Tíminn - 24.12.1977, Blaðsíða 14

14
Jólablað 1977
£.
Gosmökkur úr Kötlu 2. nóvembcr 1918
Ragnar Þorsteinsson:
í nábýli við Kötlu
A islandi er mikiö rætt um eld-
fjöll, enda ekki óeölilegt þvi
spjaldan líöur svo langur tlmi, aö
ekki gjósi einhvers staöar á land-
inu. Kötlugjá i Mýrdalsjökli hefur
veriö all mikiö i sviösljósinu
undanfarin tuttugu ár. Nú eru liö'-
in fimmtiu og niu ár frá siöasta
gosi, sem byrjaöi tólfta október
1918. Þykir mörgum meögöngu-
timinn oröinn meö lengra móti,
nema ef ske kynni aö hún heföi
misst fóstur einhvern tima á
nefndu árabili. Sumir hafa taliö
liklegt aö eitthvaö kunni aö hafa
létt á henni viöhlaupiö sföla vors
1955, þegar brúna tók af Múla-
kvisl viö Selfjall.
Ekki vita menn gjörla hvenær
hraun þaö hefur runniö, sem
glögg merki sér eftir um vestan-
vert Alftaver. Þarna segir Land-
náma aö hafi veriö mörg og stór
stööuvötn. Ekki vita menn meö
vissu hvort Katla hafi gosiö slnu
fyrsta gosi, fyrir eöa eftir aö þessi
jaröeldur rann. Séra Jón Stein-
grlmsson telur llklegast eftir
þeim heimildum, sem honum þá
voru kunnar, aö Katla hafi gosiö
rétt áöur en jaröeldurinn rann yf-
ir vestanvert Alftaver, og aö þaö
Kötlugos hafi eyöilagt allt Dyn-
skógahverfiö og hafi þaö gerzt ár-
iö 894. Enda þótt fólk á tslandi sé
oröiö vant eldgosum fylgir þvl
ávallt nokkur spenna aö eiga von
á þessum stórkostlegu náttúru-
undrum og veröur vist seint taliö
til hversdagslegra hluta. Sagt er
aö eitt sinn hafi veriö uppi sex
eidar á landi hér, á sama sumr-
inu.
Landslag og saga
Eyjafjalla- og Mýrdalsjökull
spanna yfir töluveröa viöáttu.
Allt frá Þórsmörk aö vestan og
austur á móts viö Mælifell og
Sandfell aö austan. Framanundir
Mýrdalsjökli austanveröum ligg-
ur Mýrdalssandur, ca. sjö til átta-
hundruö ferkllómetrar aö flatar-
máli. Þetta mikla landflæmi er
taliö aö hafi veriö allt grasi og
skógi vaxiö til forna. Nokkur fjöll
eru á sandinum. Fjalliö Hafursey
stendur vestarlega á honum þrjá
til fjóra kllómetra frá skriöjökli
þeim er heitir Höföabrekkujökull.
Meöfram Hafursey lá þjóövegur-
inn austur sand, þar til áriö 1955
aö brúna tók af Múlakvlsl. Langt
niöri á sandi um þrjá kilómetra
frá sjó stendur annaö fjall, Hjör-
leifshöföi. Er þaö aö mestu
hömrum gyrt nema aö vestan.
Llklega hefur Hjörleifshöföi veriö
mun stærri um sig I fyrndinni,
þaö sýna stakir drangar aö norö-
an og sunnan. Hefur Katla veriö
iöin viö aö naga úr honum aö
noröan en sjórinn aö sunnan. Sagt
er i Landnámu.aö þegar Hjörleif-
ur kom þar aö landi, hafi veriö
fjöröur inn meö Höföanum aö
vestan. Kemur þaö heim og sam-
an viö aörar heimildir, svo sem
Skiphelli og Skorbeinsflúöir. Ekki
viröast landvættir hafa staöiö
Hjörleifi til heilla I landnámi hans
og ekki náö aö myndast giftu-
drjúgt aflsvæöi I kringum hann.
Viröist mikiö hafa skiliö á milli
þeirra fóstbræöra hvaö vit og
göfgi snerti. Viröist þar hafa
sannazt áþreifanlega aö menn
uppskera eins og þeir sá til.
Næst byggir sá maöur Hjör-
leifshöföa, sem ölver hét og nam
land viö Grlmsá. Gæti veriö horf-
in I sandkafiö, eöa þá aö nú sé aö-
eins eftir af henni vatn, sem kall-
aö er Miökvlsl og kemur upp úr
sandinum. Austurtakmörk land-
náms hans voru við Eyjará sem
nú heitir Blautakvlsl. Sú á skilur
Mýrdal og Alftaver. Þar fyrir
austan, aö Hólmsá og ofan Alfta-
vers nam land Rafn Hafnarlykill
og bjó aö Dynskógum. Menn
halda( aö sá bær hafi staöiö all-
langt' uppi á sandi, norður af
Herjólfsstööum. A ofanveröri
sautjándu öld fannst þar eirketill
á sandinum, sem blásiö hafði of-
anaf. Hann rúmaöi vel tvaer tunn-
ur. Rafn þessi á Dynskógum var
talinn forspár og sá fyrir Kötlu-
gos og flutti sig vestur fyrir
Blautukvisl. Þar var kallað Lágu-
eyjarhverfi. Tveimur árum
seinna gaus Katla og tók af allt
Dynskógahverfið. Lágueyjar-
hverfiö rúmaöi þó ekki nærri
alla, sem hröktust undan flóðinu
og margir fóru vestur aö Höföa-
brekku. Nokkrir bjuggust um I
Kaplagörðum I landi Höföa-
brekku og hefur þá verið meira
svigrúm til búsetu enda stóð bær
inn aö Höföabrekku þá á vlöum
lendum sunnan undir Höföa-
brekkufjalli. Aðrir fengu aö setja
upp tjaldbúöir, þar sem síöan hét
Tjaldabúöir og hefur þá veriö I
landi Kerlingardals. Nú stendur
þar býliö Reynisbrekka og var
byggt út úr Höfðabrekkulandi.
Þetta land hefur Höföabrekka
trúlega eignazt árið 1660, þegar
þeir sem þá bjuggu á Höföa-
brekku misstu bæ sinn i Kötlu-
hlaupi. Þar bjuggu þá tveir bræö-
ur og þriöji bróöirinn I Kerlingar-
dal og hefur sá reynzt bróöir I
raun. Aö Dynskógamenn I hlaup-
inu 894 hafi þegið hjálp af
Kerlingardalsmönnum, sannar
Dynskógafjara, sem siöan hefur
legið undir Kerlingardal. Sú fjara
liggur á milli Hjörleifshöföafjöru
og Herjólfsstaöafjöru. Taliö er, aö
I þessu hlaupi hafi einnig tekið af
bæina Hraunsstaöi, Keldur,
Loöinsvikur, Laufskála og Atla-
ey, og haldast þessi örnefni enn I
dag.
Þegar Einar sýslumaöur á
ofanveröri sautjándu öld fann eir-
ketilinn i Dynskógum, var leitaö
þar sem áöurnefndir bæir höföu
staðiö og fannst viöa marka fyrir
húsatóftum og fleiru af manna-
verkum. Hefur þetta verið enn
betur staöfest nú fyrir nokkrum
árum, þegar fundust á Dynskóga-
svæöinu merkar fornminjar. Hef-
ur nokkur uppgröftur veriö hafinn
á þessu svæöi og komiö i ljós aö
þarna hefur verið myndarleg
mannabyggö.
Annað gos
Annaö gos úr Kötlu er taliö hafa
komiö áriö 934. Var taliö aö hlaup
mikið heföi komiö fram úr jöklin-
um fyrir vestan Sólheima og
myndaö Sólheimasand og Skóga-
sand og tekiö af allt graslendi
milli Skógár og Húsár, sem renn-
ur vestan viö Sólheimanes. Ekki
er getiö um aö byggö hafi fariö af
I þessu gosi.
Þriðja gos
I þriöja skipti er taliö að hafi
gosiö I Mýrdalsjökli áriö 1000.
Hafi heimildir fundizt eftir séra
Þorleif prófast á Kálfafelli I
Fljótshverfi. Telur hann aö
hlaupiö hafi i þetta sinn komið
fram úr Mýrdalsjökli austan-
verðum. Rit þetta komst eftir
séra Þorleif látinn, I hendur Ein-
ars lögréttumanns Högnasonar
þvi aö hann var giftur sonardótt-
ur séra Þorleifs. Þar segist séra
Jón Steingrimsson hafa séö ritiö.
Nú hefur liöið langt á milli, þvl
ekki er getiö um eld I Mýrdals-
jökli fyrr en áriö 1203 og þá hafi
hlaupið fariö fyrir vestan Sól-
heima og taiið hafa fariö yfir all-
an Sólheima- og Skógasand. 1
þessu gosi eöa næsta áttu aö hafa
farið I auðn hin fornu býli Þrasa I
Skógum og Loömundar á Sól-
heimum, en hann var talinn hafa
átt tvö. Sagnir herma aö reynt
hafi veriö aö grafa I haug þann
sem talinn var vera haugur Loö-
mundar en jafnan hætt við hálf-
gert, vegna ofsjóna og hjátrúar,
eins og segir I eldritum. Eftir
þetta gos var bærinn Sólheimar
flutturofan þar sem hann stendur
enn.
Ekki er nóg að eldar I Mýrdals-
Ragnar Þorsteinsson
Gleðileg jól
farsælt komandi ár
Þökkum viðskiptin á liðnum árum.
Vinnufatagerð íslands
Þverholti 17
DAGSBRUM

V erkamannaféiagið
DAGSBRÚN
óskar félögum sinum og
öðrum velunnurum
gleðilegra jóla
og farsœls komandi
árs