Tíminn - 19.09.1978, Blaðsíða 9

Þriðjudagur 19. september 1978
9
Þangað sem fuglasöngurinn
fer þegar hann hljóðnar...
ÞJÓÐLEIKHCSID:
Frumsýning.
SONUR SKÓARANS OG DÓTT-
IR BAKARANS,
eða
SÖNGURINN FRA MY LAI
eftir
JÖKUL JAKBOSSON.
Leikstjóri:
Helgi Skúlason
Leikmynd:
Magnús Tómasson
Lýsing:
Kristinn Danielsson.
Nýjasta leikrit Jökuls Jakobs-
sonar var frumsýnt á Listahátið
i sumar, en vegna fjarveru úr
borginni, gat undirritaður ekki
séö það þá en sýningar voru vist
ein eöa tvær, en nú hefur verkið
verið tekið til sýningar og gang-
setti leikhúsið vetrarstarfiö með
þvi að hausti, siðastliðinn föstu-
dag.
Jökull Jakobsson
Við sitjum i leikhúsinu og
biðum þess að sýningin hefjist
og ósjálfrátt beinist hugur oldc-
ar að h öfúndinum s jálfum og v ið
lesum að ef hann hefði ekki
verið burtkallaður úr þessum
heimi i vor, heföi hann orðiö 45
ára daginn áðureða 14. septem-
ber. Lif hans var stutt en listin
er löng, svo það skiptir kannski
ekki máli þegargróið eryfir allt
annað: Almættið vill vist hafa
þetta svona lætur suma riða
hratt yfir sviðið sér á parti
skáldin, og áöur en varir eru
þau farin og ekkert er eftir
nema söngurinnsem þausungu.
Hvað varðar Jökul Jakobsson
sérstaklega, þá var það einkar
bagalegt að honum skyldi ekki
auðnast aöganga endanlega frá
þessu verki, fylgja þvi alla leið
upp á sviðiö, þvi hann hafði
fyrstur manna hér á landi (að
þvi er ég bestveit) tileinkaö sér
þá aðferö við leikritun, aö láta
ekki ritvélina um allt, heldur
skrifaði hann á leikhúsið sjálft
seinustu yfirferðina,sumt var þá
látiö ósagt, var látið falla burt,
en annað nýtt kom i staðinn.
Þannig var okkur sagt viö út-
förina aö seinustu nýju setning-
ar þessa leiks hafi fundist i
boröinu hans i sjúkrahúsinu
eftir að hann var skilinn við og
var farinn þangað sem fugla
söngurinn fer þegar hann
hljóðnar.
Og við spyrjum okkur sjálf*
auðnaðist honum að ganga til
fulls frá þessu siðasta verki?
Heföi hann viljað breyta meiru?
Söngurinn frá My Lai
Með ofanritað i huga, gæti
einhverjir haldið að veriö sé að
gera þvi skóna, aö verkiö hafi
ekki veriö fullbúið frá hendi
höfundar. öðru nær. Þetta er
fullbúið verk þannig séö.við er-
um aðeins aö reyna að meta að-
stæður i ljósi þeirra vinnu-
bragða er skáldiö tileinkaðí sér
við leikritun almennt.
Söngurinn frá May Lai er Viet
Nam leikrit. Hin ömurlegu ár,
sem liðu yfir heiminn eins og
svart ský, meðan menn voru aö
finna út úr þvi að skotgrafa-
hershöfðingjar Evrópu og Ame-
riku réðu ekki við peningalaust
fólk I fenjum og frumskógum
Asiu. Það sem skipti máli voru
ekki Pantomþotur, Napalm-
sprengjur eöa fjárveitingar
þingsins til hermála. Þarna
skipti málstaðurinn einn máli
þvi skógurinn hélt áfram að
vaxa og ný tré gengu jafnóöum
inn i sprengugiginn og brátt var
eins og ekkert hefði I rauninni
gerst.
Söngurinn frá May Lai segir
frá syni skóarans i litlum bæ
sem er aö tærast upp vegna þess
að búið ér að loka verksmiðj-
unni, fyrir fullt og fast. Sonur
skóarans fer út i heim og hann
lendir auk annars i hersveit,
sem brytjarniður saklaust fólk i
austurlensku þorpi. Og hann er
kominn heim aftur og i för með
rikum Amerikana sem er að
leita að hentugum afskekktum
stað, þar sem hann getur látið
framleiða einisem eyðirsúrefni
úr andrúmsloftinu á tilteknu,
stóru svæði: eyðir öllu lifi.
Þorpsbúar taka þessum
ferðalöngum, sem ætla að
starta fabrikkunni aftur, fegins
hendi. Þeim er sagt, aö Ame-
rikaninn framleiði vitamin i
fabrikkunni þeirra, en ekki hel-
efni og hjólin i bænum, sem var
aö dauðakominn, byrja afturað
snúasf.
Jökull Jakobsson
Söguefnið snýst um þetta og
svo kemur fram stúlka, sem
misst hefur hendurnar i árás og
tveir hljóðlátir austurlenskir
menn sem eru að leita uppi ill-
virkjana sem skutu fólkið i
þorpinu i skóginum. Þeir leita
hefnda.stinga augun úr þeim er
þeir finna seka svo þeir megi
ekki augum lita veröldina aftur.
Þannig hljóðar söguþráöurinn
i sem skemmstu máli. Leikur-
inn gerist á Islandi en getur þó i
rauninni gerst hvar sem er, þar
sem verksmiðjur eru stopp og
er verkið þvi alþjóðlegt fyrst og
fremst og laust við alla stað-
bundna þekkingu áhorfenda.
Með eða á móti lífinu?
Ung stúlka Friða A. Siguröar-
dóttir serp er að skrifa háskóla-
ritgerð um leikrit Jökuls
Jakobssonar og gjörþekkir verk
hans, segir á þessa leið um leik-
ritið:
„Sonur skóarans og dóttir
bakarans var mörg ár i smiöju
höfundar. Hér er á ferðinni
Sviðsmynd.
Viet Nam var á hvers manns
vörum og dauðinn sat i sálum
allra manna.
Verkið er samið i heimi sem
var i álögum, en er svo sýnt
þegar menn eru byrjaöir að
hugsa um annaö. Þá rikja önnur
sjónarmið en giltu á hita til-
finninganna.
Ef við berum þetta verk t.d.
saman við þjóöniðing Ib-
sens, sem er á skyldu plani
kemur i ljós aö Ibsen heldur
rökræðunni i „ballans” allan
timann báðir aðilar hafa mál-
staö haldgóö rök fyrir sinum
viöhorfum. Augljós samúð
Jökuls með öðrum aðilanum og
fyrirliting á hinum veldur
nokkrum skaða og er þó ekki
verið að mæla neinu bót. Minn-
umst þess að rökfræði heims-
valdasinna hún gengur I fólk,
Albjartur og Matthildur (Rúrik
Haraldsson og Þóra Friöriks-
dóttir)
magnaðasta leikrit Jökuls þar
sem allir hans bestu kostir nýt-
ast. Einfalt og skýrt sýnir það
heim okkar og niðurstaöa þess
er afdráttarlaus. Það sýnir
samsekt okkar i þeim óimunn-
beranlegu glæpum sem framdir
hafa verið og enn eru framdir i
nafni frelsis og lýðræöis að
undirlagi Kaps eins og nafnið er
skammstafaö. Sýnir
„sósialisma” oddvitans okkar i
framkvæmd sem allt lætur falt
fyrir efnalegt öryggi og fórnar
hiklaust óþægilegum einstak-
lingi — auðvitað i nafni réttlætis
— ef hann ógnar þvi öryggi.
Sýnir húmanismann hangandi á
horriminni ekki aðeins úreltan
og hlægilegan heldur jafnvel
hættulegan. Verkið birtir okkur
heim þar sem hamslaus gróða-
fikn drottnar i fullkomnu tillits-
leysi þess hvaðan eða hvernig
gróðinn er fenginn eða hvert
hann leiðir i hrópiegri afneitun
allra mannlegra gilda. Hér eru
ekki boðaðar einfaldar lausnir
frekar en fyrr. En ef augu okkar
eru ekki haldin þá sýnir þetta
verk okkur nauðsyn þess aö
horfasti augu viö það sem hefúr
gerst og það sem hugsanlega
mun gerast ef haldiö er áfram á
sömu braut. Fyrr eða siðar
verður að taka afstöðu eins og
sonur skóarans og dóttir bakar-
ans, án tillits til eiginhagsmuna
með eða móti lifinu.”
Það er auðvelt að taka undir
að þarna er á ferðinni
„magnaðasta leikrit” Jokuls
Jakobssonar þvi það gneistar af
snilli þegar best lætur en þótt
það gæti gerst svo að segjahvar
sem er, er ekki þar með sagt, að
það haldi fullu gildi hvenær sem
er. Það kemur fram að leikritiö
hefur verið m jög lengi i smiðum
liklega frá þeim tima meðan
Sonur skóarans og dóttir bakarans.
hvað sem hver segir, annars
kæmu ekki upp þessar öröugu
stöður I heimsmálunum annað
veifið.ogerþesst.d. að minnast
hvernig nú er umhorfs i Viet
Nam og Kambódlu þótt þar séu
nú engir Amerikanar lengur, en
nóg um það. Þetta er verk á al-
þjóðlegan mælikvarða en hefði
aöeins þurft að komast svolitiö
fyrr upp á sviðið ef þvi var ætlað
að feröast inn i skóginn á annað
borð.
Lika er rétt að hafa þaö i huga
sem Friða A Sigurðardóttir seg-
ir i upphafsorðum sinum: en
undir það geta flestir tekið:
„Margt hefur veriö ritað um
leikrit Jökuls Jakobssonar og
menn s jaldnast orðið sammála:
einum fundist það innantómt
rugl sem öðrum varö speki. Ef
til vill er ekki við öðru að búast
þegar um er að ræöa höfund
sem hann er vildi ná eyrum
samtiðar sinnar án aðferöa
áróðursmannsins sem er með
allar lausnir mannlifsins upp á
vasann. Leikrit Jökuls hafa
engar slikar lausnir, engin
auðveld svör eða endanleg.
Þvert á móti. Þau birta
ákveðinn samfélagsveruleika,
ákveðinnheim sem áhorfandinn
verður sjálfur að taka afstöðu
til. Þau sýna i stað þessað boða.
Sýna hlutina i ljósi mannlegra
þverstæöna, þar sem þögnin birt
ir oft meiri sannleik en orð per-
sónanna og aðgerðaleysið
veröur mikilvægara en gjöröir:
þar sem merking orða snýst i
andhverfu sina og fæst gengur
upp. Þetta tvisæja jafnvægi
flestra leikrita Jökuls gefur ekki
svör heldur vekur spurningar,
sem hver verður að svara fyrir
sig, þvi þannig er eðli þeirra.”
Leikur og leikendur
Allmargir leikarar koma
fram i leikritinu, 25-30 manns,
en 10 manns fara með veiga-
mikil hlutverk. Ber þar hæst
Jóa, son skóarans, en Arnar
Jónsson fer með þaö hlutverk.
Ferst honum vel að vanda.
Kristin Bjarnadóttir fer með
hlutverk Disu dóttur bakarans
og erhúnnýliði á sviði Þjóðleik-
hússins en hefur áður leikiö i
Danmörku, en hún lauk prófum
frá leiklistarskólanum i óöins-
véum árið 1974.
Kristin hefur siðan leikiö með
ýmsu fólki i Danmörku.
Það er ávallt fengur að nýjum
andlitum á sviði Þjóðleikhúss-
ins og túlkun Kristinar á þessu
hlutverkier stillileg ogsannfær-
andi i senn.
Edda Björgvinsdóttirog Emil
Gunnar Guðmundsson þreyta
einnig frumraun sina á sviði
Þjóðleikhússins en þau útskrif-
uðust bæði frá Leiklistarskóla
tslands i vor.
Það yrði of langt mál aö vikja
að frammistöðu hvers og eins.
Flestum tekst lika heldur vel.
Albjartur og Matthildur verða
eftirminnilegai meðförum Þóru
Friöriksdóttur og Rúriks
Haraldssonarog vert er að hafa
i huga aö auðvelt er aö ganga of
langt i spaugsemi i slikum hlut-
verkum. Kristbjörg Kjeld er
einum of sauðræn að voru mati,
miðað við þá staðfærslu, sem
annars er i þessum leik. Róbert
Arnfinnsson er sannur
smáplássakrati i hlutverki odd-
vitans. Þá vil ég sérstaklega
vikja að þátttöku þorpsbúa sem
var með eindæmum kátbrosleg.
Leikstjóri er Helgi Skúlason.
Hann setur verkið fram i raun-
sæum, alþjóðlegum stil. Heldur
hæfilega aftur af liði sinu og
framsögn er góð og hæfilega
hröö.
Leikmynd Magnúsar Tómas-
sonar er hreinasta afbragö en
Magnús er auk annars sér-
fræðingur I svona húsnæði,
bárujárni og húsmunum.
Ljós voru meira notuð i hús-
inu en oft áöur og betur.
Við umhugsun eftir sýningu á
Söngnum frá My Lai leitar
margt á hugann. Sér i lagi þá
höfundurinn sjálfur. Hver var
hann og hvers virði er þetta
allt? Verk skáldanna eru sáð-
korn og hvernig þeim vegnar,
verður framtiöinein að skera úr
um. Það er eflaust misskilning-
ur, að góö leikritaskáld séu
ávallt skammlif, þótt einhvern
veginn læöist sá beygur aö fólki
og þá um leið tilhugsunin um
allt þaö sem eftir var að gera.
Jökull Jakobsson var bráö-
þroska rithöfundur. Sendi frá
sér heilleg umtalsverð skáld-
skaparverk þegar i æsku. Hann
kom þá þegar á óvart, alveg
eins og nú þegar hann kveður
með nýjun söng. Söngnum frá
My Lai.
Jónas Guðmundsson