Tíminn - 18.10.1981, Síða 27

27
Sunnudagur 18. október 1981
• Siðasta myndin sem tekin var
af Kafka, þá helsjúkum manni, i
Berlin 1923 - 24.
■ Franz Kafka á stúdentsárunum
heims veifandi ofurmenniskenn-
ingum vart erfiðara um vik.
Hermann Hesse skrifaði sinn
Sléttuúlf i ekki óskyldum hugleið-
ingum (hún er annars einhver
ofmetnasta bók allra tima, lág-
kúran á sér vart hliðstæðu, hvað
þjakar eiginlega þennan Sléttu-
úlf? Timburmenn? Harðlifi?'
Tannpina?). Rilke, með sjálfa
eólshörpuna sér við hönd, kvað
um listamannslifið: ,,án ábata,
án ástar, án fjölskyldu og tekna,
reist á bjargi hjartans”.
Þarna voru þessir frómu, vel
meinandi menn, óafvitandi að
viðhalda herjarins vafasömum
kiofningi i' þýskri menningu —
milli listar og almennings, skilj-
anleika og óskiljanleika, drauma
og almennrar skynsemi, tungu-
máls og þeirra sem tala það.
Þýskum lista- og fræðimönnum
leyfðist ekki aðeins aö vera
óskiljanlegum, það var beinlinis
til þess ætlast að þeir lifðu og
störfuöu iholtaþoku. Því kom það
svo berlega á daginn i siðari
heimstyrjöld hversu breittbilvar
á milli fagurradista og hugsana
sem þýsk menning gat af sér og
almennrar siðgæðisvitundar
þjóðarinnar.
Hamslaus tjáning
Slikar ásakanir eiga þó litt við
um Kafka, ekkert stóð honum
fjær en upp- og tilgerð. Þótt hann
rækti alltaf borgaralegar skyldur
sinar til fulls, fann hann einatt til
öryggisleysis og vanmáttar, efa-
semdir um hvort hann heyrði til i
sinu nánasta umhverfi kvöldu
hann bæði kvölds og morgna. Um
einlægleika hans verður ekki
efast, hann skynjar stöðu sina út i
æsar og tekur út fyrir hana, sam-
spilið milli listamanns og veru-
leika er einstakt, hjá Kafka
verða aldrei neinar millifærslur
fyrir tilstilli bóka eða áunninna
hugmynda.
Kafka hlýtur ekki sinn sess i
bókmennta og menningarsögu
fyrir stilfræðilega fullkomnun eða
fyrir að hafa bryddað upp á nýj-
ungum i framsetningu sem þóttu
nýbreytni þegar þær voru skrif-
aðar og kannski i tiu ár upp frá
þvi, heldur vegna einstaks næm-
is, ofurskynjunar á veruleikanum
sem hvorki þarf að sýnast eða
berast á. Likt og hjá öðrum slik-
um skynjara, Dostojevski, er
formið aukaatriði, i raun nauða-
ómerkilegt á köflum, ritlistin
ekkerttilaðtaka andköf yfir. Það
er sjálfsrýnin, einlægnin, þessi
hamslausa tjáning, miskunnar-
laus naflaskoðun sem næstum
hefur verk slikra höfunda yfir
gagnrýni. Þeirra viðmið er ekki
mælistika einfaldrar fagurfræði.
Existensíalismi,
marxismi,
trúarþorsti •••
Margir vilja eigna sér Kafka. t
honum vilja sumir sjá fyrsta
leiftur Existensialisma eftir-
striðsáranna. Marxistar telja
ádeilu hans á skrifræði og
du tt 1 ungaf ulla r verkanir
borgaralegs þjóðfélags miskunn-
arlausa. Guðræknum mönnum
finnst hann skrifa betur en aðrir
um leit að æðra lifsgildi, efann i
fjarrænni návist guðs, telja verk
hans bera vitni um óslökkvandi
trúarþorsta.
Ungir menn og upphafnir hafa
lesið i hann ýmislegt það sem
ungir menn og upphafnir vilja
finna: Sambland ástar og hryll-
ings á konum, „óttana við að
sameinast, eyðileggjast i öðr-
um”, hinn þrönga veg milli saur-
lifis og spádómsgáfu, vandkvæðin
við að samlagast borgaralegum
lifsmáta, öryggi og snert af
fangelsun. Bölvunina við þaö að
vera listamaður, af þvf að vera
knúinn til að skapa, að hafa of-
þroskaða vitsmuni... Allt eru
þetta þekktar kenndir (van-
meta?) og ofumfjallaöar, bæði i
bókmenntum og hversdagslifi.
En eðlilega átti Gregor greyið
Samsa i Hamskiptunum erfitt
með að samlagast — vaknaði einn
morguninn heima hjá sér i liki
risavaxinnar bjöllu, skriður svo
um að lokum i eigin saur og úr-
gangi annarra fjölskyldumeðlima.
En hvað hver finnur i Kafka eða
hvað hann átti i rauninni við
skiptir kannski minnstu máli.
Eins og Borges gefur svo laglega i
skyn i smásögunni velþekktu um
Pierre Menard höfund Quijotes,
skrifum viö kannski allar bækur
sem við lesum upp á nytt, sniðum
þær að eigin smekk og andlegum
þörfum okkar sjálfra. Þannig er
rétt að taka túlkanir og fyrir-
frammótaðar skoðanir með aö-
gát, fjöldi þeirra er i besta faili
meðmæli með höfundinum
—hættum að grufla i bókmennta-
fræðingum, lesum bækur i stað
bóka um bækur. ■
Sálgreining
Ekki er úr vegi að minnast á
gagnkvæma ást Kafka og sál-
greiningarinnar. Þurfti maðurinn
ekki að komast undir læknis
hendur? Sennilega. En
blessunarlega fór hann hvergi.
Angist Kafkas, sambandið við
hinn drottnandi föður, hreinleika-
krafa hans, kynferðislegur geigur
og sektarkennd — allt eru þetta i
sjúkdómseinkenni, talin til við-, ,
fangsefna sálgreiningarinnar,
enda hafa sálgreinendur rýnt
mjög ákaft i veru Kafka. Þetta
var Kafka fullljóst. Enda greindi
hann sjálfan sig með aöferðum
Freuds og stilaði siðan niðurstöð-
urnar á föður sinn i ósendu bréfi,
Bréf til föðurins árið 1919.
Þar gerir hann upp sakirnar við
sjálfan sig, reynir að komast fyrir
rætur taugaveiklunarinnar sem i
þrúgaði hann. Hann ásakar föður
sinn fyrir að hafa i bernsku kúgaö
sig með sinum næstum guölega
mætti, valdi og sifelldum kröfum.
Afleiðingarnar: veiklyndi,
sektarkennd og skortur á sjálfs-
trausti. Hann gat ekki kvænst, gat I
ekki lifað mannsæmandi lifi, átti
sér enga undankomu léiö, eins og
tamdi apinn talandi i Smásög-
unni Bréfi til Akademiu. En
hvorki sektarkenndin né hatrið á
föðurnum verða upprætt, en
verða honum þó altént hvati til að
skrifa. Og ef bækur hans hafa á
lesandann áhrif sem Kafka taldi
æskileg við lestur skáldverka
hljóta þær að duga:
,,Ef bók sem við erum aö lesa
vekur okkur ekki eins og ef viö
værum lamin með henni i haus-
inn,hversvegna þá að lesa hana?
Til þess að hún færi okkur ham-
ingju? Guð minn góður, við vær-
um lika hamingjusöm ef viö hefö-
um engar bækur, og bækur sem
færa okkur hamingju gætum viö,
ef svo bæri undir, skrifað sjálf.
En það sem við getum ekki verið
án eru bækur sem dynja yfir okk-
ur eins og ógæfa og valda okkur
hugraunum, eins og dauði ein-
hvers sem við elskum meira en
okkur sjálf, eins og sjálfsmorð.
Bók verður að vera isöxi til þess
að brjóta hafið sem er frosið
innra meö okkur.”
Franz Kafka lést 3ja júni 1924.
Það er haft fyrir satt aö flestir
venslamenn hans sem lifðu, syst-
ur hans og fyrrum ástkonur, hafi
týnt lifinu i útrýmingahúðnm
þriðja rikisins. eh.
Land-Rover eigendur
Nýkomið á mjög hagstæðu verði:
Oxlar aftan
Fjaðrafóðringar
Tanklok
Hraðamælisbarkar
Motorpúðar
Kúplingspressur
Sp i ndlasett
Ljós& gler
Stuðpúðar
Dælugúmmí
o.m.f I.
öxulf lansar
Stýrisendar
Hosur
Kambur & Pinion
Pakkdósir
Kúplingsdiskar
Pakningar
Vatnsdælur
Bremsuborðar
Hjöruliðskrossar
Sendum i póstkröfu.
Bílhlutir h/f
Suðurlandsbraut 24 — Reykjavik.
S. 38365.
cr grunnvara
Kaupfélagið
KRAFT
tómatsósa
Húsgagmáklœði
Gott úrval áklæða
Ennfremur: kögur,
snúrur og leggingar
Hagstætt verð
Póstsendum
B.G. áklœði Borgartúni 23
Sími 15512 Opið frá kl. 1 til 6