Fréttablaðið - 28.09.2003, Síða 8

8 28. september 2003 SUNNUDAGUR
Útgáfufélag: Frétt ehf.
Ritstjóri: Gunnar Smári Egilsson
Fréttastjóri: Sigurjón M. Egilsson
Ritstjórnarfulltrúar: Reynir Traustason
og Steinunn Stefánsdóttir
Auglýsingastjóri: Þórmundur Bergsson
Ritstjórn, auglýsingar og dreifing:
Suðurgötu 10, 101 Reykjavík
Aðalsími: 515 75 00
Símbréf á fréttadeild: 515 75 06
Rafpóstur: ritstjorn@frettabladid.is
Rafpóstur auglýsingadeildar:
auglysingar@frettabladid.is
Setning og umbrot: Frétt ehf.
Prentvinnsla: Ísafoldarprentsmiðja ehf.
Fréttablaðinu er dreift ókeypis á heimili á höfuð-
borgarsvæðinu, Suðurnesjum og Akureyri. Einnig er
hægt að fá blaðið í völdum verslunum á lands-
byggðinni. Fyrirtæki geta fengið blaðið gegn greiðslu
sendingarkostnaðar; kr. 1.100 á mánuði.
Fréttablaðið áskilur sér rétt til að birta allt efni
blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum
án endurgjalds.
ISSN 1670-3871
Íblaðinu í dag birtist grein ummeiðyrðamál og því ekki úr
vegi að líta til þess hvernig lag-
anna stafur tekur á þessum um-
deilda verknaði. Hér eru glefsur
úr almennum hegningarlögum.
Hver, sem hefur í frammi hótun
um að fremja refsiverðan verkn-
að, og hótunin er til þess fallin að
vekja hjá öðrum manni ótta um
líf, heilbrigði eða velferð sína
eða annarra, þá varðar það sekt-
um eða fangelsi allt að tveimur
árum. Og svo er það 233. gr. a:
„Hver sem með háði, rógi, smán-
un, ógnun eða á annan hátt ræðst
opinberlega á mann eða hóp
manna vegna þjóðernis þeirra,
litarháttar, kynþáttar, trúar-
bragða eða kynhneigðar sæti
sektum eða fangelsi allt að 2
árum.“ Nú, sá sem meiðir æru
annars manns með móðgun í orð-
um eða athöfnum og ber slíkt út
gæti lent í fangelsi að einu ári.
Nú ef maður dróttar að öðrum
manni einhverju því, sem verða
myndi virðingu hans til hnekkis,
eða ber slíka aðdróttun út, þá
varðar það sektum eða fangelsi
allt að einu ári og sé ærumeið-
andi aðdróttun höfð í frammi eða
borin út gegn betri vitund, þá
varðar það fangelsi allt að 2
árum. Og svo kemur nú nokkuð
sem fer illa fyrir brjóstið á þeim
sem berjast fyrir sannleikanum
og réttlætinu. Það er 237. gr. „Ef
maður bregður manni brigslum
án nokkurs tilefnis, þá varðar
það sektum, þótt hann segi satt.“
Og samkvæmt hegningarlögum
skal virða hina látnu: Sé æru-
meiðingum beint að dánum
manni, þá varðar það sektum eða
fangelsi allt að einu ári. Og svo er
hér ákvæði sem margur hefur
flaskað á, til dæmis hann Hallur
Magnússon hjá Húsnæðisstofnun
um árið í frægu máli sem klerkur
í Viðey höfðaði á hendur honum:
Hafi ærumeiðandi móðgun eða
aðdróttun verið beint að manni
sem er eða verið hefur opinber
starfsmaður, og móðgunin eða
aðdróttunin varðar að einhverju
leyti það starf hans, þá skal slíkt
brot sæta opinberri ákæru eftir
kröfu hans. Þá er bara að gæta
tungu sinnar.
Að gæta tungu sinnar
Smáa letrið
Samhliða aukinni samkeppni áfjölmiðlamarkaði og mikilli sókn
sumra miðla og hröðu undanhaldi
annarra með tilheyrandi rekstrar-
erfiðleikum hefur vaknað upp í
samfélaginu umræða um eðli fjöl-
miðla og sjálfstæði þeirra. Í sumar
var rætt um sjálf-
stæði fjölmiðla
gagnvart eigendum
sínum en með
haustinu hafa
áhyggjur manna
beinst að sjálfstæði
miðlanna gagnvart
auglýsendum og
jafnvel öllum þeim
sem borið gætu fé
og fríðindi á blaða-
og fréttamenn til að
hafa áhrif á umfjöll-
un þeirra. Að sumu
leyti er þessi umræða tímabær.
Fagleg umræða meðal blaðamanna
hefur sjaldnast verið hér burðug.
Að öðru leyti er þessi umræða lítið
annað en endurvarp þeirra miklu
breytinga sem orðið hafa á fjöl-
miðlamarkaði og er þá helst drifin
áfram af þeim sem vinna hjá miðl-
um sem eru að verða undir í sam-
keppninni. Það er mannlegt – þótt
það sé ekki stórmannlegt – að
kenna öllum öðrum um en sjálfum
sér þegar illa stendur og þegar
breytingar ganga yfir verða margir
til þess að sjá allt illt í boðberum
nýrra tíma. Við sjáum sömu merki í
umræðunni um breytingar í ís-
lensku viðskiptalífi. Af þeim sem
stóðu næst þeim er nú hafa misst
völd sín og áhrif má einna helst
skilja að íslenskt samfélag standi
frammi fyrir mikilli vá - að vágest-
ir hinir verstu hafi náð tökum á
fjöreggjum þjóðfélagsins og kasti
þeim á milli sín af ábyrgðarleysi og
flónsskap. Og undir hálfkveðnum
vísum um ótrúmennsku þeirra sem
nú stjórna nokkrum stórum fyrir-
tækjum liggur sú trú að forverar
þeirra hafi farið með völd sín og
áhrif að trúmennsku, réttsýni og
sanngirni. Það er ekki góður siður
að sparka í liggjandi mann en það
er heldur engum greiði gerður með
því að upphefja þá sem hafa glutr-
að góðri stöðu úr höndum sér. Það
er óvéfengjanleg staðreynd að
stærstu fyrirtækjum landsins var
stýrt af mönnum sem urðu fljótt
saddir á íslenskum markaði og í
stað þess að beita afli fyrirtækja
sinna til að sækja á ný mið reyndu
þeir að þurrmjólka íslenskan mark-
að og íslenskan almenning. Þar
nægir að benda til samráðs olíufé-
laganna sem stýrt var af þeim við-
skiptablokkum sem nutu sérstakr-
ar verndar stærstu stjórnmála-
flokkanna og höfðu áratugum sam-
an öll tögl og haldir í íslensku við-
skiptalífi. Það þarf svartsýnan
mann til að telja að þegar nýir aðil-
ar koma að rekstri þessara fyrir-
tækja að þeir hljóti að vera verri en
þessir. Sú umræða sem skýtur upp
kollinum á tímamótum getur
þannig oft orðið tilfinningasöm.
Tímamót eru heimsendir sumra en
endurfæðing annarra. Umræðan
getur því orðið öfgakennd;
heimsendaspár og svartagallsraus í
bland við vongleði og bjartsýnis-
hjal. Ef ég ætti að gefa þeim ráð
sem ættu erfitt með að finna milli-
veginn þarna á milli myndi ég
benda þeim á bjartsýnina. Hún er
skapandi afl. Svartsýnin er dauði.
Allt það besta er ókeypis
Ein skrítnasta kennisetningin í
nýsprottinni umræðu um fjölmiðla
er sú að til séu tveir miðlar í grunn-
inn; þeir sem fólk borgar fyrir og
þeir sem eru ókeypis. Þetta er upp-
áhaldskenning Morgunblaðs-
manna, sem þurfa nú að horfa á eft-
ir miðlægri stöðu sinni á dagblaða-
markaði - og vegna sterkrar stöðu
dagblaða á Íslandi; þar með á fjöl-
miðlamarkaði. Samkvæmt þessari
kenningu flokkast Fréttablaðið með
sjónvarpsdagskránni á Akureyri og
auglýsingabæklingi Rúm-
fatalagersins en Morgunblaðið með
einhverju fínna. Gallinn við þessa
kenningu er að flestar stærstu sjón-
varpsstöðvar heims féllu Frétta-
blaðsmegin; til dæmis CBS, NBC og
ABC í Bandaríkjunum. Þessar ógn-
arstóru stöðvar hafa hingað til þótt
ágætir miðlar og sómakærir – þótt
alltaf sé hægt að deila um dagskrá
þeirra. Fréttir Stöðvar 2 eru sam-
kvæmt kenningu Moggamanna
ómerkilegri en fréttir Ríkisút-
varpsins - ekki af efnislegum for-
sendum heldur þeim að fólk er
neytt til að borga fyrir fréttir ríkis-
ins en fréttir Stöðvar 2 eru í opinni
dagskrá. Samkvæmt kenningunni
hafa gæði breskra blaða minnkað
vegna verðstríðsins sem hefur
staðið árum saman. Og líklega ættu
stjórnendur Morgunblaðsins að
tvöfalda áskriftarverðið. Þá yrði
Morgunblaðið merkast allra miðla.
Flestir verstu fjölmiðlar heims eru
til sölu og þar með Morgunblaðs-
megin á skala þeirra Moggamanna.
News of the World er selt og sömu-
leiðis Sun. Einnig Hustler og mörg
enn dónalegri blöð. Þannig má lengi
telja upp miðla sem Morgunblaðið
vill sjálfsagt sem minnst vita af og
flokkar seint sem systurmiðla sína.
Að sama skapi eru margir miðlar
ókeypis fyrir notendur sem Morg-
unblaðsmenn myndu gjarnan vilja
líkjast. Nægir þar að nefna banda-
rísku sjónvarpsstöðvarnar og sum-
ar evrópskar. Og ég fæ ekki betur
séð en sumt af þeim breytingum
sem Morgunblaðið hefur gengist
undir að undanförnu dragi dám af
Fréttablaðinu. En það getur verið
missýn mín. Það má rekja ókeypis
miðla allt aftur til þess að útvarps-
stöðvar hófu útsendingar. Öflugir
frímiðlar státa því af nánast
hundrað ára gamalli sögu. Þeir hafa
verið reknir samhliða áskriftar-
miðlum allan þennan tíma og það
hefur ekki enn orðið til afgerandi
munur á efnistökum, efnisvali eða
framsetningu á milli þessara
tveggja flokka fjölmiðla. Ástæðan
er einföld. Það er ekki hægt að
bjóða fólki neitt ókeypis sem það er
ekki að öðrum kosti tilbúið að borga
fyrir. Þegar ég skoða mig um í
neyslusamfélagi samtímans efast
ég stundum um að þessu sé öfugt
farið. Stundum virðist mér fólk til-
búið að borga fyrir sumt það sem
myndi aldrei hirða ef það rækist á
það á göngu sinni. Áskriftarblöð
þekkja þetta af reynslu sinni. Þegar
þau reyna að hífa upp mælingar á
lestri sínum bjóða þau fólki ókeypis
kynningaráskrift. Og það er alls
ekki svo að allir segi já, takk - síður
en svo. Það er nefnilega ekki mikill
munur á þeirri kúnst að búa til vöru
sem fólk vill þiggja og þeirri að búa
til vöru sem fólk vill kaupa. Af
þeim rúmlega 81 þúsund heimilum
sem Fréttablaðið er borið út til sjö
daga vikunnar hafa heimilismenn á
34 heimilum hringt á Fréttablaðið
og óskað þess að blaðið yrði ekki
borið út til þeirra.
Hver er nógu góður?
Það hefur undarleg forsjár-
hyggja svifið yfir umræðum um
eigendur fjölmiðla. Af henni má
helst ráða að hæfileikinn til að eiga
fjölmiðla sé fágætur - nánast
genískur - og sé helst að finna hjá
fáeinum ættum í Ameríku. Og síð-
an búi ríkið af einhverjum ástæð-
um yfir þessum hæfileikum. Í
sumar heyrðust jafnvel þær radd-
ir að reynt yrði að ná utan um það
með lagasetningum og eftirlits-
stofnunum að engir þeir eignuðust
fjölmiðla nema þeir sem væru til
þess hæfir. Eða þá að eignarhald
að fjölmiðlum yrði þannig háttað
að engir ættu þá - nema þá helst
ríkið. Það á við um fjölmiðla eins
og önnur fyrirtæki að ef þeir lenda
í höndunum á mönnum sem kunna
ekki með þá að fara þá fara þeir
fljótt á hausinn. Þetta eru ekki
nein dulin sannindi - ekki heldur
fyrir okkur Íslendingum. Hér hafa
bæði félagasamtök og einstakling-
ar misst fjölmiðla úr höndum sér -
og eru enn að því. Ríkið rekur sína
fjölmiðla á hausinn á hverju ári en
reisir þá síðan við með hækkun
áskriftargjalda (sem enginn getur
sagt upp) og með því að vernda
stöðu sinna miðla í samkeppni við
aðra. Ástæður þess að fólk og fyr-
irtæki missa fjölmiðla eru margs-
konar. Oft liggja að baki hreinar
viðskitpalegar forsendur. Ofmat á
þeirri vöru sem verið var að bjóða
og eftirspurn eftir henni eða van-
mat á samkeppni eða kostnaði við
að búa til þá vöru sem að var
stefnt. Orsakirnar geta líka verið
faglegar. Efni blaðsins var einfald-
lega vont og fáum öðrum að skapi
en þeim sem sömdu það. Aðstand-
endur blaðanna voru glámskyggn-
ir á samfélagið sem þeir voru að
vinna með og hittu naglann of
sjaldan á höfuðið. Og svo fram-
vegis. En það hefur líka gerst að
menn hafa ætlað að nýta sér afl
miðilsins til að rangtúlka samfé-
lagið og bera út ósannindi og áróð-
ur fyrir eigin skoðunum og hags-
munum. Þetta varð banabiti gömlu
flokksblaðanna. Það var varla
hægt að lesa þau þegar flokkurinn,
sem var bakhjarl þeirra, var í
stjórnarandstöðu en alls ekki þeg-
ar hann var í stjórn. Fyrir kosning-
ar voru þessi blöð markleysa. Með-
an ekkert annað var í boði þurftu
Íslendingar að láta sig hafa þennan
ófögnuð en um leið og frjálsir fjöl-
miðlar tóku að dafna yfirgáfu les-
endur þessi blöð. Þeir sem hafa
áhyggjur af því að þessi saga end-
urtaki sig ættu því að leggja mest
upp úr að samkeppnisstaða fjöl-
miðlanna væri trygg og þeim séu
búnar rekstrarforsendur sem byg-
gja á réttlátum viðskiptalegum
forsendum. Ef fólk fær óbrenglað
tækifæri til að velja og hafna miðl-
um þá sýnir sagan að það er nokk-
uð lúnkið í vali sínu - og miklu
skynsamara en allar tilraunir til
forvals ríkisvaldsins. Það er sár en
nauðsynleg lífsreynsla að átta sig
á að orðum sumra er illa
treystandi. Ef við erum heppin átt-
um við okkur ekki á þessu fyrr en
þegar við náum sjö eða átta ára
aldri. Frá þeim tíma erum við hæf
til að velja á milli fjölmiðla - kjósa
okkur þá sem við treystum en
hafna öðrum. En eins og í lífinu
eru alltaf nokkur okkar sem sífellt
vilja láta gabba sig - en við því er
svo sem lítið að gera.
Mútur og efniskaup
Í haust hefur umræðan um fjöl-
miðlana að mestu snúist um aukin
áhrif auglýsenda á efni fjölmiðla.
Sagt er að vegna bágrar stöðu fjöl-
miðla freistist þeir til að selja efn-
isumfjöllun án þess að segja lesend-
um eða áhorfendum frá því. Al-
menningur telur sig vera að lesa
eða horfa á venjulegt dagskrárefni
en er í reynd að horfa á auglýsinga-
tíma. Auðvitað er þetta raunveru-
legt áhyggjuefni. Það hefur hins
vegar engan tilgang að gera meira
úr þessu en efni standa til. Frétta-
tímar sjónvarps- og útvarpsstöðv-
anna og dagblöðin eru lausir undan
þessu. Samruni auglýsinga og efnis
hefur hins vegar leikið dagskrár-
efni útvarpsstöðvanna grátt og sú
þróun hefur náð inn í sjónvarps-
stöðvarnar. Þetta hefur síðan verið
mikill ljóður á tímaritum og svoköll-
uðum aukablöðum sem stundum
fylgja dagblöðum og vikulegum
fréttablöðum eins og Viðskiptablað-
inu. Sú hefð er að skapast hjá ís-
lenskum fjölmiðlum og fjölmiðla-
mönnum að verja fréttir og annað
hefðbundið efni en slaka á kröfum
þegar kemur að efni sem kalla má
markhópasækið – svo notað sé hug-
tak úr smiðju óvinarins. Fjölmiðla-
menn geta svo sem kvartað undan
ásókn utanaðkomandi í að laga efni
þeirra að eigin þörfum en geta fyrst
og fremst sjálfum sér um kennt. En
áður en ég kem að því vil ég benda
á að samkrull ritstjórnar - og aug-
lýsingahagsmuna er ekki síður
vond viðskipti en blaðamennska.
Slíkt leiðir alltaf til mismununar
milli viðskiptamanna. Það er ekki
hægt að gera einum viðskiptamanni
greiða - jafnvel þótt hann borgi
fyrir hann - án þess að vera í raun
að skerða þjónustuna við annan. En
fyrst og fremst leiðir innrás auglýs-
inga í efnisvinnslu til þess að hogg-
ið er að lífæð fjölmiðilsins – trúnað-
arsambands hans við lesendur eða
áhorfendur. Góður fjölmiðill er ein-
stakur farvegur fyrir fyrirtæki til
að ná til viðskiptamanna sinna í
gegnum auglýsingar. Ef trúnaðar-
samband miðilsins við notendur sín-
ar rofnar tapast þessi leið og týnist.
Það er því í raun allra hagur að
halda efni og auglýsingum í fjöl-
miðlum aðskildum. Og þeir fjöl-
miðlar sem það gera best munu
lengst lifa og dafna best. Sem kunn-
ugt er er ekki langt síðan einhverj-
um Íslendinga datt í hug að gera
blaðamennsku eða fjölmiðlastörf að
ævistarfi. Fram að áttunda áratug
síðustu aldar var starf við fjöl-
miðla oftast einskonar hlé í starfs-
ferli manna - oftast flokksmanna
sem biðu betri vegtylla. Fjölmiðla-
stéttin á Íslandi er því ung og
sjálfsvitund hennar veik. Þetta má
merkja af fréttum þar sem al-
menn sjónarmið – sem er hinn
eðlilegi sjónarhóll blaðamannsins
- vill oft víkja fyrir sjónarmiðum
hagsmunahópa og sérfræðinga
ýmiss konar. Okkur hefur gengið
hægt að innleiða sjónarhorn og
vinnubrögð hefðbundinnar óháðr-
ar blaðamennsku. En leið okkar til
þess er ekki að kvarta undan þeim
sem vilja afvegaleiða okkur held-
ur þvert á móti að brýna fyrir okk-
ur innri verðmæti blaðamennsk-
unnar. Það er mikilvægt hverjum
miðli að móta sér starfsaðferðir
og -reglur til að halda sér á réttri
leið og mikilvægt fyrir hvern fjöl-
miðlamann að vita tilganginn með
starfi sínu. Klassísk blaða-
mennska er bæði mikilvægur þátt-
ur í menningu hvers samfélagsins
og vel kynnt og eftirsótt þjónusta.
Fjölmiðlamenn þurfa því í raun
ekkert að óttast - nema sjálfan sig.
En það á líka við allt og alla. ■
■
Flestir verstu
fjölmiðlar
heims eru til
sölu og þar
með Morgun-
blaðs-megin á
skala þeirra
Moggamanna.
News of the
World er selt og
sömuleiðis Sun.
Einnig Hustler
og mörg enn
dónalegri blöð.
Sunnudagsbréf
GUNNAR SMÁRI EGILSSON
■ skrifar um fjölmiðla og
fjölmiðlamenn.
Erum við að missa eða
eignast betri fjölmiðla?