með fatl-
aða manninum sem var laminn
fyrir það eitt að krefjast þess að
fá að leggja í sérmerkt bílastæði,
höfum samúð með konunni með
hvuttann sinn, sem í örvilnan
óskar sér þess að eiga fyrir mat,
og skælum yfir þeim ósóma að
illkvittnir óknyttastrákar ati ör-
yrkja hveiti og vatni fullkomlega
að ástæðulausu. Öryrkjar eru
fólk í vörn. Það er augljóst. Hver
vill lifa lífi sínu í vörn?
Ég ætla að leyfa mér að full-
yrða að þrátt fyrir fjölmiðlana,
uppfræðendurna og öryrkjana og
þeirra hlut í að viðhalda þessari
mynd af öryrkjum, þá eigi stjórn-
málamenn þar stærstan hlut. Það
eru þeir sem hafa ráð þeirra í
hendi sér, og það eru þeir sem
hafa skapað öryrkjum þá nið-
urlægjandi stöðu að vera í stöð-
ugri vörn. Hvernig í ósköpum á
verst setta fólkið í okkar sam-
félagi að geta borið höfuð hátt á
þeim afarkjörum sem því eru
skömmtuð?
Það að vera öryrki þýðir það
að orka einstaklingsins er á ein-
hvern hátt skert vegna sjúkdóms
eða fötlunar. Örorka getur lýst
sér á jafnmarga vegu og ein-
staklingarnir eru sem undir hana
hafa verið dæmdir. Við sjáum að-
eins verst setta hluta þessa hóps
og af honum gerum við okkur –
ranglega, eins og í mínu tilfelli –
mynd af því hvað það er að vera
öryrki. Til þessa hóps tilheyrir þó
fjöldi fólks sem aldrei kemst í
fréttirnar, einfaldlega af því að
það spjarar sig, eða það vill ekki
eða þarf ekki að bera vandamál
sín á torg. Öryrkjar geta margir
unnið störf sem þeim henta, –
eða jafnvel þau störf sem hugur
þeirra stendur til og lifað því sem
aðrir myndu kalla „normal“ líf.
Þótt örorkan valdi fólki erf-
iðleikum á einhverju sviði er ekki
þar með sagt að það sé í kör.
Þetta fólk er ósýnilegt í sam-
félaginu og passar ekki inn í þá
öryrkjaímynd sem stöðugt er
haldið að okkur. Ég er viss um að
ein ástæða þess er sú að enginn
vill vera bendlaður við þá ímynd.
Enginn vill vera settur í þennan
flokk. Enginn vill vera í liði með
því fólki sem bágast á í samfélag-
inu. Það er tabú að vera öryrki.
Allt tal um að fólk leiki sér að því
að „gerast“ öryrkjar af tómum
aumingjaskap er tómt bull, – því
enginn vill búa við þau aumu og
niðurlægjandi kjör sem öryrkjum
eru búin. Þeirri skoðun er þó
stöðugt haldið að okkur að ör-
yrkjar séu fólk sem „misnoti
kerfið“. Það er langt í frá að allir
öryrkjar fái yfir höfuð nokkrar
bætur. Þeir öryrkjar sem betur
standa láta ekki fyrir nokkurn
mun spyrjast um það ástand sitt
– það er smánarblettur að vera
öryrki. Stjórnvöld bera þunga
ábyrgð og ættu að skammast til
að rétta hlut verst settu sam-
félagsþegnanna. Meðan réttur
fólks til lágmarksskammts af
mannlegri reisn er ekki virtur er
ekki von til þess að hægt verði að
lagfæra brenglaða og niðurlægj-
andi ímynd samfélagsins af ör-
yrkjanum.
Áhrif
ímyndar
Öryrkjar voru fólk í nælongöllum, borð-
uðu vondan mat af aðsendum matarbökk-
um, áttu dökkblá plastlyfjaveski, unnu á
vernduðum vinnustöðum, – ef þeir þá
gerðu handtak, voru frekar ólekkerir og
enginn kom að heimsækja þá.
VIÐHORF
Bergþóra Jónsdóttir
begga@mbl.is