Tíminn - 07.11.1976, Blaðsíða 18

T8
TÍMINN
Sunnudagur 7. nóvember 1976
menn og málefni
Tungan í straumi
tímans
Nokkur orð um
hetjuskap
Ósköpin öll af bókum hafa verið
skrifuð um svokallaðar hetjur og
mikilmenni. I þeim dilk mann-
kynssögunnar er margt manna,
semstjórnuðu miklum herjum, er
drápu fjölda fólks, lögðu lönd i
eyði og beygðu þjóðir undir járn-
hæl sinn. Þessir menn voru ekki
aðeins plága á samtið sinni, Skóg-
arnir hafa fengið að kenna á þvi,
að þessir náungar voru til.
Að sjálfsögðu hafa sumir slíkra
herra haft sin áhrif á framvindu
sögunnar, en hetjuljóminn, sem
yfir þá er breiddur, er oft ekki
annað en hrævareldur, þvi að
enga stórmennsku þarf til þess að
bera sig hermannlega i skjald-
borg valdsins. Mér er nær að
halda, að meöal hins nafnlausa
fólks, sem þjáðist i Coventry og
Leningrad i heimsstyrjöldinni
siðari, hafi leynzt meiri hetjur en
þeir Eisenhower og SUkoff. Og
þegar til alls kemur, þarf kannski
mest og óhvikulast þrek til þess
að heyja sitt einfalda lifsstrið i
litillæti og æðruleysi, án þess að
hugsa nokkurn tima til frama eða
metorða, auös eða uppheföar,
aðdáunar eöa umbunar, þóknun-
ar eða þæginda.
Liklega eru gömlu konurnar,
sem fóru fyrstar á fætur og gengu
siöastar til náða, rauöeygðar af
eldhúsreyk með kræklótta fingur
af skóbótastagli og afmyndaða
fætur eftir stöðu á votengjum,
einhverjar mestu hetjur okkar
Islendinga, ef þessum mæli-
kvarða er beitt, og auk þess vel-
gerðarmenn samfélags okkar,
þvi að af þeim námu börnin
menningu hjartans og tungutak
áanna, án þess að þær vissu einu
sinni, að þær væru nokkru að
miðla.
Að berjast við
vindinn
NU er það samt sjálfsagt mál,
að bæði þarf þrek og þolgæði til
þess að heyja baráttu, sem tvisýn
er, og þeim mun frekar sem
þyngra er fyrir og meira lagt
undir. En jafnvel þótt menn leggi
ekki neitt að veði af sjálfum sér
nema kært hugðarefni, sem þeim
ermikilvægt, þarf elju til þess að
standa i striði, þar sem hvert orö
og athöfn virðist einna helzt högg
i vindinn. Af þeim sökum vil ég
telja þá nafna, sem gengið hafa
fram fyrir skjöldu til varnar is-
lenzkri tungu, Helga Hálfdánar-
son og Helga J. Halldórsson,
dálitlar hetjur, þótt aldrei veröi
felld jafnmörg skógartré til um-
fjöllunar um þá og Napóleon eða
Bismarck.
Helgi Hálfdánarson hefur i
snjölium og merkilegum greinum
i Morgunblaöinu lýst skoðunum
sinum á þvi, hvernig veriö er að
myrða tunguna, og Helgi J.
Halldórsson reiöir sinn refsivönd
i Utvarpinu, skorinorður og
afdráttarlaus i kennslu sinni og
dómum. En hvað stoðar þaö ef
hálft kerfið vinnur gegn honum,
ef hinir sjUku eru sér þess ekki
meövitandi, aö þeir þurfi læknis
viö, ef þær skoðanir drottna, að
einu gildi, hvernig látið er vaða á
súöum ?
Gengisfall tungunnar er viölika
mikið og gengisfall krónunnar, og
hefur gerzt á sama tima. Og þar
er trúlega sífellt gengissig frá
mánuði til mánaöar. Hvers konar
málbrenglun veöuró uppi i fjöl-
miðlunum og siast þaðan inn I
augu og eyru landsmanna, enda
jafnvel fremur undantekning en
regla, að þar veljist til starfa fólk,
sem stendur svo föstum fótum á
jörðu, að þvi hafi auönazt að til-
Færri og færri lifa i snertingu við náttúrlegt umhverfi og minni og minni timi er til þess ætlaður, að varöveita samhengiö I llfi kynslóö-
anna. — Myndin er úr Kolbeinsdal. — Ljósmynd: Páll Jónsson.
einka sér óbrjálaða málkennd.
Fjöldamörgum virðist fyrirmun-
að að koma orðum að heilli hugs-
un á skýran og einfaldan hátt.
Hversdagslegustu heiti og hugtök
vefjast fyrir fólki, sem hefur at-
vinnu af þvi að skrifa fyrir aöra,
orðtök og orðasambönd eru bútuð
sundur og skeytt saman á ný á
afkáralegasta hátt, og beygingar
nafnoröa taka á sig myndir.sem
til skamms tlma hafa varla
heyrzt I munni annarra en lltilla
barna. Nafnoröum er hrúgaö
saman á langar runur, og andleg
fátækt birtist I þvi að nota i sifellu
og æ ofan I æ sömu orðin, sem
hver étur upp eftir öðrum, unz
málfarið ber oröið keim af stofn-
ensku, þótt völ sé nægrar fjöl-
breytni. Allt er þetta og margt
fleira afsakað með þvl. aö þaö
verði að vinna svo hratt, rétt eins
og það sé fljótlegra að gera rangt
en rétt, ef menn á annað borð vita
og kunna hið rétta og hafa þann
smekk til að bera að halla sér að
þvi. Sé litiö til útlendra staöa-
nafna, þá er eins og það sé oröiö
hér um bil föst regla að skrifa
Bavaria, Nice, Naples, Cologne,
Tokyoog þar fram eftir götunum,
þá að þessir staðir heiti í heima-
landinu Bayern, Nizza, Napoli og
Köln, og á Islenzku hafi verið tal-
að um Bæjaraland og jafnan
skrifað Tókió, þar til á þessum
siðustu og verstu tlmum.
Ég segi bara: Mikiö reyndi á
likn og miskunnsemi drottins, ef
til dæmis læknastéttin stæði á
svipuðu stigi i sérfræði sinni.
Lengi getur vont
versnað
Ekki tekur betra við, þegar
röðin kemur að sérfræðingunum
og stjórnsýslukerfinu, þar sem
„ársgrundvöllurinn”, „launa-
þakiö”og allt það dót „kemur inn
i myndina”, ásamt mörgu öðru
torskildu og ankannalegu orða-
hnoði og i sumum efnum þess
konar tungutaki, að meira en hálf
þjdðin getur varla eða alls ekki
rennt grun i, hvað er verið að
segja. Enda er það kannski alls
ekki neitt. Af öllu afstyrmis-
legu er þó kannski dýpst sokkiö
meö þvl héramáli, sem á aö
þjóna svonefndri poppmúsikk.
Þar viröist sem hjákátlegust
afskræming móöurmálsins sé
takmark i sjálfri sér, og blöö,
sem á öðrum slðum segjast
vera þjóðrækin og ástfang-
in af islenzkri menningu
ganga fremst i flokki aö festa
þessa málfarslegu háöung i sessi.
Og þetta fer versnandi — ekki
batnandi. Það er viölika áhrifa-
mikið að hafa orð á þessu og að
hasta á jökul, sem skriður fram.
Þeir eru ekki lengur uppi, er
iægja vind og öldur. ömurlegast
er þó, að jökullinn heldur trú-
legast áfram að skriða fram. Þar
veldur meðal annars gerð þjóð-
félagsins, þar sem hver aldurs-
flokkurersetturi kviar út af fyrir
sig með takmörkuðu samneyti viö
aöra, sem gætu hnýtt saman
þræðina, svo að samhengi yrði i
máli og menningu kynslóðanna.
Þessi kviaból taka við ungviðinu i
frumbernsku og þaðan liggur
leiðin á skólastöðlana, þar sem
meira er þvi miður um vonbrigði
og námsleiða en svarar til þess
þroska, sem þangað er sóttur
almennt talað. Til hliðar við
skólana eru svo hinir tittnefndu
skemmtistaðir, þar sem kapp er
lagt á, aö úthluta hverjum aldurs-
flokki sérstökum bási.
Eina glóran i þessu er sú, að
talsverður hluti ungu kyn-
slóðarinnar kemst þó enn I snert-
ingu við eölilegt lif i náttúrlegu
umhverfi að sumrinu, þar sem
ungt fólk lærir ef til vill sumt
meira og betur til manns en alla
hina árstimana. Og lærir meðal
annars ofurlitið til þeirrar
iþróttar að koma fyrir sig orö á
tungu feöra sinna og mæöra.
Heim til apanna
Við eigum svo sem ekki einir,
Islendingar, viö eitthvað þessu
likt að striða. Á föstudaginn var
grein i Morgunblaðinu eftir Þóri
S. Guöbergsson. Þar var fjallað
um málþroska barna og mikilvæg
áhrif hans á persónuþroska
þeirra. Skýrt var frá nýlegri
rannsókn í einu af úthverfum
Oslóar. Þar kom á daginn, að
mörg börn á aldrinum ellefu til
þrettán ára voru ólæs aö kalla og
ófá þekktu ekki heitið á þumal-
fingri sinum né heldur nöfn daga
og mánaða.
Þegar svo er komið fávisi og
vanrækslu i uppeldi, fer aö vera
mjótt á munum manris og dýrs,
nema hvað skepnuskapurinn,
sem viö nefnum svo ranglega,
kann að eiga eftir að bætast við
mannanna megin á ævireikn-
inginn.
1 Sviþjóð, einu farsælasta landi
veraldar, er sagt, aö sé um
hundrað þúsund manns á fullorð-
ins aldri, sem skortir leshæfni til
þess að nálgast það aö vera hlut-
gengir i samfélaginu.
Nú er það aö visu svo, að það
þarf ekki endilega að skipta
sköpum, hvort menn eru læsir eöa
skrifandi, heldur fer það eftir ytri
aðstæðum. I frumstæðu sam-
félagi þarf það ekki að leiða til
ógæfu og lægingar. Þar geta
menn samt sem áður kunnað
málið, og haft þá þekkingu, sem
nægir til sæmilegrar farsældar
við þau kjör, er þar eru. En i
norrænu samfélagi, meö þeirri
hörðu baráttu, sem þar er háð á
siðari hluta tuttugustu aldar
gegnir öðru máli, þó aö í hnúkana
taki, þegar hálfstálpaðir
unglingar þekkja ekki á sér fing-
urna. Það hefur meira en litið
farið úrskeiðis i þvi samfélagi.
Spurning til
umhugsunar
NU skulum við venda okkar
kvæði i kross. Mitt i því gengis-
falli islenzkrar tungu, sem við
verðum óneitandi vitni að dags
daglega, ber þó viö, aö orð eru
æðihátt metin. Þaö er þegar
kemur til meiðyröalöggjafar-
innar islenzku. Viö höfum aðeins
vikið að þeim nöfnum tveim,
Helga Hálfdánarsyni og Helga J.
Halldórssyni, sem ekki láta sér á
sama standa um málspjöllin og
niðurbrot þess eiginleika, að fólk
geti gert sig skiljanlegt án kinn-
roða á máli lands sins. Hér kemur
þriðji maðurinn til sögunnar,
Helgi Sæmundsson. Hann er sem
kinnugt er einn hinna orðhagari
manna i landinu, en hefur fremur
tamið sér aö vera léttvigur og
fyndinn en þunghöggur i garö
náungans, þótt vafalaust hefði
hann einnig getað handleikið hin
breiðu spjótin.
Eigi að siöur hefur Helgi
Sæmundsson átt I meiðyröamáli
nú um skeiö, og hafa samtökin
Varið land veriö sóknaraðilinn.
Sex setningar voru honum gefnar
aö sök. Fjórar þessara setninga
geta legið milli hluta, því að sá
varð dómsúrskurður, aö þær
væru ekki aðfinnsluverðar. Aftur
á móti var spurning ein dæmd
dauð og ómerk: „Eru þetta
umskiptingar?” Fylgdi henni þó
jafnharðan eindregin neitun:
„Nei, nei, þetta eru bræður okkar
og systur”. Hin setningin sem
hlaut sömu örlög og spurningin,
sem jafnharðan var hafnað, var á
þessa leið: „Nú er komin til
sögunnar á fslandi ný manngerð,
sem gæti kallazt ameriskir
fslendingar — þeir, sem vilja
vera miklu ameriskari en f jöldinn
alluraf frjálslyndu, skynsömu og
óspilltu fólki i Bandarikjunum.
Þvilikt og annað eins!”
Þetta er sem sagt meira en
orða má á okkar gengislitla máli,
og fyrir þetta og önnur ummæli
vægari kröfðust sækjendur, auk
ómerkingar sex hundruð þúsund
króna i miskabætur, sem hugsan-
lega er ekki fjarri lagi, aö sé
aleiga manns, sem alið hefur upp
fjölda barna og þar að auki átt
lengri og strangari sjúkralegur
en þorri manna.
Nú er auðvitað ekkert við að
segja, að hátt séu virt orð manns,
sem kann að tala og skrifa — þaö
er meira að segja ánægjulegt að
þau skuli ekki bara metin á örfáa
hundraðkalla, sem helzt hrökkva
ekki fyrir öðru en bolla af svörtu
kaffi. Þar breytir engu, þótt
dómstóllinn hafnaði þessari bóta-
kröfu.
Þetta er ekki dregið hér fram til
þess eins aö sýna, að fleira geti
verið góðu og eðlilegu málfari
fjötur um fót á tslandi en
vankunnátta og getuleysi, heldur
sníði meiöyrðalöggjöfin þeim i
meira lagi þröngan stakk, sem
vilja segja hug sinn sómasamlega
á almennum vettvangi, ef við þá
er að eiga, er finnst sér samboöiö
að nota hana út I æsar. Meiningin
var einfaldlega sú að varpa þvi
fram, hvort ekki væri nær lagi að
ómerkja þá, sem skrifa og skrafa
framan i almenning án þess að
geta það, nema valda sifelldum
málspjöllum.
Hvernig væri að launa ein-
hverja til þess að gera skrá með
leiðréttingum við ambögurblaða,
timarita og annarra' fjölmiðla
ogskylda siðan þá, sem hluteiga
að máli aö birta þá lesningu innan
hæfilegs tíma aö viðlögðum dag-
sektum.
Þótt svo þær næmu nú ekki sex
hundruð þúsundum.
—JH