Tíminn - 28.05.1977, Síða 11

Laugardagur 28. mai 1977
11
0r holu i k jallaragólfi á Herjólfsstööum 29. marz 1975.
Ljósm. Kjartan Jóhannesson
segir frá, rann yfir hraunsvæðið
allt i Alftaveri eða hluta þess að-
eins og þá hvern. Ekkert af þvi er
fullkannað enn.
Sennilegt er, að sannreyna
megi jaröfræðilega, hvenær
hraun rann siðast um Alftaver.
Birkilurkar, sem unnt mun að
aldursgreina, eru undir öskulag-
inu A8 i M jósundstanga og viðar
við Herjólfsstaðavatn. A völdum
stað væri að likindum auðvelt að
grafa inn undir hraunröndina og
komast að raun um, hvort ösku-
lagið A8 er ofan á hrauninu eða
undirþvi. Ef grafið er norðan við
Herjólfsstaði, kemur i ljós, að
öskulagið A7 er allmikið ofan við
hraunið, en allar mælingar þar
eru mjög ónákvæmar vegna
áfoks á liðnum öldum. Af Land-
námu virðist mér mega ráða, að
öskulagið A8 sé ofan á hrauninu.
Ef svo er ekki, hefðu þeir Hrafn
hafnarlykill og Molda-Gnúpur að
likindum verið fluttir og flúnir áð-
ur en hraunið rann.
Hrafn hafnarlykill bjó í Dyn-
skógum og „færði” bú sitt i Lág-
ey. Það voru eðlileg viðbrögð
hans. Hann flúöi ekki i skyndi
heldur færði sig undan meðan
hraunið rann. Þannig gerðist það
ennþá, nema þegar eldurinn
kemur upp nærri þvi undir fótum
manna, eins og i Vestmannaeyj-
um 1973.
Dynskógar voru norðvestur af
Herjólfsstöðum aö þvi er talið er.
Nafnið er eftir þar enn.
Enginn veit nú með vissu, hvar
Lágey var. Enginn veit heldur
svovist sé, hvar Eymjará vareða
Lágeyjarhverfi.
Þorvaldur Thoroddsen fór um
Vestur-Skaftafellssýslu 1893.
Hann segir: „Lágey á að hafa
verið þar, sem nú rennur Sand-
vatnið, norðaustur af Hjörleifs-
höfða-----— .” Þorvaldur segir
einnig: „Eftir frásögn Markúsar
Loftssonar á Hjörleifshöfða renn-
ur Sandvatn nú þar yfir, er Lágey
var áður. Þar var hár háls með
hæð á norðurenda. Framan i
þeirri hæð markaöi fyrir tótt, 9-10
metra langri, en viddin sást eigi,
þvi þar var vallgróið yfir, þó
var lágt i miðju. Þessi háls fór al-
veg af i Kötlugosinu 1860.”
Markús flutti með foreldrum
sinum' að Hjörleifshöfða 1832, 4
ára gamall. Hann dvaldi þar sið-
an til æviloka 1906. Markús mátti
þvi vel um vita, en nákvæm stað-
setning er þetta ekki.
Sandvatnið er ekki þar, sem
það er sýnt á Uppdrætti Islands
(aðalkort bl. 6útg. 1969 og 69. blað
útg. 1945), þar eru aðeins sitrur úr
sandinum. EnSandvatnið sjálft á
sér engan sérstakan farveg. Það
er leysingavatnið frá M-ýrdals-
jökli, sem síðustu áratugi hefur
legið til skiptis i Skálm og Múla-
kvisl. Oft áður rann það suður
með Hafursey aö vestan, dreifði
svo úr sér og lagðist til skiptis
austur og vestur um allan Sand.
Sveinn Pálsson fór um Skafta-
fellssýslur 1794. Sveinn sagði:
„Lágey er nefnd i Landnámu og
svo nefnast ennþá sandhnúkar
nokkrir við Blautukvisl, sunnan
við efri þjóðleiðina yfir Mýrdais-
sand —-------.” Um Lágeyjar-
hverfi sagði Sveinn, að það hefði
að likindum verið „milli Eyjarár
og Múlakvislar”.
1 Eldriti Markúsar Loftssonar
segir aftur á móti um Lágeyjar-
hverfi: „Það náði yfir allt það
svæði, sem er á milli Dýralækjar
og Hafurseyjar, upp að Sandfelli
og fram að sjó.”
Þannig eru siðari tima heimild-
ir. Lágeyjarhverfi gæti sam-
kvæmtþeim hafa verið hvar sem
er á svæðinu frá sjó að jökli milli
Bólhrauna og Múlakvislar. Og
Lágey gæti hafa verið einhvers
staðarvestan við Blautukvisl, allt
frá austri af Hafurseý að sunnan
til norðausturs af Hjörleifshöfða.
Einar Ólafur Sveinsson telur,
aðLágey hafi verið vestan Eyjar-
ár, en ótrúlegt þykir mér það.
Eyjar eru umflotnar vatni eða
sjó. Hvers vegna skyldi lika áin
hafa dregið nafn af eynni, ef
eyjan var ekki i ánni.
Álitmitter, að Lágey hafi verið
milli Blautkvislar og Háöldu-
kvislar, þar sem nú er
hæðarpunkturinn 36 m á
Uppdrætti tslands (aðalkort bl. 6
útg. 1969). A 69. blaði af Upp-
drætti Islands — Hjörleifshöfði —
útg. 1945 og 1957 — er hæðar-
punkturinn 36 m ranglega settur
austan við Blautukviisi.
A nefndum Uppdrætti Islands
útgefnum 1957, sem geröur mun
samkvæmt mælingu 1904, má sjá
hvernig Háöldukvisl og Blauta-
kvisl hafa runnið öllu megin um-
hverfisþann stað, sem mér þykir
liklegast, að Lágey hafi verið. Og
er það i vestur af Bólhraunum,
sbr. siðar.
Lágeyjarhverfi eða hluti
af þvi hefur einnig efalitið
verið vestan við Bólhraun,
milli þeirra og Blautukvisl-
ar, sbr. örnefni þar, Dýra-
lækir og Lambajökull. Auk þess
má fullvist telja, að byggð hafi
verið miklum mun viöar á Mýr-
dalssandi, sbr. grein Einars Ólafs
Sveinssonar: „Byggð á Mýrdals-
sandi” i Skirni 1947.
Miðað við staðhætti er frásögn
Landnámu af þvi, hvernig og
hvers vegna Hrafn hafnarlykill
„færði” bú sitt, svo augljós og
eðlileg, að engu þarf við að bæta.
Hannsá hraun renna og færði sig
undan i útjaðar landnáms sins.
Frásögn Landnámu af flótta
Molda-Gnúps þykir mér hins veg-
ar torskildari. Hann virðist hafa
flúið i skyndi siösumars eða um
haust, án þess að eiga sér sama
stað visan. — Þeirgerðu sér skála
og sátu veturinn af við vigafar —.
Og hvað varð um kvikféð? Var
það fellt um haustið, féll það um
veturinn eða var það skilið eftir i
Álftaveri?
Hraunið, sem rann um Alfta-
ver, hefur skiliö eftir óbrunninn
blett austur við Kúðafljót. Sá
blettur er að visu ekki stór. Þar
standa þó flestir þeir bæir, sem
nú eru i Alftaveri.
Hugsanlegt er, að Molda-Gnúp-
ur hafi i byrjun álitið óhætt að
vera kyrr, en flúið á siðustu
stundu, þegar hraunið var að þvi
komið að loka leið til suðurs með
Kúöafljóti og til vesturs með sjó.
En hváð þá um flótta til
austúrs? Þorvaldur Thoroddsen
segir i Ferðabók sinni: ,,---ef
annað eldflóðið hefur um sama
leyti stefnt niður i Meöalland, var
eigi girnilegt að leita austur á
bóginn.”
Með öðrum orðum: Hraun-
rennslið eittniður um Alftaver út-
skýrir ekki að fullu, hvers vegna
Molda-Gnúpur flúði til vesturs við
jafnerfið skilyrði og Landnáma
segir frá. Hvað var til austurs,
sem jafnvont var eða verra?
I skýrslu Þorsteins Magnússon-
ar sýslumansns á Þykkvabæjar-
klaustri um Kötlugosið 1625 segir
m.a.: „Hér I útsuðurshögum
staðarins varð nokkurt land eftir
nær óskemmt, þar sem sandrign-
ingin gerði litiö vart viö sig, en þó
nokkuð. Nefnist þetta svæði Ból-
hraun, og er um þriggja klukku-
stunda gangur yfir það, eða eina
eykt verið að ganga i kringum.
Þar nam staðar og þangað flúði
allur búpeningur, sem i Verinu
var, sauðfé, hestar og geldneyti.
Sömuleiðis úr Tungu, Skógum og
úr Meðallandi öll geldneyti og
hross. Ennfremur kom mesti
sægur af hrossum bæöi undan
Fjalli, austan úr Landbroti og úr
Fljótshverfi, og er það þó tvær
þingmannaleiðir.”
Vindur var á norðvestan, þegar
öskufall var mest i Alftaveri, en á
suðvestan, þegar öskufallið var
mest i Skaftártungu „og austur
með öllu fjalli” (austur um Siðu
og Fljótshverfi).
Gos þetta hófst 2. sept. 1625.
Þorsteinn Magnússon ræðir um
afleiðingar öskufallsins i skýrslu
dagsettri 4. marz árið á eftir.
Hann segir um Skaftártungu:
„Þar liggja 18 jarðir, þar af tvær
næst fyrir austan Skaftá undan
fjalii. Þær leggjast sýnilega allar
næsta áreða lengur i eyði,---”.
1 Alftaveri hafði sandurinn hins
vegar minnkað til muna um
veturinn „rignt burt og fokið i
stórviðrum”. Af skýrslu Þor-
steins virðist mega ráða, að allar
jarðir i Alftaveri hafi skemmzt
mikið, en þó ekki svo að nein
þeirra færi algerlega i eyði.
Þetta var um afleiðingar af
Kötlugosinu 1625, sbr. öskulagið
A4, sem er 30 mm á þykkt. En
hvað þá um öskulagið A8, sem er
fjórðungi þykkra. Hvaðan kom
það? Hvenærféll það? Og hverjar
voru afleiðingar þess?
Vatnahlaupið mikla niður Sól-
heimasand, sem sagt er frá i
Landnámu, hefur án efa stafað
frá eldgosi, undir Sólheimajökli,
eða Mýrdalsjökli vestanveröum,
þ.e. i vestanverðri „öskju” þeirri,
sem vera mun undir Mýrdalsjökli
og nú er nefnd Kötlugjá. Eldgosi
þessu hefur efalaust fylgt mikið
öskufall eins og öðrum gosum úr
Kötlugjá.
Hér að framan er sagt, hverjar
likur eru á, að öskulagið A8 i
Alftaveri hafi orðiö til samtimis
eða um svipað leyti og vatna-
hlaupiö varð niður Sólheimasand.
Mælingar minar og rannsóknir
eru að visu ófullnægjandi eins og
áður er sagt. Engu að siður virð-
ast mér langmestar likur á, aö
hvort tveggja, hlaupið og askan,
hafistafað af einu og sama Kötlu-
gosi.
Séra Jón Steingrimsson áleit,
að vatnahlaupið niður Sólheima-
sand hefði orðið 40 árum siðar en
hraunið niður Sólheimasand hefði
orðið 40 árum siöar en hraunið
rann yfir Álftaver, sbr. áöur sagt.
Liklegra þykir mér þó að
skemmra hafi liðið á milli.
Ég held, að Hrafn hafnarlykill
hafi „fært” bú sitt áöur en askan
féll yfir Alftaver. Hins vegar
virðast mér likur á, aö Molda-
Gnúpur hafi ekki flúið fyrr en
eftir að askan féll á hálfkólnað
hraunið. Vist eru þetta hugarórar
hreinir og hvergi skráö, en þaö,
sem Landnáma segir frá virðast
vera „eðlileg viöbrögð” aðeins.
Þar höfum við aöra hliö málsins
„afleiðinguna”. Ot frá henni má
siðan imynda sér, hver „orsökin”
var.
Sennilega má meö jarðlaga-
rannsóknum komast að raun um,
hvort var á undan, hraunið eða
öskufallið, og ef til vill einnig, hve
langt leiö á milli.
1 Landnámu er sagt um Hróarr
Tungugoða: „Hróarr bjó fyrst i
Asum. Siðan tók hann Lóma-
gnúpslönd af Eysteini — — ”.
Hvers vegna fór goðinn af erföa-
jörð sinni úr landnámi afa sins,
Leiðólfs kappa? Var ástæðan
kannski öskufall ellegar hraun úr
Eldgjá? Um það veit enginn nú,
en ef svo var, hefur eðlilegt verið,
að Molda-Gnúpur og menn hans
flýðu ekki til austurs heldur i
vesturátt.
Þessi hugdetta min um, að
Molda-Gnúpur hafi ekki f lúiö fyrr
en hvort tveggja varð, eldurinn
rann og askan féll, verður liklega
aldrei sönnuð. Rannsóknir gætu
ef til vill leitt i ljós, að askan hafi
fallið á nýrunniö hrauniö, en jafn-
vel það væri varla fullnægjandi til
sönnunar. Að sjálfsögðu er lika
hugsanlegt, að hraunið eitt hafi
valdið flóttanum. Landnáma
nefnir jarðeldinn einan.
Að lokum ein spurning enn. Af
Landnámu virðist mega ráða, að
Lágeyingar hafi verið i Lágey,
þegar Landnáma var skráð.
Spyrja má þvi, hvers vegna flúðu
þeir ekki, þegar öskulagið A8 féll i
Alftaveri eða flúðu þeir kannski
fyrst og sneru svo aftur? Ef þeir
flúðu ekki, er spurningin sú,
hversu mikið var öskufallið i Lág-
ey, þegar A8 féli i Alftaveri? Var
það kannski litið eða ekkert likt
og i Bólhraunum 1625, þegar
öskulagið A4 féll yfir Alftaver,
sbr. áður sagt.
Svarið viðsiðustu spurningunni
mun að likindum auðvelt að fá i
framræsluskurðum i Kerlingadal
og viðar i Mýrdal sunnanverðum.
Einar Olafur Sveinsson segir i
Skimi 1947’ „Ég hygg hér þurfi
enn nýrra ránnsókna við. Og enn
þarf saman að fara notkun sögu-
íegra og jarðfræðilegra vitnis-
burða.” Þaö mun sannmæli mest.
Að siðustu þetta. Ennþá veit
enginn, hve mörg öskulög eru i
þeim hluta jarðvegsins, sem eftir
er að mæla i Álftaveri, sbr.
upphaf þessarar greinar. Auk
þess eru allar mælingar, sem ég
hef gert, mjög ónákvæmar.
Senniiega myndu mörg fleiri
öskulög, sum kannski örþunn,
koma I ljós, ef vel væri leitað.
Væntanlega eru þau flest frá
Kötlu, en i Mýrdal og umhverfis
Mýrdalsjökul eru móbergsstapar
svo tugum og jarnvel hundruðum
skiptir. Vera má, aö öskulög hafi
myndazt, þegar þeir urðu til,
sumir kannski við isaldarlok,
eftir að jörð tók að gróa i Alfta-
veri.
Ef til vill væri ekki úr vegi fyrir
jarðfræðinga að leita heimildar
hjá Alftveringum, til þess aö
rannsaka jaröveginn undir skóla-
húsinu á Herjólfsstöðum og grafa
þar niður á grjót. Þetta er viö þaö
miðað, að ekki þurfi aö moka
strax aftur ofan i holuna, en þá
verður lika umfram alltaö fylgj-
ast með, að eiturloft safnist ekki
fyrir i botni hennar. Annars mun
hvergibetra að grafa en I túninu á
Herjólfsstöðum. Þar er hvorki
svo áveðra að hætta sé á, að allur
sandur hafi fokið burt, né heldur
svo lágt, að hætta sé á vatni ofan
á grágrýtinu.
Reykjavik, 30. april 1977
Kjartan Jóhannesson
Heimildir
Eggert Ólafsson og Bjarni Páls-
son:Ferðabók II. bindi, bls. 100-
166 Rvik 1943.
Einar ólafur Sveinsson : Byggð á
Mýrdalssandi. Skirnir 1947, bls.
185-210.
Landnám i Skaftafellsþingi, bls.
98-117. Rvik 1948.
Guögeir Jóhannsson: Kötlugosið
1918, bls. 65. Rvik 1919.
Markús Loftsson: Rit um jarð-
elda á íslandi, formáli, bls. 15-41
og 138. 2. útg. Rvik 1930.
Sveinn Pálsson: Ferðabók, bls.
548. Rvik 1945.
Þorvaldur Thoroddsen: Ferða-
bók III. bindi, bls. 111-137. 2. útg.
Rvik 1959.
Lýsing tslands II. bindi, bls. 148-
149. Kmh. 1911.
Safn til sögu islands IV. bindi,
bls. 195-196.
Uppdráttur tslands: Aðalkort Bl.
6 — Miðsuðurland. Útg. 1969.
69.blað NV — Hjörleifshöfði. Útg.
1957.
69. blað — Hjörleifshöfði. Ctg.
1945.
Öskulagamælingar
i Álftaveri
Fylgiskjal A
Mæling 7. des. 1969 var gerð i
framræsluskurði i Mjósunds-
tanga austan vð Herjólfsstaða-
vatn. (M = mold, S = sandur,
þ.e. öskulag, A0 = grasrót, Al til
A8 = öskulög, A9 = skurðbotn,
jarðvegsþykkt alls. 1.373mm).
A0 Grasrót
M 53 mm
A1 S 13 mm
M 187 mm
A2 S 107 mm
M 120 mm
A3 S 30 mm
M 53 mm
A4 S 30 mm
M 133 mm
A5 S 13 mm
M 157 mm
A6 S 1 mm
M 183 mm
A7 S 20 mm
M 233 mm
A8 S 40 mm
A9 Skurðbotn
Alls 1.373 mm
öskulagamælingar
i Álftaveri
Fylgiskjal B
Mæling 29. marz 1975 var gerö
niður úr kjallaragólfi I austur
bænum á Herjólfsstööum. (M =
mold,S = sandur, þ.e. öskulag, 0
= kjallaragólf, 1 til 28 = öskulög,
29 = grágrýti, jarðvegsþykkt alls
3.650 mm).
Ok jallaragólf Flutt 1.642 mm Flutt 2.816mm
M 250 mm M 100 mm M 60 mm
1 S 80 mm 12 S 30 mm 23 S 20 mm
M 104 mm M 152 mm M 137 mm
2 S 40 mm 13 S 5 mm 24 S 35mm
M 60 mm M 142mm M 46 mm
3 S 5 mm 14 S 5 mm 25 S 1 mm
M 243 mm M 15mm M 220 mm
4 S 85 mm 15 S 5mm 26 s 10 mm
M 45 mm M 50 mm M 115mm
5 S 1 mm 16 S 20 mm 27 S 15 mm
M 65 mm M 30 mm M 120 mm
6 S 5 mm 17 S 2 mm 28 S lOmm
M 55mm M 72mm M 45 mm
7 S 5 mm 18 S 5 mm 29 Grágrýti
M 128 mm M 40mm
8 S 25 mm 19 S 1 mm Alls 3.650 mm
M 158 mm M 80 mm
9 S 100 mm 20 S 15 mm
Frádragast
M 108mm M 68 mm skekkjur 650 mm
10 S 5 mm 21 S 15 mm
M 50 mm M 212 mm
11 S 25 mm 22 2 110 mm Nettó 3.000 mm
Flyt 1.642 mm Flyt 2.816 mm ,