Tíminn - 10.09.1976, Blaðsíða 6

6
TÍMINN
Köstudagur 10. september 1976.
Sigurður G. Þorsteinsson, landfræðingur:
Búskaparstaða
og óætlanagerð
í sveitum
Aætlanagerð er meðal annars
til þess að ná sterkari tökum á
fjármagni, sern veitt er í ákveðn-
ar greinar eða á ákveðin svæði.
Þær eru einnig gerðar til þess að
ná stjúrn á nýtingu auðlinda og
stuðla að sem hagkvæmastri nýt-
ingu þeirra. Sú auðlind, sem land-
búnaður byggir á, er landið. Það
þarf að nýta skipulega sem aðrar
auðlindir. Nóg landrými er fyrir
iandbúnað á Islandi og ástæöu-
laust að tala um að nytja það allt.
Mikið land er ónotað og veröur
það enn um næstu áratugi eöa
aldir.
I landbúnaði og tengdum grein-
um eru gerðar margs konar
áætlanir. Hver einstakur bóndi
gerir sina áætlun. þótt ekki séu
þær birtar. Áætlanir eru til um
uppbyggingu sláturhúsa og
mjólkurstöðva og sölukerfi land-
búnaöarins eru skipulögð. Þrátt
fyrir þetta hafa engar heildar-
áætlanir verið gerðar um fram-
leiðslumagn búvara. t hæsta lagi
hefur verið reynt að spá fyrir um
framleiðsluna. enda er erfitt að
fást við atvinnugrein, sem sifellt
minnkar aðmikilvægii þjóðarbú-
skapnum og þeim fækkar sifellt.
sem landbúnað stunda. Annars
eruhorfur á þvi, að fólki hætti að
fækka við bústörf, þótt einingum
fækki. Búseiningar stækka og
sveitafólkið þarf að sinna ýmsum
störfum, sem ekki eru bein fram-
leiðslustörf.
Áætlununi má skipta i þrennt:
1) séráætlanir eða atvinnuvega-
áætlanir.
2) landshlutaáætlanir
3) timabundnar jafnvægis- og
félagsmálaáætlanir (við-
reisnaráætlanir) i jaðarbyggð-
um, sem gerðar eru vegna
skyndilegra vandkvæða, eöa
vandamála, sem safnazt hafa
saman og verður að leysa sem
skjótast.
Undir séráætlanir.eða atvinnu-
vegaáætlanir heyra landbúnaöar-
áætlar.ir fyrir landið allt eöa ein-
stöksvæöi. 1 landbúnaðaráætlun-
um skal stefnt að lágmarkskostn-
aði við framleiðslu þeirra vöru-
tegunda, sem þjóðin þarfnast og
vill láta framleiða. Landbúnaðar-
áætlanir eru einnig til þess aö
jafnakjör bænda innbyrðis og sjá
til þess, að kjör þeirra séu sem
sambærilegust við kjör annarra
stétta. I slíkri áætlun ætti að fel-
aststefna opinberra stjórnvalda i
verðlagsmálum, félagsmálum,
framleiðslumagni og fleiru. Sér-
áætlun fjallar um öll þau atriöi,
sem máli skipta á sérsviöinu.
Landshiutaáætlanir fjalla um
sérsvið i samhengi sem skilyrði
byggðaþróunar, eða sérsviöum er
sleppt, ef þau skipta ekki máli.
Þar eru meðal annars skoðuð vel-
ferðaráhrif opinberrar þjónustu
og einkaþjónustu sem skilyrði
þess, að fólk uni sér i byggðinni.
Landshlutaáætlanir verða að
fjalla um landbúnaðeins og hvern
annan atvinnuveg, enda geta
sveitir og þéttbýlisstaðir ekki án
hvors annars verið. Þau mistök
urðu i samningu Norður-Þing-
eyjarsýsluáætlunar, að landbún-
aði var sleppt, en nær eingöngu
fjallað um þéttbýlisstaðina.
Timabundnar jafnvægis- og
féiagsmáiaáætlanir i jaöarbyggö-
um. (Viðreisnaráætlanir) Þær
geta tæplega farið saman við al-
mennar landshlutaáætlanir, en
þurfa að skoðast i samhengi við
þær. Þessar áætlanir eru of sér-
tækar og krefjast skjótrar um-
fjöllunar. Þeim er ætlað að rétta
hlut þeirra svæða, sem orðiö hafa
útundan i þjónustu samfélagsins,
eða orðið á eftir i þróuninni. Oft-
ast eru þetta Iftil, afskekkt svæöi,
langt frá mörkuðum og með
erfiðar samgöngur. Helzt eru það
félagslegir þættir, sem orðið hafa
á eftir, aðallega vegna fólksfæö-
ar.
Oft er hægt að sameina að ein-
hverju leyti landbúnaðaráætlanir
fyrir einstök svæði og þessar
timabundnu jafnvægisáætlanir. I
framtiðinni verða lifskjör
væntanlega svo jöfn um allt land,
að þessar áætlanir verði óþarfar.
Allar þessar tegundir áætlana
geta verið hvort sem er varðveit-
andi eöa þróunaráætlanir. Varö-
veitandi áætlanir eru til þess að
viöhalda eða ná einhverju
ástandi, sem telst vera fyrst og
fremst félagslega óhjákvæmilegt.
Þróunaráætlanir gera aftur á
móti ráð fyrir vexti byggöarlaga
og framleiðsluaukningu.
Þróunaráætlanir eru fyrst og
fremst gerðar vegna efnahags-
legs ávinnings, en oftast mun
erfitt að aðgreina þessi markmið.
Þar sem hér verður aðallega
fjallað um landbúnaðar- og við-
reisnaráætlanir er rétt að nefna
nokkrar þeirra.
Helztu markmið eru:
DViðhald og jöfnun byggðar i
landinu.
2) Viðhald og aukning land-
búnaðarframleiðslu vegna
næsta þéttbýlis.
3) Jöfnun tekna og jöfnun að-
stöðumunar i landbúnaðar-
héruöum og á landinu öllu.
4) Viðhald og aukning land-
búnaðarframleiðslu á öllu
landinu, þar sem stefnt er að
lágmarkskostnaði við fram-
leiðsluna.
Landbúnaðar- og
viðreisnaráætlanir
Aætlanir þær, sem nefndar hafa
verið landbúnaðaráætlanir, eru
það ekki nema að hluta, og frem-
ur mætti kalla þær viðreisnar-
áætlanir. Einnig mætti nefna þær
strjálbýlisáætlanir eða byggða-
áætlanir fyrir sveitir. Þessar
áætlanir eru Inn-Djúpsáætlun,
Hólsfjallaáætlun og Arneshrepps-
áætlun. Þetta voru byggðir, sem
voru í eyðingarhættu. Þessar
áætlanir hafa enn sem komið er
verið i litlu samhengi við aðal-
áætlunarstarfið, enda hefur litið
verið fjallað um landbúnaðar-
byggöir.
Ekki hefur enn unnizt timi til
þess að fjalla um allt landið i
byggðaþróunaráætlunum, en
þegar þær eru orðnar þróaðar,
verða þessar sérstöku viðreisnar-
áætlanir væntanlega óþarfar. Að
fjálfsögðu er nauösynlegt aö fjalla
bæði um sveitir og þéttbýlisstaði
til þess að byggðirnar þróist s m-
hliða. Ekki tókst að sameina
þetta i Norður-Þingeyjarsýslu-
áætluninni. Framkvæmda-
stofnuninni var falið að gera
landshlustaáætlun fyrir sýsluna
með það fyrir augum, að náttúru-
gæöi lands og sjávar nýttust sem
bezt til eflingar atvinnulifi og
byggð i héraðinu. Siðar var
ákveðið að leggja áherzlu á at-
vinnulif i þorpum og áælunin kom
út án þess að um landbúnaðinn
væri fjallað á fullnægjandi hátt.
Það er að sönnu mjög erfitt
verkefni að gera landbúnaði skil.
Hann er mjög margþætt atvinnu-
grein og tvinnast þar saman
frumframleiðsla bænda um allt
land, úrvinnsla vörunnar og sölu-
kerfi landbúnaðarins, og
markaðurinn stjórnar þessu á
sinn hátt. Aö auki er öll umræða
um landbúnaðarmál viðkvæm og
oftbariztþar af miklum hita. Það
er þvi ekki ljóst hvaða meðferö
landbúnaðurinn fær i byggða-
áætlunum framvegis.
I viðreisnaráætlunum þremur,
sem nefndar hafa verið, var leit-
azt við að gera skil öllum þáttum
byggðarinnar, en ekki einungis
landbúnaði. Það, sem land-
búnaðarstofnanir hafa ráðið við
að styðja og styrkja, eru bygging-
ar húsa, ræktun, bústofnsaukning
og vélakaup. Aðrir mikilvægir
þættir eru á valdi annarra stofn-
ana og hefur litið áunnizt i þeim
málum.
Inn-Djúpsáætlun og Arnes-
hreppsáætlun hafa miðaö við
skipulagðar fjöldaframkvæmdir
á fáum árum. I Inn-Djúpi voru
ráðnir sérstakir byggingarflokk-
ar og byggingar ekki staðlaðar,
en i Árneshreppi voru byggingar
staðlaðar og að mestu unnar af
heimamönnum. Uppbyggingin
verður þvi ekki meö eðlilegum
hættiogætti ekki að beita þessum
aðferðum nema i brýnni þörf.
Byggingarstarfsemi verður að
vera eðlilegur hluti sveitastarfa
og verður ódýrast með þvi' móti.
Áætlanirnar eru sprottnar af
félagslegum rótum en ekki hag-
rænum, þvi að ekki er þörf fyrir
aukna framleiðslu þessara
svæða, heldur er markmiðið að
treysta búsetuskilyröi og varð-
veita byggðina.
Inn-Djúpsáætlun er sú fyrsta af
þessum viðreisnaráætlunum.
Undirbúningur hennar hófst um
1971, en áætlunartimabilið nær
frá 1973 til 1978. Gerð áætlunar-
innar var i höndum Landnáms
rikisins og sérstakrar nefndar og
var gefin út siðari hluta árs 1973.
Þegar árið 1973 var Landnám
rikisins farið að huga að gerð
áætlunar i Strandasýslu og e.t.v.
viðar. Nokkrar umræður uröu i
héraðinu og einstakir bændur
nófu by ggingarframkvæmdir
þegar sumarið 1975, og í október
sama ár fól landbúnaðarráðherra
Landbúnaðaráætlunarnefnd að
sjá um gerð áætlunar fyrir Árnes-
hrepp. Samkvæmt sérstakri
þingsályktunartillögu var unnið
að gerð Hólsfjallaáætlunar hjá
Framkvæmdastofnun rikisins og
Landnámi rikisins. Sú áætlun nær
yfir Grimsstaði, Viðidal og
Möðrudal. Þessir bæir eru i
tveimur hreppum, tveimur sýsl-
um og tveimur kjördæmum. Skal
nú vikið nokkrum orðum að
hverri áætlun.
Inn-Djúpsáætlun.
Arið 1971 var rætt um endur-
skipulagningu og aukningu
ræktunar i Inn-Djúpi vegna kals
og harðæris undanfarin ár, og
treysta með þvi búsetu á svæðinu.
Upp úr þessu var gerð frumkönn-
un á ræktun og búskap á vegum
Landnáms rikisins. Könnunin
náði til túnastærða, bústofns og
útihúsa einstakra jarða. Meðal-
bústærð reyndist langt undir
landsmeðaltali.
Flestir bændur vildu taka þátt i
áætlun, ef gerð yrði, en á svæðinu
eru 42 byggðar jarðir.
Markmið áætlunarinnar er að
treysta búsetu á svæðinu meö þvi
að stækka búin og gera þau
rekstrarhæfari, en einnig að
trýggja landbúnaðarframleiðslu
með hliðsjón af neyzluþörf fólks i
þéttbýli á Vestfjörðum.
Gerð var framkvæmda- og fjár-
festingaráætlun vegna ræktunar,
bústofnsauka, bygginga og bú-
véla. Heildarfjárfesting var um
128 milljónir króna á verölagi
ársins 1972, en mundi jafngilda
um 350 milljón króna fjárfestineu
á árinu 1976. Framkvæmdirnar
áttu að verða mestar þrjú fyrstn
árin. Fjárþörf umfram venjuleg
lán og fyrirgreiðslu var metin 46
milljónir króna á þágildandi
verölagi, en mundi jafngilda um
150 milljónum króna i dag. 1
ætluninni var gert ráð fyrir að
rækta um 650hektara túns, fjölga
sauðfé hátt á þriðja þúsund og
nautgripum um eitt hundrað. t
byggingaráætluninni var gert ráð
fyrir 27 fjárhúsum, 7 fjósum, 35
heygeymslum og 17 öðrum bygg-
ingarframkvæmdum. Aætlað var
að kaupa um 30 dráttarvélar og
talsvert af ýmsum heyvinnuvél-
um. Mikið var byggt fyrstu árin,
en framkvæmdir hafa nú dregizt
saman. Ræktun varð á eftir áætl-
un og ekki er hægt að heyja nóg
handa þeim fjölda búfjár, sem
búið er að byggja yfir.
Árneshreppsáætlun
í Arneshreppi i Strandasýslu
hafa helztu þættir sem skapa skil-
yrði til búsetu þróazt á mjög nei-
kvæðan hátt siðustu áratugi. Ibú-
um hefur fækkað mikið og endur-
nýjun landbúnaðarmannvirkja
hefur verið mjög litil. Bústofn
bænda er litill. Samgöngur á landi
eru erfiðar, einkum yfir vetrar-
mánuðina, og félagsleg þjónusta
er litil.
1 Arneshreppi eru allmikil
hlunnindi i reka, grásleppu- og
selveiði og tekjumöguleikar dá-
góðir. Verulegur munur er samt á
jörðum að þessu leyti. Eignar-
hald utansveitarfólks á hlunn-
indajörðum er hættulegt búsetu i
hreppnum.
Landbúnaðaráætlunarnefnd
taldi rétt, að Arneshreppur nyti
forgangs um opinbera fyrir-
greiðslu til stuðnings félagslegrar
uppbyggingar landbúnaöar-
mannvirkja á svæöinu. Þar er
stefnt að þvi, að sem minnst f jár-
magn fari i greiðslu vinnulauna
til utansveitarmanna, en i Inn-
Djúpi voru keyptir að heilir
vinnuflokkar, einkum fyrsta árið.
I Arneshreppi er einungis fagleg
vinna aðkeypt.
Heimamenn i Arneshreppi
töldu aðstoð við fjármögnun
framkvæmda eðlilegri en
greiðsla óafturkræfs framlags, en
það var einmitt gert i Inn-Djúpi
auk lánsfjárfyrirgreiðslu. Þessi
útgreiddi aðstöðumunur kemur i
formi hækkaðs afurðaverðs og er
reiknað eftir skattframtölum.
Þessi aðstöðumunur var um 15% i
viðbót við afurðaverð árið 1974
um 13% árið 1975 og verður senni-
lega enn lægri á þessu ári. Þá er
það mjög til baga, hvar sem er á
landinu, hversu lánsloforð koma
seint, eða oft ekki fyrr en um mitt
sumar.
Aætlunin fyrir Árneshrepp er
ekki eins afmörkuð og sú fyrir
Inn-Djúp. Mest af framkvæmd-
unum verður unnið i sumar og
næsta sumar, en gert ráð fyrir
framhaldi einhver ár til viðbótar.
Reiknað var með byggingu fjár-
húsa og heygeymslna á flestum
bæjum og nokkurri ræktun á all
flestum. Einnig var gert ráö fyrir
aukningu búvéla. Alls á að rækta
um eitt hundrað hektara túns. A
áætlunarsvæðinu eru alls 18-20
býli, en sótt var um byggingarlán
á 17 býlum. Heildarfjárfesting frá
1975 er talin verða um 140milljón-
ir á verðlagi þessa árs.
Hólsfjallaáætlun
Hólsfjallaáætlun var ákveðin
með samþykkt þingsályktunartil-
lögu árið 1974 um stuðning við bú-
setu á Hólsfjöllum i Noröur-Þing-
eyjarsýslu og Efri-Fjöllum i
Norður-Múlasýslu.
1 umræðum um Hólsfjöllin var
bent á þann samfélagslega skaða,
sem yrði, ef þau færu i eyði. Viö
það mundu auðnir landsins
stækka að mun og hafa alvarleg
áhrif á samgönguöryggiö milli
Norðurlands og Austurlands.
Það er um flest erfitt að búa á-
Hólsfjöllum, Arsmeðalhiti hefur
verið undir núll gráðum, byggðin
er hátt yfir sjávarmáli og mjög
afskekkt. Flest var þar i niður-
niðslu og bændur keyptu mest allt
heyfóður að. Svo var komið, að
byggðin var að eyöast. Þótti þá
mörgum illa farið og samþykkt
var fyrrnefnd þingsályktunartil-
laga.
Á Hólsfjöllum er gert ráð fyrir
útihúsabyggingum, byggingu
ibúðarhúsa, nýræktun, fjölgun
bústofns og véla. Heildarfjár-
festing árin 1975 til 1980 var reikn-
uð 72 milljónir á verðlagi 1. marz
1975, en mundi jafngilda nú um 90
milliónum króna.
Áætlanir hafa hlotið aukinn
stuðning Stofnlánadeildar land-
búnaðarins, sem hefur lánað
aukalega 10% út á bygginar.
Byggðasjóður hefur lánað 15% til
útihúsa, 25% til ræktunar og
25% til búvéla. Byggðasjóður
lánaði einnig til ibúðarhúsa i
Hólafjallaáætlun. Inn-Djúpsáætl-
un hlýtur sérstakan stuðning frá
rikisvaldinu i formi beinna fram-
laga á fjárlögum, sem greidd eru
út sem hækkað afurðaverð, eins
og áöur sagöi. Stuðningur riKisins
nam um 5 milljónum króna fyrir
framleiðslu ársins 1973, 7 milljón-
um fyrir framleiðslu ársins 1974
og 6,6 milljónum fyrir framleiöslu
ársins 1975.1 tillögum til f járlaga
er lagt til að greiða 12 milljónir
króna til þess að jafna aðstöðu-
mun ársins 1976.
Byggðasjóður hefur lánað
óverðtryggð lán með 10% vöxt-
um, flest til 12 ára. Skilyröi lán-
veitinga Byggðasjóðs hafa
verið þau, að Stofnlánadeild lán-
aði að leyfilegu hámarki og 10%
að auki til útihúsa, eins og áður
var getið. Sótt hefur veriö um lán
til uppbyggingar einstakra jaröa
viðar á landinu, en ekki fengizt
nema i þessar fyrrnefndu áætlan-
ir.
Búskaparaðstaða og
forgangsröðun til
áætlanagerðar
Eitt mesta vandamáliö, sem
við er að glima, er að velja svæði
til áætlanagerðar, en það eru þau
svæði, sem eru 1 mestri eyðingar-
Erindi flutt á Fjórðungsþingi Norðlendinga