Tíminn - 10.07.1976, Page 8

8
TÍMINN
Laugardagur 10. júll 1976
Gunnar Markússon skólastjóri:
STUTT ÁGRIP AF SÖGU
ÞORLÁKSHAFNAR
I
Sögu borlákshafnar má skipta 1
tvo höfuökafla — sögu sveita-
býlisins og sögu sjávarþorpsins.
Upphafiö aö sögu sveitabýlisins
er svo algjörlega huliö í móöu
fjarskans, aö ekki er einu sinni á
hreinu meö nafn staöarins.
Munnmæli herma, aö bær hér
hafi i upphafi heitiö Elliöahöfn og
veriö kenndur viö skip þaö, er
Ketílbjörn gamli kom á frá
Noregi — þaö sama og Elliöa-
árnar eru viö kenndar.
Hvort svo hefir veriö, eöa ekki,
veröur vist seint upplýst. Þó má
benda á, aö Þórdis, systir Skafta
lögsögumanns á Hjalla varö
þriöja kona Gissurar hvita.
Þeirra son var Isleifur biskup.
Hafi hinn kristni goöi á Hjalla
veriö aö gera lögbýli úr ver-
búöum þeim og hrófum, sem
hann hlýturaöhafa átthérniöriá
ströndinni, um svipaö leyti og
hann var aö gefa dóttur sina
sonarsyni- Ketilbjarnar — þeim
manni er fáum árum áöur átti
sinn stóra þátt i kristnitökunni á
Þingvöllum — er varla hægt aö
segja.aö seilzthafi veriöum hurö
til lokunnar þó aö nýbýliö væri
kennt viö frægasta farkost i ætt
brúöguma.
Þau sömu munnmæli, sem
herma, aö bær hér hafi heitiö
Elliöahöfn, geta þess og, aö bóndi
hér hefi í hafsnauö heitiö á heil-
agan Þorlák sér og félögum
sinum til fulltingis og heim-
kominn hafi hann breytt nafni á
bæ súium og kallaö Þorlákshöfn.
Sitthvaö gæti veriö missagt i
fræöum þessum, varla er hægt
aö gera ráö fyrir, aö bær hafi
veriö kenndur viö heilagan Þor-
lák fyrr en 20. júll 1198. Þann dag
var helgur dómur hans upp tekinn
og prestar samþykktu áheit á
hann.
Þess skal aö lokum getiö, aö i
lögmannsannál er sagt, aö áriö
1360 hafi Gyröur Skálholtsbiskup
ætlaö til Noregs fjölmennur á
skipi litlu. Skipiö var ekki komiö
úr landsýn, er þaö sökk. Fyrir
áheit á heilagan Þorlák björg-
uöust menn allir og silfurkistu
dómkirkjunnar rak á land á
Eyrum.
Vel má vera, aö hér sé aö finna
kveikjuna aö munnmælasögunni
og nafnaskiptunum — ef veriö
hafa.
En hvaö, sem bærinn hét, þá
fer þaö ekki á milli mála, aö hér
var búiö og oftast stórt. Tún voru
tödd og slegin, búsmala gætt og
hann nytjaöur. Konur komu ull í
fat ogmjölk i mat og karlar gættu
útiverka til lands sjávar. Börn
fæddust og eldra fólk safnaöist til
feöra sinna. Kynslóöir komu og
kynslóöir fóru þar til komiö var
fram um 1950, þá hvarf siöasta
bændafólkiö héöan meö amboö
sin og áhöld — fénaö og föggur.
Þá lauk sögu sveitabýlisins.
II
Auöur in djúpúöga lét gera
knörr einn mikinn. Hún haföi meö
sér frændliö sitt allt, þaö er á lifi
var, þar á meöal 20 karla. Hún
haföi og auö fjár á skipinu.
Hún kom skipi sinu á Vikra-
skeiö. Þar braut skipiö en menn
héldust og fé.
Vikraskeiö heitir nú Hafnar-
skeiö.
Þannig er elzta frásögn, sem til
er úr nágrenni Þorlákshafnar,
tengd sjónum og fer vel á þvi.
Þetta er þó ekki I eina sinniö,
sem getiö er um gifturika björgun
mannsllfa hér um slóöir.
Laugardaginn5. nóvember 1718
strandaöi danska herskipiö
Gautaborg á Hafnarskeiöi. Þá
björguöu bændur hér úr grennd-
inni rúmlega 170 manns á Iand.
Hinn 16. marz 1895 réru öll skip,
sem þá voru gerö út frá Þorláks-
höfn, en þau voru rúmlega 20.
Þann sama dag réru einnig um 60
skip frá öörum verstöövum i
Arnessýslu.
Um miöjan dag brimaöi svo
snögglega, aö einungis tugur
skipa náöi lendingu i heimavör
austan Olfusár. — Oll hin skipin,
rúmir sjö tugir, uröu aö lenda inn
á milli Skarfs og Flataskers.
Þann dag áttu nær 1000 karl-
menn á bezta aldri Noröurvörinni
hér llf aö launa. Ekki þarf aö
ræöa hvert afhroö sunnlenzkar
sveitir heföu goldiö ef hennar —
ogþeirra manna, er þá stjórnuöu
hér — heföi ekki notiö viö.
En þvi möur geymir saga Þor-
lákshaf nar ekki bara frásögur um
sigra 1 baráttunni viö Ægi. Þar er
llka getö um ósigra og mann-
skaöa. A árunum 1840-90 fórust
tvö skip héöan meö um 30 manns
innanborös og á sama tima fórst
um tugur manna 1 lendingu hér.
III
Þess er áöur getiö, aö fyrstu
mannabústaöirnir hér hafi veriö
verbúöir. Þannig mun starf hinna
fyrstu manna hér hafa veriö þaö
sama og enn er sá buröarás, er
afkoman hvllir á — aö afla fiskjar
og verka hann.
En veiöiskapur þessi og verkun
hefir aldrei veriö neitt einkamál
þeirra, er hér hafa búiö. Höfuö-
kirkjur og stórbýli sýslunnar áttu
hér slna.aöstööu.
Þess er t.d. getiö, aö áriö 1543
hafi Skálholtsstóll átt hér um 40
hestburöi af fiski. Stóllinn átti um
aldir itök hér á staönum — hvort
þau hafi veriö hluti af heiman-
mundi Þórdlsar á Hjalla veit ég
ekki — en gömul eru þau. Og
þegar jaröir Skálholtsstóls voru
seldar um áriö 1800 var Þorláks-
höfn ein af þeim.
Stórbóndinn sendi nokkra af
vinnumönnum slnum hingaö og
einyrkinn skildi búsmala sinn
eftir í umsjá konu og barna og fór
I veriö. Þannig varö Höfnin einn
af hornsteinunum undir afkomu
manna i héraöinu öllu.
Ekki mun kunnugtum tölu ver-
mannahér,fyrr en komiö er fram
um miöja slöustu öld, en þá var
ekkert óalgengt, aö þeir væru
3-400 talsins.
Framan af öldum var handfær-
iö eina tækiö, sem notaö var til aö
ná fiski úr sjó. Ariö 1800 geröi
Lambertsen, kaupmaöur á
Eyrarbakka, tilraun með neta-
veiöi hér úti fyrir.
Sú tilraun gaf góöa raun, en
þetta nýmæli mætti svo mikilli
andspyrnu, aö rúm öld leiö þang-
aö til aftur var róiö meö net hér
um slóöir.
Um 1880 var farið að nota hér
linu siöari hl. vetrar. Ariö 1903
reyndi Gisli Gislason, þá bóndi i
Óseyrarnesi, aö veiöa fisk I net og
tókst vel. Sú mótmælaalda, sem
þá reis, var brotín á bak aftur á
nokkrum árum og 1909 voru netin
oröin aöalveiöarfæriö.
Þaö lætur aölikum, aöekki var
fremur hægt aö róa alla daga ver-
tlöarinnar um aldamót en nú er.
Vermenn uröu þvl aö sjá sér fyrir
einhverju ab gera I tórnstundum,
sem því miður uröu stundum
helzt til margar. Gat jafnvel
komiö fyrir, að einungis væri
hægt aö róa 30 af þessum 90-100
dögum, sem vertíðin stóö.
Sumir notuöu tómstundirnar til
aö gera ýmsa smáhluti, sem
heimilum þeirra máttu aö gagni
koma. Aörir spiluöu eöa gllmdu
og fyrir kom ab leikfimi var
ibkub. Þá starfaði hér lestrar-
félag og söngfélag. Einnig var
málfundafélag hér um og eftir
aldamótin. Þaö hóf m.a. undir-
búning aö byggingu sjúkraskýlis
hér á staönum. Nokkru var
safnaö af peningum og á vertíö-
inni 1916 var grunnurinn geröur
og grindin reist. Þaö vor veitti
sýslusjóöur 200 kr. til þessara
framk framkvæmda. En þvf miö-
ur fauk grindin og þar meö vonin
um sjúkraskýli hér en fé það, er
til var, var lagt I sjúkrahúss-
bygginguna á Litla-Hrauni, en
eins og kunnugt er voru konur
þær, er aö þeirri byggingu stóöu,
of stórhuga fyrir slna samtlö og
byggingin endaði sem fangelsi en
ekki sjúkrahús.
IV
t tslendingasögunum er hvergi
getiö um skipakomur til Þorláks-
hafnar.
Fyrsta örugga heimildin um
kaupskip hér er frá árinu 1533, þá
segist landfógeti hafa tekiö viö 30
lýbskum mörkum frá tilteknum
kaupmanni liggjandi I „Thor-
lackershaffen”.
Ekki er ljóst, hvort skip þetta
var statt hérna fyrir einhverja til-
viljun eöa algengt var, aö
* kaupskapur færi fram hér á vik-
inni.
Okkur, sem átt höfum heima
hér I Þorlákshöfn fleiri eða færri
undanfarinna ára og sótt svo til
allar okkar daglegu nauöþurftir I
þessa einu búö, sem hér hefir
veriö, gæti virzt, aö ekki þyrfti
mörg orö til þess aö rekja
verzlunarsögu staðarins. En þaö
er öbru nær.
Hér er um aö ræöa nær tveggja
alda sögu — sögu um baráttu hins
veika viö hinn sterka — sögu um
uppreisn hins kúgaöa gegn kúg-
ara sínum — en fæst af þvi verður
rakið hér.
Hinn 13. júnl 1878 var gefin út I
Kaupmannahöfn konungleg til-
skipun um, aö verzlun á Islandi
skuli frjáls öllum þegnum Dana-
konungs. Þá hófst verzlunarsaga
Þorlákshafnar.
„Spekulantar” lögöust hér inn
á vlkina, en voru illa séöir af
Bakkakaupmanni — var jafnvel
dæmi til, aö þeir væru heldur
vestur á Keflavík, þar sem þeir
blöstu ekki eins viö Bakkanum.
Sumurin 1789 og 90 fengu þrir Ár-
nesingar skip hingaö, en Petersen
Bakkakaupmanni tókst aö fá
verzlunarleyfin dæmd af þeim
félögum.
Ariö 1845 er lögö fram á Alþingi
bænaskrá undirrituö af 142 sunn-
lenzkum bændum þar sem óskaö
var eftir aö Þorlákshöfn veröi
löggilt sem verzlunarstaður.
Voriö 1875 samþykkti fjölmenn-
ur bændafundur haldinn I Hraun-
geröi, aö óska hins sama og þá
um sumariö flutti Þorlákur Guö-
mundsson frumvarp til laga um
verzlunarstaö I Þorlákshöfn.
Frumvarpið var samþykkt I
neöri deild. Þegar þaö svo kom til
efri deildar gekk þáverandi land-
læknir svo hreinlega af þvi dauðu,
aö þaö var fellt við fyrstu um-
ræöu.
Landlæknir sagöist hafa veriö
læknir á Eyrarbakka um eins árs
skeiö og gæti þvl boriö um aö Þor-
lákshöfn væri einn mesti brima-
rass á öllu landinu, nema ef vera
skyldi aö Svörtuloft væru lakari.
Þaö mætti alveg eins setja lög um
verzlunarstað á tungiinu eins og I
Þorlákshöfn.
Hins gat læknirinn ekki aö hann
haföi þetta ár sitt á Bakkanum
veriö meiri gistivinur I húsi kaup-
mannsins en I kotum karlanna,
sem áttu lendingunum I Þorláks-
höfn lif aö launa.
Þorlákur tók máliö upp aftur á
þinginu 1877 og daginn eftir Þor-
láksmessu á sumri þaö ár var
samþykkt, aö Þorlákshöfn I Ar-
nessýslu skuli vera löggiltur
verzlunarstaöur frá 20. júnl 1878.
Verzlun hér hefir þó aldrei
veriö mikil.þó haföi Jón Árnason
hér sölubúö um skeib og eftir aö
þorpið myndaöist hefir Kaupfélag
Arnesinga rekiö einu verzlunina
þar til nú, aö komin er önnur mat-
vöruverzlun, brauögerö og tvær
sérverzlanir.
V
Tvær voru lendingar I Þorláks-
höfn — Noröur og Suður-vör og
voru þær um mitt Hafnarnes
austanvert.
Varir þessar höföu tvo stóra
kosti. Þann fyrstan, aö siglinga-
leiöin aö þeim var hrein og
skerjalaus. Og hinn, sem oftar
skipti sköpum um gildi þeirra, aö
þar var sjór ekki ófær nema aö
rok væri af suðaustri eöa um 30
gráöur hvoru megin viö þá átt.
Nokkru áöur en vindur nær há-
suöri verður hann nesfastur og
Flóinn tekur viö mestu látunum
áöur en áttin verður þver austan.
En auövitaö getur lagt kviku hér
inn á vlkina I öörum áttum.
A fyrstu árum þessarar aldar
samþykkti sýslunefnd Arnessýslu
aö láta fara fram athugun á
hafnarstæði beggja vegna ölfus-
ár.
Thorvald Krabbe, þáverandi
landsverkfræöingur, geröi þessa
athugun á árunum 1907—9. Hon-
um fannst ekki gerlegt aö leggja I
framkvæmdir austan ár en geröi
tillögur um hafnargerö I Þorláks-
höfn.
Ariö 1913 veitti Alþingi Fisk-
veiöifélagi Islands 1000 kr. styrk
til þess aö rannsaka og gera
áætlun um vélbátahöfn I Þorláks-
höfn.
Jón Þorláksson, sem þá var
oröinn landsverkfræöingur, geröi
þessa áætlun.
Ariö eftir flutti Matthias Ólafs-
son, þingmaður Vestur-Isfiröinga
og starfsmaöur fiskifélagsins til-
lögu þess efnis, aö landssjóöur
veitti 20.000 króna styrk til
hafnargerðar hér og auk þess
yröu lánaöar 40.000 krónur úr
viölagasjóöi til sömu fram-
kvæmda.
Tillaga þessi fór til sjávarút-
vegsnefndar, sem lagði til aö
landssjóður keypti jöröina og léti
Guömundssyni frá Háeyri höfuö-
ból sitt. Jón sat hér þó til dauða-
dags 4. nóvember 1912.
Um þaö leyti, er Þorleifur
keytpi jöröina haföi franskt út-
gerðarfyrirtæki mikinn áhuga á
aö koma sér upp útgeröarstöö
hér. Þaö sendi hingað verk-
fræöinga árið 1,911 og sögur voru á
lofti um aö Þorleifur heföi selt
frökkunum hluta jarðarinnar.
Upp úr 1920 kemst Þorlákshöfn
svo I eigu Reykvíkinga og er þaö
þangað til 1934 aö Kaupfélag
Arnesinga, undir stjórn Egils
Thórarensen kaupir hana. Tólf
árum siöar kaupa svo Árnes og
Rangárvallasýslur staðinn og á
þeirra vegum var ráöist I hafnar-
framkvæmdirnar 46 og 62.
Arið 1966 var höfnin gerö að
landshöfn og eignaöist rlkiö þá 80
m breiöa spildu meöfram strönd-
inni. 1971 keypti svo ölfushreppur
jöröina aö undanskildum
nokkrum hekturum, sem
sýslurnar eiga enn.
A árunum kringum 1920 var
unniö aö nýju fasteignamati fyrir
landiö I heild. Mat þetta tók gildi
1. aprll 1922 og var Þorlákshöfn
þá dýrasta jörö á íslandi, metin á
118.000 kr auk bygginga.
Hve hátt land hér var virt sést
bezt á þvi aö allt land Árnessýslu
var þá metiö á tæpl. tvær og
einn fjórða úr miljón og aö 6 af
hreppum sýslunnar voru hver um
sig lægra virtir en landiö hér.
Skálholtsland var þá virt á 9.700
kr og Oddi á Rangárvöllum á
8.400 og allt land Skaröshrepps I
Dalasýslu var taliö 400 kr. minna
viröi en sandurinn hér og er trú-
legt aö Birni á Skaröi og Ólöfu
rlku hefði þótt þaö þunnur
þrettándi.
Var þá hægt aö moka hér upp
gulli á þessum árum? Ekki úr
sandinum, en þeir sem aö matinu
unnu geröu sér ljóst, aö mikib gull
var geymt I Selvogsbanka og hér
höföu veriö hönnuö þau
mannvirki, er þurfti til aö taka á
móti þvl.
Ariö 1949 var Meitillinn h.f.
stofnaöur aö frumkvæöi Egils
Thorarensen. 1 september þaö ár
kom fyrsta skip þess fyrirtækis
hingaö. Var það 22 tn eikar-
bátur, er Brynjólfur hét. Félagiö
hóf svo útgerö á vertlðinni 1950.
Þann vetur voru bátar þess 5 og
hétu allir nöfnum Skálholts-
biskupa. Flaggskip þess flota var
Þorlákur, er var 27 tonn. Samtals
voru þessir 5 bátar 104 tonn.
Fyrstu starfsmenn Meitilsins
settust aö I bæjarhúsum bóndans.
Þannig sátu gamli og nýi tlminn
hér I tvíbýli um skeiö og skildu i
bróöerni.
Á manntalinu 1950 voru skráöir
hér I Þorlákshöfn 4 karlmenn en
engin kona. Arið eftir, þegar
fyrstu húsin voru reist voru
komnar hingað tvær fjölskyldur
og 7 einhleypingar, alls 14 manns.
Nú eru hér 834 Ibúar meö lög-
heimili, þar af 406 innan viö tvi-