Tíminn - 13.08.1976, Blaðsíða 11

10
TÍMINN
Föstudagur 13. ágúst 1976
Föstudagur 13. ágúst 1976
TÍMINN
11
DOMSDAGS-
LÚÐURINN
GELLUR
Aöur en ógæfan rak Conte-
fjölskylduna aö heiman, þá bjó
hún i ágætu húsi 16 km. nor&ur
af Mílanó og aðeins örskammt
frá Icmesa efnaverksmiðjunni,
sem er i eigu Svisslendinga.
Skömmu fyrir hádegi laugar-
daginn 10. júli s.l., leit frú
Wanda Conte út um eldhús-
gluggann, og þá sá hún grátt ský
skjótast út frá þaki verksmiðj-
unnar. t fyrstu rak skýið i áttina
frá heimili Contes-fjölskyldunn-
ar, en þá kom vindkviöa úr hinni
áttinni og blés skýinu i suðurátt,
þar sem hluti þess fór yfir hús
fjölskyldunnar.
Frú Conte og dætur hennar
tvær, 12 og 14 ára gamlar urðu
varar við sterkan og hryllileg-
an óþef inn i húsinu. Maður
hennar, Vittorio, varð meira
var við óþægindi. Hann var aö
slá garðinn, þegar skýið kom og
varð þegar sýktur eöa mengað-
ur. En sá heimilismeðlimurinn
sem fór verst út úr þessu var
litla fallega Maria, fimm ára
gömul. Hún var að leika sér i
garöinum og kom hvað eftir
annaö við jöröina, sem var illi-
lega menguð.
Fjölskyldan veiktist misjafn-
lega, en sömu einkennin leyndu
sér ekki. Um helgina fundu þau,
að húðin á andlitinu var farin aö
roöna og brenna, og einnig
handleggir, hendur og fætur,
sem höföu verið hlifðarlaus. A
mánudegi voru þau öll komin
með mjög slæman niðurgang og
uppköst. Höfuðverkur þreytti
þau, svitinn var gifurlegur, svo
og verkir i nýrum og lifur.
Fjölskyldan reyndi að fara til
þorpslæknisins, en hann gat
ekki gert mikið, þvi hann þekkti
ekki eitriö. En þegar fleiri og
fleiri sjúklingar komu til hans
með svipuð sjúkdómseinkenni,
þá hafði hann samband við aöra
lækna i nágrenninu. beir höfðu
einnig orðiö fyrir svipuðu flóði
af sjúklingum.
Verksmiðju-
eigendurnir þögðu
Læknarnir höfðu samband við
skrifstofu borgarstjórans, til að
komast aö, hvað væri á seyði, og
þeir báðu heilbrigðisyfirvöldin
að kanna eitriö og koma með
mótefni. En það var ekki fyrr en
á þriðjudeginum, sem yfirvöld-
in samþykktu að eitthvað væri
að, en þá haföi llka fjall af
læknaskýrslum safnazt fyrir hjá
þeim.
En eigendur Icmesa verk-
smiðjunnar biðu lengur. Þeir
játuðu ekki opinberlega fyrr en
18. júli — átta dögum eftir að
skýið slapp — að það hefði inni-
haldið eitt af einkennilegustu og
þrálátustu efnum, sem er þekkt
— dioxin.
Og börnin munu
fæðast vansköpuð
Það var ekki fyrr en þremur
vikum eftir hörmungarnar, að
ástandið var viðurkennt sem
alvarlegt. Verst mengaða svæð-
ið hefur nú verið einangraö með
gaddavirsgirðingu. Um 700
manns, þar á meðal Conte-fjöl-
skyldan, hefur verið flutt á brott
og ef þeim verður einhvern
tima . leyft að fara aftur heim
til sin, þá munu þau komast að
þvi, að mikið af eignum þeirra
hafa verið eyðilagðar. Kjöt og
grænmeti, sem framleitt var i
nágrenninu, er bannað að
borða. Og föstudagskvöldið 30.
júli s.l. útvarpaði Italska út-
varpið þvi til ibúanna, að þeir
skyldu varast að hafa kynmök,
þvi ?f konan yrði ófrisk,
þá bentu allar likur til þess, að
barnið yröi vanskapað.
Af leiðingarnar
koma seint í Ijós
Enn sem komið er hefur ekki
veriðsannað, að eitrið hafi bein-
linis drepið neinn, enda þótt
sumum finnist birting niður-
stöðu krufningar á 35 ára gam-
alli konu hafa beöið I nokkuð
langan tlma. Saga þessara
hörmunga ér þannig óllk ann-
arra, svo sem járnbrautaslyss,
sem gengur fljótt yfir.
En þetta er saga um fjöl-
þjóöafyrirtæki, hvernig það gat
farið framhjá lögum héraösins,
tekið ekkért tillit til þess lær-
dóms, seita hefði mátt draga af
fyrri slysum með sama efni.
Raunverulega, þá á þessi
hörmung engan fyrirrennara
hvaö áhrif snertir. Afleiðingar
þess munu ekki koma I ljós fyrr
en eftir mánuði eða jafnvel ár.
Framleiddi efni/
eins og voru notuð í
eiturhernaði Banda-
rikjanna í Víetnam.
Fyrirtækiö hóf starfsemi slna
1921 undir öðru nafni, en flutti
1934 til Seveso, þar sem
hörmungin átti sér stað fyrir
mánuði. Þar fékk það leyfi til
að framleiða litarefni og skað-
laus lyf. Eftir strlöið stækkaði
fyrirtækið mjög og byrjaði aö
útvega öðrum efnafyrirtækjum
birgðir.
Eitt þeirra fyrirtækja var
Givaudan Italiana, dótturfyrir-
tæki fjölþjóðafyrirtækis. Giv-
audan náði hluta af fyrirtækinu
undir sig og að lokum öllu sam-
an 1969. Þá hóf Givaudan að
breyta Icmesa. Það stækkaði og
breytti framleiðsluháttum sln-
um. Framleiðslan varð nú að
mestu trichlorophenol, sem er
hægt að nota til þess að fram-
leiða lyf og eins er það notað til
þess að búa til herbicide af
þeirri tegund, sem Bandaríkja-
menn notuðu I Vfetnam til að
drepa laufskógana.
Slysasaga dioxinsins
A öllum aðalsvæðum trich-
lorophenol-framleiðslunnar
hafa slys átt sér stað, þrátt fyrir
að upplýsingar um þau hafi ekki
verið gefnar. Þau lönd, sem
framleiða efnið eru aðallega
Bretland, Þýzkaland, Holland
og Bandarikin. I öllum tilfellun-
um, þá hefur dioxin komizt út I
andrúmsloftið og alltaf hefur
þurft að grlpa til sömu ráðstaf-
ana: AB loka og eyða verk-
smiöjunni.
Fyrsta slysið varð 1953, þrem-
ur árum áöur en dioxin var skil-
greint I Þýzkalandi. 55 menn
menguðust og fengu brunasár.
21 þeirra fundu einnig fyrir öðr-
um einkennum, veikindum I
nýrum, lifur og milta. 8 árum
eftir slysið fannst enn dioxin I
veggjum byggingarinnar og
1968 var hún loks jöfnuð við
jörðu.
Reynsla hollenzka fyrirtækis-
ins Philips Duphar, sem er
dótturfyrirtæki Philíphs fyrir-
tækisins stóra, heföi átt að gefa
nægilega viðvörun. 1963 komst
dioxin út I loftið og hálfu ári slð-
ar var reynt að hreinsa bygg-
inguna, en án árangurs. 1970
keypti hollenzka stjórnin bygg-
inguna og lét rlfa hana. Steypt
var utan yfir rústirnar áður en
þeim var sökkt I sjóinn.
1 aprll 1968 varð enn eitt
óhappið, en nú I Bretlandi. Það
var þó veigaminna en hin, þótt
það hefði átt að ýta undir
strangari varúðarráðstafanir. 1
þvi tilfelli höfðu læknarnir enga
hugmynd um hvernig ætti að
meðhöndla mennina 79, sem
urðu fyrir áhrifum. Verksmiðj-
unni var siðar eytt og rústirnar
grafnar i gamalli námu.
Engin læknisskoðun
Stjórnendur verksmiðjunnar
hafa viðurkennt, að engin
læknisskoðun hafi verið fram-
kvæmd að hálfu þeirra. Þetta
þýðir, að þótt einhver leki hafi
verið, þá hefði hann ekki upp-
götvazt.
A sunnudeginum eftir slysið
var'bæjarstjóranum sagt, að
slys hefði átt sér stað og að gas
hefði sloppið frá verksmiðjunni.
En það var ekkert minnst á,
hvaö hefði raunverulega gerzt
og ekkert minnst á hættu. Og
þegar verkamennirnir 200, sem
unnu I verksmiðjunni, komu á
vakt á mánudagsmorguninn, þá
var allt eðlilegt.
Tveir af framkvæmdastjórum
verksmiðjunnar á ltallu hafa
verið settir I stofufangelsi. En
það er þó ekki hægt að ásaka þá
eina, þvl stjórnendur móöur-
fyrirtækisins I Sviss gáfu aldrei
út neina tilkynningu. A mánu-
deginum eftir slysið, þá voru
tekin sýni úr jaröveginum
kringum verksmiðjuna og send
til Sviss, þar sem þau voru
efnagreind á þriðjudegi. Rann-
sóknin leiddi I ljós þaö sem
stjórnendurnir hefðu átt að vita,
dioxin var I jaröveginum. Engin
opinber tilkynning var gefin út
að hálfu fyrirtækisins fyrr en
sunnudaginn 18. júll, 8 dögum
eftir slysið.
,/Afsökun til að þurfa
ekki að vinna"
Verkamennirnir I verksmiðj-
unni vissu ekkert fyrir vlst, en
Eftirleikurinn: Fjögurra ára gamall snáði grætur, þegar Iæknir-
inn tekur blóðprufu. Ef til vill verður hann alla ævi sýktur af
óskapnaðinum. En skyldu stjórnendur hins gróðafikna alþjóða-
fyrirtækis taka þátt i sársaukagráti drengsins?
þeir vildu fá skýringar á ýmsu
sem þeim fannst grunsamlegt.
Eftir itrekaðar beiðnir um fund,
þá fengu þeir loks það svar, að
stjórnin væri of upptekin til að
sinna beiðni þeirra.
En á miðvikudegi átti sam-
kvæmt venju, að vera hinn
reglulegi fundur stjórnarinnar
og verkamannanna. Fundinum
frestaði stjórnin og á föstu-
deginum þann 16. ávað ráö
verkamannanna a& leggja niður
vinnu, en ekki fyrr en stjórn-
endurnir hefðu kallað þá
hrædda og aö þeir væru aðeins
að leita að ástæðu til að stöðva
framleiðsluna. Þegar þessar
ásakanir voru settar fram, þá
voru stjórnendurnir samt búnir
að fá fulla vitneskju um dioxin-
ið.
Loksins ein-
hverjar aðgerðir
Það tók aðra viku, að taka
einhverjar ákvarðanir af al-
vöru, en á meöan haföi eitriö
dreifzt suður á bóginn. Föstu-
daginn 23. júll varaði Icmesa
heilbrigöisyfirvöldin við þvl, að
þau þyrftu að grlpa til áhrifa-
rlkari aðgeröa og mæltu þeir
með áætlun I fjórum liðum:
Tafarlaus brottflutningur fólks
af menguðu svæðunum, banna
að snerta mengaða hluti og þá
Þann 15. júlí síðastliðinn tóku íbúar lítils ítalsks þorps
eftir, að einkennilegt ský rauk upp úr nólægri
efnaverksmiðju. I fyrstu var allt sem óður, en svo
komu brunasórin, uppköstin, meltingartruflanirnar og
sórsaukinn. í dag eru alltaf að koma í Ijós fleiri og
fleiri afleiðingar, sem eiturskýið hafði í för með sér.
Og komandi framtíð á eftir að sýna margt enn verra,
ævilangt heilsuleysi jafnt sem vansköpuð
sérstaklega föt, banna að borða
grænmeti I héraðinu og skipu-
lagt kerfi heilbrigðisgæzlu.
Þremur dögum slöar fóru heil-
brigðisyfirvöldin að ráðum
fyrirtækisins og komust þau þá
að þvl, að megunin hafði dreifzt
lengra suður á bóginn en búizt
hafði verið við.
Flytja með sér
mengunina
En sú ákvörðun, að flytja
fólkið brott af svæðinu er alls
ekki einföld I framkvæmd. Fjöl-
skyldurnar fara I fötunum sln-
um og bllum. Enda þótt húsgögn
og stærri húsmunir hafi verið
skildir eftir, þá hefur fólkinu
verið leyft að taka með sér dýr-
mætari hluti. Og allt þetta er
mengað.
Vandamálið: Dioxin
Vandamálin, sem ítalir horf-
ast nú I augu við, eru gifurleg.
Læknar vita ekki enn, hvort, ein-
kennin, sem fólkið I þorpinu ber,
hafi orsakazt vegna dioxinsins
eða trichlorophenolsins. Afleið-
ingar dioxinsins geta verið að
koma fram I fleiri ár. Enda þótt
fólk sé óskaddað I dag, þá geti
það farið að finna fyrir erfið-
leikum eftir tiu til tuttugu ár.
Annað vandamál er, að enginn
veit hvernig á að hreinsa svæði,
sem hefur mengazt af dioxin.
Það er sennilega nær útilokaö
að eyða þvi meö einhverju ööru
efni. Ekki er hægt að brenna
það, þar sem eiginleikarnir fara
ekki að eyöileggjast fyrr en hit-
inn er kominn upp I 800 gráður
(C).
Dr. Anne Walker, sem meö-
höndlaði sjúklingana I slysinu i
Bretlandi sagöi: Ég mundi
flytja alla á brott af sýkta svæð-
inu og ekki leyfa þeim að taka
neitt með sér — ekki einu sinni
fötin þeirra. Þá myndi ég girða
svæðið af og hafa það lokað um
alla komandi framtið, ef nauð-
synlegt veröur. Aðeins á þennan
hátt er hægt að útiloka frekari
mengun af völdum þessa hættu-
lega efnis.
Þýttog endursagt: MÓL.
Dro ttning
blómanna
Rósin hefur haft margvislegu hlutverki að gegna í gegnum
aldirnar. I aldaraðir hefur hún verið talin tákn konunnar,
ástarinnar, frjóseminnar og virðingarinnar
Efra rósaafbrigðið er bandartskt og er fölbleikt. Það hefur veriö
nefnt eftir. Elizabetu Bretadrottnincu II. Það neöra kemur frá Hol-
landi, er bleikt og lyktarlaust og hefur verið nefnt eftirFabióiu
drottningu.
Það þykir víða ekki ýkja merki-
legur garður, sem ekki hefur rós-
ir og hver sem á einhvern blett i
kringum húsið sitt, leggur allan
sinn metnað i að rækta fegurstu
rósirnar i hverfinu. Rósarækt-
endur græða nú meira en nokkru
sinni fyrr á nýjum rósaafbrigð-
um, og er það merki um það að
rósin, sem flutt var til okkar frá
Austurlöndum, er enn sem fyrr
vinsælasta garðblómið. Ekkert
annað blóm hefur skákað henni
þar um aldaraðir.
„Rósin er fegurst allra blóma”,
mælti griska skáldkonan Saffó frá
Lespos, sem uppi var 600 árum
fyrir Krist. Og vist er, aö yfir-
gnæfandi meirihluti samtima-
manna hennar hefur verið henni
fyllilega sammála um það. Þjóðin
elskaði þessa jurt með rauðu og
hvítu blómunum, dáði hana sem
tákn konunnar, ástarinnar, frjó-
seminnar og virðingarinnar. Frá
þeim tima hefur litið breytzt I
þeim efnum. Nú,eins og fyrir 2500
árum,eru fegurstu rósaafbrigðin
tileinkuð frægum, fögrum eða
grimmum konum, Þannig eru nú
til rósir, sem bera nafn hollenzku
krónprinsessunnar Beatrix,
bandarisku blökkukonunnar
Angelu Davis og israelsku leik-
konunnar Daliah Lavi.
Ekkert leyndarmál hvers
vegna Adenauer varö svo
langlifur.
Sumum karlmönnum áskotnast
einnig stundum sá heiöur, að
rósaafbrigði eru nefnd eftir þeim.
Einn þessara manna er fyrsti
vestur-þýzki rikiskanslarinn dr.
Adenauer. Hann var sjálfur mik-
ill áhugamaöur um rósarækt og
stundaði það I frístundum sínum.
Abyrgir vlsindamenn vilja llka
þakka það þessari tómstundaiöju
hans það, hvers vegna hann náði
svo háum aldri. ,,Sá sem ann rós-
um, lifir lengur” fullyrti dr. Kurt
Jeremias, dósent við grasafræði-
stofnun háskólans i Stuttgart.
Hann rökstyður þessa undarlegu
staðhæfingu sina með þvi að
segja, rósirnar láta frá sér ör-
smáar agnir, sem eyöa skaðleg-
um örverum, sem eru I loftinu.
Rósin varð viðfangsefni skálda
kynslóð eftir kynslóö, ástfanginna
bréfritara og þjóðlagasöngvara.
Hún var uppistaðan i fegurstu
ljóðum hennar og heitustu ástar-
bréfunum. Ungir menn I Róm til
forna voru lika vanir að kalla
stúlkuna sína „mea rosa” (Rósin
min) og má enn á okkar dögum
heyra þetta ástaryrði notað. 1
Forn-Grikklandi var talið að
Afródita, ástargyðjan hefði skap-
að rósina. Þegar hennar heitt-
elskaði Adonir særðist til ólifs á
villisvinaveiðum, flýtti hún sér til
þess staðar sem hann lá og — upp
af blóði hans og tárum hennar,
segja grisku goðsagnirnar, spratt
blóðrauð ilmandi rós.
Af þyrkingslegum runnum
— fegurstu rósir okkar
tima.
Hvaðan rósin kom upphaflega
vissu lærðir menn ekki fyrr en á
okkar dögum. Talið er nú, að
heimkynni hennar sé Mið-Asia og
að hún hafi komið þaðan yfir
Iran, að löndunum fyrir botni
Miðjarðarhafsins og til Grikkja
og Rómverja, sem hófu hana
strax til skýjanna. Fljótlega
spruttu upp meðal þeirra ýmsir
siðir og venjur i kringum rósina.
Hjá Grikkjum urðu að vera rósir
við hverja hátiðlega athöfn og
Rómverjar átu hana, — sykraöa.
Þegar egypzka drottningin
Kleópatra fór á fund ástvinar
sins, Marcusar Antoniuasar á
Sikiley, árið 42 fyrir Krist, sló hún
upp mikilli veizlu honum til heið-
urs, og var gólfið I veizlusalnum
alþakið rósum. Mun þessi veizla
hafa kostað drottninguna stórfé.
Meira að segja i drykkjuveizl-
um og svallveizlum Rómverja
var rósin ómissandi. Margir róm-
verskir höfðingjar báru rósa-
kransa um höfuð sér, því þeir
trúðu þvi að við það þyldu þeir
betur vin og gætu drukkið meira,
áður en þeir misstu vit og rænu.
Þá átti rósailmurinn að yfirbuga
vinstækjuna. Meðal Rómverja
var rósin einnig merki þagnar-
innar, en blöðin á blómkrónunni
loka innra hluta blómsins og
minnir á munn með lokuðum vör-
um. Þegar rós var fest á loft I her-
bergjum og matsölum, táknaði
það, að allt tal inni I viökomandi
herbergjum væri trúnaðarmál.
Að tala — sub rosa — þýddi aö
segja eitthvað ekki berum oröum.
Og reyndar eru lika enn i dag
margir skriftaklefar i kaþólsk-
um kirkjum skreyttir afskornum I
rósum.
Karl mikli keisari (742-815),
flutti rósina til Mið-Evrópu,
og næsta samtimis hófst rósarækt
i klaustrum. Munkarnir ræktuðu
sln eigin afbrigði, en hjá þeim var
hún ekki notuð til skreytinga,
heldur var hún lækningajurt.
Og þá var rósavökvinn sérlega
eftirsóttur. Honum var tappað á
litlar flöskur og seldur og gegndi
þvi hlutverki að vekja konur sem
fallið höfðu I ómegin til meðvit-
undar.
1 nafni rósarinnar var háð
grimmileg styrjöld. Gerðist það á
miðöldum I Englandi. Lancaster
fjölskyldan, sem hafði rauða rós
sem skjaldarmerki og York fjöl-
skyldan, sem hafði hvita, börðust
i tuttugu og sex ár um ensku
krúnuna, og lá nærri að þær hefðu
útrýmt hvorri annarri i þessari
orrahríð. Var strið þetta kallað
Rósastriðið. Þvi lauk árið 1486,
þegar Hinrik afTudor af Lancast-
er ættinni, kvæntist Elisabetu af
York og var krýndur sem Hinrik
VII. 1 hinu nýja skjaldarmerki
konungsættarinnar voru báðar
rósirnar, sem att höfðu fjölskyld-
ium saman: hvita rósin, sem var
minni var látin hvila inn i þeirri
rauðu.
Rósirnar, sem við þekkjum I
dag, hafa litið sameiginlegt meö
rósum miððaldanna. A öldinni
sem leið, kom skipstjóri seglskips
með fjóra þyrkingslega runna
með sér heim frá Kina. Atti þetta
eftir að valda byltingu i riki rós-
anna, sem steypti hinni ilmandi
drottningu af stóli. Þetta voru
vaxtarsprotar Kinarósarinnar.
Rósirnar, sem fyrir voru höfðu
þann galla, oð blómgunartimi
þeirra var stuttur
— aðeins hásumarið. Það voru
mjög fá afbrigði, sem blómguðust
i annaðsinn á haustin. Með þvi að
kynbæta þær með græðlingunum
frá Kina, komu fram afar lit-
skrúðug og fögur afbrigði. En sá
galli fylgdi gjöf Njarðar. að við
þetta hvarf ilmurinn að mestu. og
þær rósir, sem i dag eru dáðar
vegna lita sinna, eru nær lyktar-
lausar.
Svarta rósin: Hvenær
kemur hún fram á sjónar-
sviðið?
Þrátt fyrir þetta halda garð-
yrkjumenn áfram að gera kyn-
bótatilraunir i leit að nýjum af-
brigðum. I margar aldir hafa þeir
leitazt við að fá fram svart af-
brigði, en enn hefur það ekki tek-
izt fullkomlega. Að visu eru nokk-
ur afbrigði af dumbrauðum rós-
um, sem eru svo dökkar að fljótt á
litið virðast þær svartar.
Sérlega vel heppnuð afbrigði
eru mikils virði. Hæsta verð, sem
fengizt hefur fyrir rósir fékk
enski áhugaræktandinn William
Fracis Bennet að nafni áriö 1883.
Honum hafði tekizt af fá fram
fagurt afbrigði af rauðri rós — te-
rósinni — og seldi hana ameriskri
blómaverzlun fyrir fimm þúsund
dali sem samsvarar nú 1.5
milljón króna.
(Þýtt og endursagt JB).