Tíminn - 02.11.1971, Síða 7

ÞRIÐJTIDAGUR 2. nóvember 1971
19
TIMINN
heflfi allt það gengiB í súg-
inn ,sem Kýros hafði aflaö.
Daríos fór að vísu nokkrar her-
ferðir gegn erlendu fólki, svo
sem Skýþum og Grikkjum, en
þeir leikir virðast fremur hafa
verið gerðir til að treysta
landamæri ríkisins en að færa
þau út að einhverjum mun.
Hann reyndist miklu minni
gæfumaður í stríði en friði;
suður-rússnesku steppumar,
þar sem Skýþar hjuggu, reynd-
ust honum erfiður hernaðar-
vettvangur l£kt og fleiri herkon-
nngum siðar, og Abeningar
hröktu landgönguliða wms á
flótta við Maraþon, svo sem
víðfrægt er. Þessi áföll hafa
þó varla komið mjög alvarlega
við hið tröllaukna Persaveldi,
eða naumast meir en til dæm-
is skærur þær, er Bretar á
sinni heimsveldistíð áttu við
Paþana í fjöllum Indlands eða
kómginn í Ashanti, hafa hrellt
stjórnina í Lundúnum.
Föðurland lýginnar
Ríki Daríosar var þrátt fyrir
ýmis mistök í utanríkispóli-
tik það langvíðlendasta, sem
til þessa hafði verið til. Til
vesturs náði það lengst yfir
Makedóníu og austurhluta Lí-
bíu, til austurs að Indus. Til
norðurs og norauðsturs voru
takmörk ríkisins Kákasusfjöll,
Jaxartes og háfjöll þau er nú
skipta löndum með Sovétmönn-
um og Kínverium í Túrkest-
an. í austurátt jaðraði Persa-
veldi þannig við heima, sem
fólk við Miðjarðarhaf vissi þá
naumast að tíl væru: Austur-
Asíu, þar sem Kínaveldi var
miðdepillinn, og índland. Upp
með Ntí náði ríkið suðurfyrir
mrverandi landamæri Egypta-
lands og þar með að mörkum
enn eins heims, sem í augum
Vesturlandamanma var ekki
síður framandlegur, heims þar
sem glóandi sól skein á lamb-
hrokkin höfuð svartra manna,
sem þá þegar voru eftirsóttir
á þrælamörkuðum og höfðu til
sölu fflabein, sem þótti engu
síður merk vara en þeir sjálf-
ir. f hinum vestræna heimi
var ekki lengur um nein önn-
ur stórveldi að ræða nema þá
helzt sjóríkið Karþagó, og Það
var í bandalagi við Persa gegn
sameiginlegum óvini og keppi-
naut um miðjarðarhafsverzl-
unina: Grikkjum. Á steppunum
norður frá þeystu íranskir hirð-
ingjar húrrandi kringum hjarð-
ir sínar allt frá Karpatafjöllum
austurundir Kfna og Mong-
ólíu. Af ððrum Evrópuþjóðum
þá kvað einna helzt að Etrúr-
um, sem ríktu yfir miklum
hluta ítalfo; mestur hluti Mið-
Evrópu var undirlagður af
Keltum, en þeir voru þá ekki
farnir að slá jafnmikið um sig
og þeir síðar gerðu; Róm var
enn óÞekkt kauptún við vað á
Tíber. Norðar í álfunni, á
svæðinu frá Norðursjó til
Úralfjalla, bjuggu ýmsir þjóð-
stofnar, svo ómerkilegir og lít-
ilsmegandi að Persar hafa
áreiðanlega ekki minnsta áhuga
á þeim haft, og er meira að
segja hæpið að þeir hafi nokkru
sinni heyrt þá nefnda: German-
ir, Slavar, Baltar, Finnar.
Persakonungar hljóta að hafa
litið svo á að obbinn af heim-
inum væri á þeirra faldi eða
allavega mestallt það, sem nýti-
legt væri af honum.
Sem nærri má geta hafði
þessi veraldlega velgengni í
för með sér gagngerar breyt-
ingar á lífsháttum vfirráðaþ-óð
ar heimsveldisins. Á dögum
Kýrosar voru Persar harðgerð
bændaþjóð en ekki fjölmennt-
uð; sagt var að persncckir feð-
ur kenndu sonum sfnum aðeins
þrennt: að skjóta af boga, sitja
hest og segja satt. Öllu þessu
hafa Persar nú löngu gleymt,
samanber ummæli þarlends
stjórnmálamanns ekki alls fyr-
ir löngu, þess efnis að England
væri föðurland stjórnvizkunn-
ar, Þýzkaland vísindanna en
Persía lyginnar. En líklega hafa
þeir lært sitt af hverju í stað-
inn, enda var einnig sagt um þá
þegar að fornu, að þeim væri
öllum Þjóðum léttara um að
læra siði annarra, jafnt góða
sem slæma. Sú hefur vitaskuld
yfirleitt verið raunin um ungar
og heldur vanþroska þjóðir allt
til þessa dags.
Um aðra háttu Persa í tíð
Akkamenída er þess getið að
þeir hafi verið heldur drykk-
felldir, sem þeir hafa raunar
verið allt fram á þennan dag,
hvað sem allri múhameðsku
liður. Þeir litu svo á að öl væri
ekki innri, heldur annar mað-
ur. Samningar, sem gerðir voru
í ölæði, voru þannig ógildir
nema því aðeins að hlutaðeig-
endur staðfestu þá þegar runn-
ið var af þeim.
Stríðssiðir Persa
Hermennska Persa var með
nokkuð svipuðum hætti og hjá
Medum frænduin þeirra og
fleiri þjóðum írönskum. Þeir
höfðu bæði riddaralið og fót-
göngulið, sem hvorttveggja
hafði boga að aðalvopni. 1 orr-
ustum tóku fótgönguliðamir
sér stöðu í hæfilegri fjarlægð
frá óvinunum og skutu á þá
ýmist standandi eða krjúpandi
á öðru kné. en riddararnir
þeystu argandi umhverfis óvina-
liðið og helltu yfir það þéttum
örvaskúrum. Þetta dugði lengi
vel prýðilega til að leysa upp
óvinaheri og koma þeim á
flótta, hvort heldur við var að
edga lensuriddara Lýda eða
þungvopnað fótgöngulið Babý-
loníumanna og Egypta. Hins-
vegar leiddust Persum návígis-
bardagar og forðuðust þá eins
og heitan eldinn; báru þó yfir-
. leitt stuttar lensur og daggarða
til að grípa til ef í slíkar nauð-
ir rak. Þetta, að ekki .var ætlazt
tii af hermönnunum að þeir
gengju í höggorrustu, og eins
hitt að lögð var áherzla á að
þeir væru sem léttastir á sér,
gerði að verkum að þeir fengu
ekki annað sér til hlífðar en
litla leðurskildi. Aðeins ein-
staka beljakar og fjögramakar
voru látnir vera í brynjum.
Þessir stríðssiðir gátu reynzt
miður haldgóðix ef þungvopn-
uðu óvinaliði tókst að komast í
höggfæri við hinn léttvopnaða
og hlífarlausa Persaher, og sú
varð raunin á þegar til ófriðar
kom við Grikki, sem treystu
á brynjaða fótgönguliða, hopl-
íta svokallaða, sem börðust í
þéttum fylkingum með fjögurra
álna löngum spjótum. Þar að
auki var hið hnökrótta Grikk-
land miklu síður fallið fyrir
þann hreyfanlega hemað, sem
var Persanna sterka hlið, en
sléttur Anatólíu og Mesópóta-
míu.
Þótt undarlegt kunni að
þykja, þá er það svo að Daríos
og fleiri þeir frændur standa
ljóslifandi fyrir nútimanum
sem engir aðrir af öllum þeim
aragrúa konunga, keisara, ka-
lífa, emira, soldána og kana er
ríkt hafa yfir Persum allt fram
undir síðustu tíma. Þetta get-
um við þakkað lfflegum frá-
sögnum grískra sagnamanna,
svo og Því hve konungar Akka-
menída, einkum þó Daríos, voru
duglegir að höggva í klappir
og hamra hól um afrek sín í
myndum og máli. Það er því
ærin vitneskja til um ævistarf
Daríosar, sem óneitanlega var
enginn húðarletingi. Hann
byggði sjálfum sér stórfengleg-
ar hallir í Persepólis, sem enn
eru verulegar leifar til af, og
í Súsa, þar sem varla sést af
þeim tangur eða tetur. Hann
var líka vegagerðarmaður mest-
ur í heimi framá daga Róm-
verja og lagði prýðilega þjóð-
vegi um ríki sitt þvert og endi-
langt. Þeirra fjölfarnastur var
vegurinn frá Súsa í Elam til
Sardes nálægt vesturströnd
Litlu-Asíu, en þg leið áttu hrað-
boðar konungs að geta komizt á
viku, ef þeir höskuðu sér svo-
lítið. Nú á dögum eru lang-
ferðabússar varla miklu skem-
ur að kornast þessa sömu leið.
Þetta þjóðveganet kom auðvit-
að að ómetanlegu gagni við
að tengja saman hina ýmsu
hluta hins geysivíðlenda ríkis
og örva verzlun og samgöngur
innan þess. Það gerði að verk-
um að boð og bönn stórkonungs-
ins bárust á fáum dögum út
í fjarlægustu horn skattfylkja
hans, allt frá báfjöllum Pam-
írs til sólsteiktra sanda Núbíu,
og auk þess var honum fyrir
tilvist þess mögulegt að draga
á örskömmum tíma saman lið
hvaðanæva að úr ríkinu ef
stríð var á döfinni.
Víðsýnir landsfe'ður
Að öllu samanlögðu verður
ekki hjá því komizt við skoð-
un sögunnar að veita því at-
hygli hve himinhátt hinir
fyrstu og beztu konungar Persa
gnæfa yfir fyrirrennara sína í
ríkjum Mesópótamíu, Sýrlands
og Egyptalands hvað_ stjórn-
vizku, viðsýni og mannúð snert
ir. f stað geðveikra sadista og
íranskur höfðingi á tfð Akkamenída. Hámynd á stigavegg í Persepóiis,
guðnfðinga eða ómerkilegra
harðstjóra með kotungssjónar-
mið koma hér fram á sögusvið-
ið umburðarlyndir landsfeður,
sem reyna að tryggja frið og
jafnvægi í mestum hluta þess
heims, er þeir þekktu, án þess
að sérmenning nokkurrar þjóð-
ar væri fyrir borð borin. Meira
að segja Grikkir, sem unnu í
fornöld mörg slík afrek að
manni verður stundum . á að
furða sig á því að guðimir
skyldu ekki setja punktinn aft-
an við mannkynssöguna áður
en Rómverjar tóku við af
þeim, verða í samanburðinum
ósköp ómerkilegir og þröng-
sýnir kotakallar sem á
stjórnmálasviðinu gátu aldrei
hugsað út fyrir múra
borgrfkisins og skiptu öllu
mannkyni í tvær meginættkvísl
ir: sjálfa sig og aðrar þjóðir, er
þeir ímynduðu sér af fákænsku
legum hroka að væru af ann-
arri og miklu óæðri sort. Og
jafnvel hið marglofaða lýð-
ræði Aþeninga missir af sér
mesta glansinn þegar þess er
gætt að undirstaða þess var
þrælahald; á blómatfmum
Aþenu hafa þrælar trúlega ver
ið þar fleiri en frjálsir menn.
í Persaveldi var þrælahald
hins vegar óþekkt, þar fékk
hver einstaklingur, hversu ve-
sæll sem hann kunni að vera,
eitthvað borgað fyrir sína
vinnu, þótt beint einstaklings-
frelsi hafi líklega verið af held
ur skornum skamti. Grískir
sagnfræðingar gerðu mikið úr
undirlægjuhættí Persa við kon
unga þeirra, en staðreynd á
borð við þessr sýnir ljóslega/
að Persar hafa sýnt hinum
smæstu í sínu veldi tillitssemi,
sem ekki þekktist hjá Grikkj
um og enn síður hjá Rómverj
um síðar.
Með Daríosi náði fyrsta pers
neska stórveldið hámarki sínu.
Xerexes sonur hans tók, sem
frægt er orðið, til við þar sem
frá var horfið við að stríða á
Grikki, m fór ægilegar hrak
farir sem lömuðu sjálfstraust
og reisn Persa í margar kynslóð
ir. Yfirstéttín glataði skjótt
fræknleik feðranna og bekktist
þess f stað fast við hóglffskval
ir að fyrirmyndum frá Babýlon.
Hirðin varð ormabæli þar
sem svik, samsæri og morð
var látið sitja í fyrirrúmi fyrir
nytsamlegum stjórnarstörfum.
Ýmsar skattlandsþjóðir gerðu
uppreisn og náðu hálfgerðu eða
algeru sjálfstæði um lengri eða
skemmri tíma. En böndin frá
stjórnartíð Daríosar héldu. Þar
að auki fór því fjarri að allir
Akkamenídar eftir hann væru
algerir aumingjar, þótt enginn
væri mikilmenni. Þekktastír
þeirra eru Artaxerexes annar,
sem Xenófón og hans tíu þús
undir börðust gegn og reynd
ist duglegur við að etja grfsku
ríkjunum saman með mútum
og baktjaldamakki, Artaxerex-
es þriðji, sem var mesti ruddi
en tókst að treysta innviðu rfk
isins verulega að nýju, og
Daríos þriðji Kódomannos,
sem raunar er ekki frægur fyr
ir annað en að vera sá ógæfu
sami heimsdrottnari sem Alex
ander mikli Makedóníukonung-
ur margsigraði og rak á und
an sér hrjáðan og úrvinda all
ar götur austur í Baktríu þar
sem satrap nokkur lét myrða
hann tíl að þóknast þeim mesta
sigurvegara, - sem heimurinn
hafði séð frá að Kýros leið.
#,Hin heilögu goð
voru af Ólympi ærð. .
Það var um 330 fyrir Krist,
sem veldi Akkamenída hrundi
fyrir árásum Alexanders, og
þótt Persar réttu oft við síðar,
hefur dýrð þetrra allt til þessa
dags ekki orðið jafnmikil og
á dögum Kýrosar og Daríosar.
Um hrið ríkti yfir fran kon
ungsætt er Selevkos, einn hers
höfðingja Alexanders, stofnaði,
síðan tóku við Parþar, herská
hirðingjaþjóð írönsk, sem tek
ið hafði sér bólfestu í Kórasan
suðaustan Kaspíhafs. Þeir eru
í fomsögunni frægir af stríð
um sínum við Rómverja, en
urðu aldrei néndar nærri eins
voldugir og Akkamenídar og
raunar alltaf heldur valtir í
sessi, hvað bæði stafaðl af
erfðadeilum og andúð lands-
manna, sem litu á þá sem að-
skotadýr. Snemma á þriðju öld
eftir Krist gerðu Persar svo
uppreisn, sigruðu Parþa og
settu yfir fran konungsætt úr
sínum hópi, Sassanída. Sassan-
ídar þóttust raunar geta rakið
ættir sfnar tíl Akkamenida, og
styrkti það virðingu þeirra ekki
alllftið. Persar hafa bæði fyrr
og sfðar verið miklir ættfræð
mgar, ekki síður en íslending
ar, og láta líkt og þeir einskis
ofreistað í þeim efnum. Sem
dæmi um það má nefna að nú
heyrist því haldið fram austur
þar að nuverandi keisari geti
ekki einungis rakið ætt sína til
Safavída, frægustu konungsætt
ar Persa í múhameðskum dómi,
heldur og allt aftur til Sassan-
ída!
Þótt mikið kvæði að njörg
um konungum af ætt Sassans,
komust þeir aldrei nema í hálf
kvisti við fyrirrennara sína
Akkamenída og máttu hafa sig
alla við til að halda í horfinu
Framhald á bls. 22