Tíminn - 15.01.1978, Page 12

12
Sunnudagur 15. janúar 1978
Skirnir.
Timarit Hins Islenzka bók-
menntafélags.
Ritstjóri Ólafur Jónsson.
1977.
Sklrnir er að vanda eingöngu
helgaður Islenzkum bókmennt-
um, tungu og sögu. Fyrsta grein
þessa árgangs er erindi sem
Kristján Arnason flutti á aöal-
fundi Bókmenntafélagsins 18.
des. 1976. Griskar fornmenntir á
Islandi nefnist þaö. Er þar fjall-
aö um þekkingu Islendinga fyrr
og síöar á forngrlskum fræöum.
En þá kemur I ljós aö litiö er vit-
aö um þaö hvernig Islendingar
höföu kynni af grlskum bók-
menntum á fyrri öldum. Og
Kristján reynir ekki aö leysa þá
gátu hvaöan Snorra Sturlusyni
komu hugmyndir sem falla viö
gríska speki og vitneskja um
grískar sagnir. Hann telur eng-
an vita hvaö kennt var I fyrstu
skólum á Islandi og lltur smáum
augum á skólanám og lærdóm á
siðustu öldum kaþólsku kirkj-
unnar hér. Telur hann mjög
hafa skipt um til bóta I mennta-
málum hér á landi eftir siöa-
skiptin „þegar konungsvaldiö
danska beitir sér fyrir eflingu
lærdóms og endurnýjun skóla-
valds, bæöi meö stofnun tveggja
latlnuskóla á Islandi áriö 1552
sem og meö þvl, aö veita tslend-
ingum tækifæri til aö nema viö
Hafnarháskóla”.
Sjálfsagt er þetta rétt en þó er
á þaö aö llta aö íslenzkir menn
sóttu nám I önnur lönd fyrir 16.
öld og einhvern veginn höföu
þeir þann undirbúning aö þeir
gátu notiö háskólanáms. Nægir
þar aö nefna fjóra fyrstu bisk-
upa I lútherskum siö sem allir
stunduöu nám erlendis fyrir
siöaskiptin aö ónefndum Oddi
Gottskálkssyni.
Kvennarannsóknir
og kvenréttindi.
Helga Kress má kallast
heimamaöur I Skírni þar sem
hún birtir ritgerö á hverju ári. 1
þetta sitt heitir ritgerðin:
Kvennarannsóknir I bókmennt-
um.
Þessi grein er aö öörum þræöi
upptalning bóka og ritgeröa um
konur og bókmenntir I nálægum
löndum. Þá er vitnaö til skoöana
sem þar koma fram og þarf
stundum aðgæzlu til aö greina
milli þess sém er endursögn og
skoöana höfundar. En auövitaö
eru skoöanir jafn veröar um-
hugsunar og umtals hvort held-
ur er.
Mér viröist Helga hafa aö
grundvelli þaö sem liggur I
þessum oröum:
„Konur eru og hafa veriö kúg-
aöar, jafnt I bókmenntum og
bókmenntafræöum sem I lífinu
sjálfu, og raunar á öllum sviö-
um rannsókna”.
Þaö er haft eftir Mary Ann
Ferguson aö kvengeröir bók-
menntanna skiptist I þrjá meg-
inflokka sem eru skassiö,
skækjan og gyöjan. Slöan segir
að gott dæmi „um kvenlýsingu
úr Islenzkum bókmerintum, sem
rúmar allar kvengeröirnar
þrjár, er Hallgeröur langbrók I
Njálu. Hún er falleg, kynæsandi
og grimm”.
Ekki veit ég hvort Helga
meinar aö feguröin ein sér geri
konu aö gýöju. Ég hélt aö meira
og annaö þyrfti til og fáir teldu
aö Njála skipaöi Hallgeröi I
gyöjuflokk. Hitt er bull aö kalla
hana skækju. Þaö er allt annaö
aö vera kynæsandi. Skækja er
sú kona sem gerir kyntöfra aö
verzlunarvöru. Hvar bendlar
Njála Hallgeröi viö sllkt? Hins
vegar á ég ekki von á þvl aö
Helga Kress ætlist til aö konum
sé lýst sem kynlausum undra-
verum.
Rætt er um goösögnina um
konuna. Þá segir svo: „Konan
er hafin á stall, gerö dulræn og
gjörsamlega óraunveruleg.
Fyrir þessu er einnig löng hefö I
Islenzkum bókmenntum.-------
Einna skýrast kemur þessi
dýrkun konunnar á hátlölegum
stundum fram I kvæöi Matthlas-
ar Jochumssonar, Minni
kvenna”. Slöan er fariö ýmsum
oröum um kvæöi Matthlasar,
fullyrt aö hiö þríeina hlutverk
konunnar (móöir, kona, meyja)
sé tengt eillföinni (ljós I þúsund
ár) og konur teljist ekki til lands
og lýöa.
Þessu siöasta vil ég svara
meö spurningu. Taldi Ibsen
konur ekki til mannfélagsins
þegar hann lét kalla þær mátt-
arstoöir þess? Samfundets
Stötter. Þegar skáldiö talar um
ljós lands og lýöa I þúsund ár er
hann aö minnast þúsund ára
þjóöllfs I landinu og þaö er dállt-
iö annaö en eillföin.
Þegar Matthlas talar um gull-
iö tár ber að hafa I huga ávarp-
iö: Fósturlandsins Freyja og
minnast þess aö tár Freyju voru
gull. Hvort var svo Freyja
fremur gerandi en þolandi I goö-
sögninni þegar hún fór um mörg
lönd aö leita aö Óöni? Hvaö er
átt viö meö þvi aö kona sé hafin
á stall? Er þaö aö hún sé tekin
til skoöunar, athygli beint aö
henni?
Þegar Matthlas blessar bros
og tár kvenna er hann vitanlega
aö tala um tilfinningar þeirra.
Hins vegar er kvæöiö ávarp
karla til kvenna og þvl er eöli-
legt aö þaö sé viöhorf karl-
manna almennt sem reynt er aö
túlka. Og hvort sem Helgu
Þaö er móöurástin, öryggi,
vernd og umhyggja sem hún
veitir sem kennir mannanna
börnum aö meta kærleikann,
treysta honum og leita hans.
Mér kenndi móöir
mitt aö geyma
Helga Kress
þær kröfur viröist ekki sættan-
legar: „Bæöi fyrsta og slöasta
krafan eru I beinni mótsögn viö
hinar þrjár. Raunsæjar kven-
lýsingar sem veriö er aö biöja
um I fyrstu kröfu og þjóöfélags-
veruleiki þeirrar slöustu sam-
rýmast ekki þvl draumalandi
sammenningar, systralags og
frelsis, sem hinar kröfurnar
vilja láta lýsa”.
Þessi fullyrðing viröist mér
athyglisverö skýring á sálar-
ástandi höfundar slns. Hún
veröur varla skilin ööru vlsi en
svo, aö réttar og sannar lýsing-
ar þess sem séu undantekning-
arlaust „I beinni mótsögn” viö
„jákvæöar og uppörvandi”
kvenlýsingar sem geta „þjónaö
sem fyrirmyndir fyrir konur I
leit aö nýjum kvenhlutverk-
um”.
Segjum aö kúgun kvenna sé
mikil og almenn og þær séu af-
skræmdar og skemmdar bæöi I
bókum og lífi veruleikans. En
nú spyr ég. Hvaö vilja þær?
Hvert er takmark kvenréttinda-
baráttunnar?
Ég hélt aö öll mannréttinda-
barátta heföi þaö takmark aö
menn gætu notið hæfileika
sinna, notiö Hfsins og náö þeim
Og satt aö segja finnst mér þaö
vesaldarleg sjálfsmeöaumkvun
sem nálgast sálsýki þegar kon-
ur tala eins og þær einar séu
þolendur I sambúöinni. Þaö er
þó nokkur raun aö þola þær
sumar viröist hlutlausum áhorf-
anda.
Ég vona aö Helga Kress viröi
þaö viö mig aö ég hef tekiö
„gagnrýna afstööu” til þess
sem ég las eins og hún segir aö
nauðsyn sé aö kenna börnum.
En ég vil ljúka þessari hugleiö-
ingu um grein hennar meö þvl
aö taka upp niöurlagsorö úr
annarri grein I Sklrni:
„Segja má aö höfundur Njálu
skrifi um konur og karla I þeim
anda sem Siguröur Guömunds-
son málari oröaöi á öldinni sem
leiö: Konan er jafnskyld karl-
manninum og karlmaöurinn
konunni. Persónulýsingar eru
jafnmerkar hvort sem um kon-
ur eöa karla er aö tefla. Höfund-
ur lýsir manneskjum og kann
skil á báöum kynjum, a.m.k.
geta konur vel viö unaö. Þar eru
konurnar konur, aö sjálfsögöu
konur sins tlma. Þær beita ekki
vopnum fremur en Njáll en þær
koma fram málum slnum eins
og hann. Þær eru yfirtak mann-
SKÍRNISMÁL
Kress líkar betur eöa verr þá
var og er hiö þrleina kvenhlut-
verk veruleiki. Allar fæöast
meyjar, allir fæöast af móöur og
allar mæöur eru konur. Þegar
Matthias blessar tilfinningar
konunnar hefur hann I huga eitt-
hvað svipaö og Jakob Thoraren-
sen þegar hann yrkir um móð-
urina I Eldraunum:
„Hún gladdist af öllu
sem efldi hans lán,
en æli hún grunsemd um blett
eöa smán
I fylgsnum hans sálar
er sér ætti rætur
þá samdi hún viö drottin
um gráthöfgar nætur”.
Menn geta afneitaö guöi og
hafnaö allri trú á mátt og gildi
bæna en þeir geta ekki þurrkaö
út þær tilfinningar sem hér er
lýst. Þær hafa lengi veriö raun-
verulegar. Og þær eru ljós I
þjóöllfinu.
Svo er rétt aö minna á þaö aö
þegar Matthlas hefur ort fjögur
erindi I kvennaminni sínu segir
hann:
Þegar mannast maöur
miklast, snót, þln stétt
haröra herra smjaöur
helgan snýst I rétt.
Sjálfsagt hefur honum fundizt
eins og málum var háttaö, aö
lofsöngur hans væri aö vissu
leyti haröra herra smjaöur.
Kannski á Helga Kress viö til-
beiöslu þegar hún talar um aö
hefja á stall. Hún segir aö
„fegrun kvenna I bókmenntum
mætti kalla „öfuga” kynkúgun.
1 staö hinnar augljósari kúgun-
ar, þar sem þær eru niðurlægö-
ar og einskis metnar, eru þær
haföar á stall, geröar aö tákni
hins góöa og leiöarljósi mann-
kynsins”.
Ég held aö þaö sé nauösynlegt
aö taka þaö fram til skilnings-
auka aö sr. Matthtas var I hópi
þeirra sem trúöi á hiö góöa I
mannlegu eöli. Hann trúöi þvl
aö þaö sem birtist sterkast, bezt
og fórnfúsast I ástinni — móöur-
ást og konuást — væri „tákn
hins góöa og leiöarljós mann-
kynsins”. Þaö var þetta sem
hann var aö segja I kvenna-
minni stnu, ekki aö hver einasta
kvenvera væri gyöja og verö til-
beiöslu. Matthías orti líka:
Móöur sinnar
á morgni lífs
barn er brjóstmylkingur.
En I vetrarhríö
vaxinnar ævi
gefst ei skjól nema guö.
Kristján Árnason
hjarta trútt
þótt heimur brygöist,
segir Gröndal.
Helga Kress segir þær fréttir
aö nú sé taliö mikilvægt aö
kenna börnum og unglingum
gagnrýna afstööu til þess sem
þau lesa og I þvl skyni sé fariö
aö gera vikublöö og reyfara aö
skyldunámsefni viö skóla I
Skandinavlu. Ekki er þaö of
snemmt aö reyna aö þroska
dómgreindina enda ekki alveg
nýtt I skólum heimsins. En
hvers vegna þarf aö lesa viku-
blöö? Má ekki lesa greinar bók-
menntafræöinga t.d.? Eöa á aö
trúa þeim i blindni? Sjaldnast
hafa þeir veriö allir á einu máli?
Mér viröist Helga Kress aö-
hyllast þá skoöun aö almennt
séu konur þolendur en karlar
gerendur I sögum. Konur séu yf-
irleitt ekki aöalpersónur.
Aherzla sé lögö á andlega eigin-
leika karlmanna en holdleg ein-
kenni kvenna.
Nú spyr ég hvaö manneskj-
urnar hafi lesiö? Ég nefni af
handahófi höfunda eins og Ib-
sen, Björnsson og Kielland,
Lagerlöf, Topelius og Rune-
berg. Meöal landa okkar getum
viö nefnt Jón Trausta og Einar
Kvaran. Ég vona aö ekki þurfi
aö nefna einstök dæmi. En vilji
Helga Kress halda þvl fram I al-
vöru aö þessir höfundar lýsi
ekki andlegum eiginleikum
kvenna og konur séu bara auka-
persónur I skáldskap þeirra, þá
veröur vitanlega aö ræöa þetta
nánar.
Rætt er um svokallaöa for-
skriftarstefnu I kvennarann-
sóknum og fimm reglur sem
henni séu settar. Helga segir aö
Eysteinn Sigurösson
þroska sem þeim væri eiginleg-
ur. Nú veit ég aö til eru kven-
menn sem stundaö hafa æöra
nám og hafa ýmislegar lær-
dómsgráöur I bókmenntum og
llffræöi og margs konar vlsind-
um. Konur eru prófessorar,
læknar og dómarar, þingmenn
og ráöherrar, og sumar helga
sig göfugum listum og hafa þær
aö llfsstarfi. Þaö vantar mikið á
aö þær skipi þar sætafjölda aö
„réttri tiltölu” viö fjölda sinn en
samt er þetta veruleiki. Þó er
hér ekki frá neinu sönnu aö
segja svo aö vera megi til fyrir-
myndar. Allt er þetta „I beinni
mótsögn” viö „draumaland
sammenningar, systralags og
frelsis” sem krafizt er.
Virðið mér nú til vorkunnar
þó aö ég spyrji aftur: Hvert er
takmark kvenréttindabarátt-
unnar?
Ég mun ekki hætta mér I um-
ræöur um þaö hvort Selma Lag-
erlöf hafi lýst ööru en hún ætl-
aöi sér þegar hún sagQi sögur.
Mér hefur raunar alltaf skilizt
aö hún hafi viljaö lýsa öllu sem
hún lýsir, ekki bara sólskininu,
heldur llka skuggunum. En
hvaöan kemur höfundi eins og
Helgu Kress vald, umboö og
myndugleiki til aö tala um „til-
gang og yfirlýsta meiningu”
höfundar I sambandi viö skáld-
skap Selmu? Þar er ekki nóg aö
vitna I eitthvert blaður úr
sænskum ritum 1976. Hvar segir
Selma Lagerlöf sjálf frá þvl svo
aö tæmandi sé, hverju hún vildi
lýsa? Gerendur og þolendur, —
um þaö má segja margt. Ætli
þaö hafi ekki lengstum oröiö svo
I sambúö karla og kvenna aö á
ýmsu hafi gengiö hver var þol-
andinn? Svo mun þaö vera nú.
Sveinn Skorri Höskuldsson
legar I mætti slnum og van-
mætti og hafa meiri reisn yfir-
leitt en Njálukarlar”.
Þetta skrifar Nanna Ölafs-
dóttir.
Menningarsöguleg
dæmi.
Nanna kallar grein slna nokk-
ur menningarsöguleg dæmi úr
Njálu. Hún leitar þar skýringar
á þvl hvers vegna vlg Höskuldar
Hvltanessgoöa var svíviröilegra
en önnur vlg aö dómi samfé-
lagsins. Skrifar hún I þvl sam-
bandi athyglisveröa hugleiöingu
um fóstur, og samband fóstur-
sonar og fósturfööur og fóstur-
bræöra innbyröis. 1 þvl sam-
bandi vitnar hún I írskar sögur
og Irsk lög. Þaö út af fyrir sig
þætti sennilega ekki mikiö aö
marka ef ekki kæmi fleira til.
Nanna minnist á hjónaskiln-
aöi I Njálu og mannaforráö
þeirra Bergþóru og Hallgeröar.
Hvorugu veröur fundin stoö I
Grágásarlögum. En nú vitnar
Nanna enn I hin fornírsku lög.
Þar finnur hún þau ákvæöi aö
kona geti hvenær sem er hætt aö
ganga I eina sæng meö manni
slnum og valiö um hvort hún
slltur hjónabandinu eöa ekki.
Samkvæmt þeim lögum var
högg I andlit skilnaöarsök. Aö
lokum segir Nanna:
„Eins og þráfaldlega hefur
veriö tekiö fram af ýmsum
veröur aö gera ráö fyrir aö þessi
dæmi I Njálssögu séu sam-
kvæmt eldra lagastigi en Grá-
gás greinir. Eins og sýnt hefur
veriö fram á hér er skyldleikinn
viö fornar lagagreinar Keltanna
fyrir hendi og mjög trúlegt aö
llk ákvæöi hafi veriö í gildi á ts-
landi”.